Rynek pracy przyszłości wobec starzenia sie ludności Polski

M ile n a Pietruszek

7. Rynek pracy przyszłości

wobec starzenia się ludności Polski

Wprowadzenie

W iększość analiz pośw ięconych tem atow i ry n k u pracy sk u p ia się n a katego­ rii osób w w ieku p ro d u k cy jn y m — najczęściej m o b iln y m w ieku p ro du kcyjn ym , czyli w w a ru n k ach polskich takich, k tóre nie ukończyły 45 ro k u życia. Zw iązane jest to z faktem , że ta w łaśnie grup a najłatw iej i najszybciej dostosow uje się do zm ieniającego się otoczenia. Z agadnienia, k tórym pośw ięcony jest te n rozdział, odnoszą się do przeobrażeń ry n k u pracy zw iązanych ze starzen iem się społeczeń­ stwa polskiego. C hciałabym rozważyć, jak zm iany dem ograficzne, m .in. w zrasta­ jący u d ział osób w starszym w ieku oraz zm ieniająca się stru k tu ra osób w w ieku produkcyjnym , m ogą w płynąć na oblicze przyszłego ry n k u pracy.

Podstawowym w yróżnikiem procesu starzenia się danego społeczeństwa jest (jak już sygnalizowano w rozdziale pierwszym) wzrost liczby i udziału osób w starszym wieku [Holzer, 2003, s. 139]. Konsekwencją tychże zm ian, przy zachow aniu stałej aktywności zawodowej według wieku, będzie malejąca podaż pracy — tak w ujęciu względnym, jak i bezwzględnym. Sytuacja ta dotyczy zarówno społeczeństwa Polski, jak i innych populacji europejskich. W pierwszej części opracowania postaram się przedstawić jak duże rozm iary ubytków w zasobach pracy m ogą nastąpić w Polsce do 2030 roku. Ze względu na przystąpienie naszego kraju do U nii Europejskiej, a co za tym idzie włączenie Polski w obszar otwartego ryn ku — w tym także ryn ku pracy — wielkość tych zasobów jest wypadkową sytuacji demograficznej i społeczno-go- spodarczej pozostałych krajów UE. W części tej rozważę również możliwe przeobra­ żenia w podaży pracy w sytuacji zm ian aktywności zawodowej osób starszych.

O statnia część opracowania zostanie poświęcona zm ianom w potencjalnym po­ pycie na pracę. Prognozy, o których będzie mowa w p un ktach 7.1 i 7.2, wskazują, 2e w nieodległej przyszłości wielkość potencjalnych zasobów pracy będzie ulegała zmniejszeniu. M ożnaby przypuszczać, że popyt na te zasoby m oże zostać zaspoko­ jony poprzez aktywizację osób bezrobotnych, seniorów, bądź pracow ników -im i- Srantów. Jednakże potencjalny popyt na pracę także m oże ulegać zm ianom . Zm iany technologiczne powodują na ogół zm niejszenie zapotrzebowania na czynnik ludz­ ki, szczególnie w produkcji. Pociągać może to za sobą, poza spadkiem zatrudnienia, 2miany ważności poszczególnych sektorów. Z m iany w strukturze zatrudnienia mogą

zostać dodatkowo pogłębione tym, iż w obliczu rosnącej populacji osób w starszym wieku, jednocześnie będących potencjalnym i konsum entam i, rynek będzie musiał dostosować się do potrzeb tej grupy oraz uwzględniać jej specyfikę.

7.1. Uwarunkowania demograficzne rynku pracy

w krajach Unii Europejskiej

W tym p u n k cie przedstaw ię obraz uw arunkow ań dem ograficznych rynku pracy w U n ii E uropejskiej (ze szczególnym uw zględnieniem s tru k tu ry lu d n o ­ ści w edług fu n k cjo n aln y ch grup w ieku) oraz sytuacji na po lskim ry n k u pracy (p rezentując poziom aktyw ności zawodowej i bezrobocia) odnosząc się p rzy tym do w arunków panujących w tym zakresie w in n y ch krajach U n ii. U w arunkow a­ nia polskiego ry n k u pracy przedstaw iam w na tle sytuacji w pozostałych krajach członkow skich U n ii E uropejskiej ze w zględu na to, że w ażnym efektem przyłą­ czenia jest w łączenie Polski w jednolity ry nek ze sw obodnym p rzepływ em towa­ rów, usług, osób i k a p ita łu 1. Swoboda przepływ u pracow ników m oże prow adzić do zm ian na ry n k a ch pracy zarów no krajów przyjm ujących, jak i w krajach od­ pływ u. N a p rzem ieszczenia ludności wpływać m oże zróżnicow anie w poziom ie życia w poszczególnych krajach, m ożliw ości uzyskania pracy n a m acierzystym ry n k u pracy, czy jego atrakcyjność (wysokość płac).

Po rozszerzeniu U nię Europejską2 zamieszkuje łącznie ponad 450 milionów lu­ dzi, przy czym ok. 17% z nich to nowi członkowie (ok. 74 m in, z czego ponad poło­ wę stanowią Polacy). W wieku produkcyjnym3 znajduje się około 60% obywateli po­ szczególnych krajów — od 58,5% we Francji do 62,4% w H iszpanii i 63,5% w Słowenii (tab. 7.1). W śród krajów członkowskich występuje zróżnicowanie udziałów ludności w wieku produkcyjnym . W m obilnym wieku produkcyjnym 4, znajduje się mniej niż połowa mieszkańców będących w wieku produkcyjnym (z wyjątkiem Irlandii, H i­ 1 Swobodny przepływ osób dotyczy m.in. wzajemnego uznaw ania kw alifikacji zawodowych, praw a pobytu, praw obyw atelskich oraz swobody przepływ u pracow ników (przejściowo — do 7 lat — ry n k i pracy poszczególnych dotychczasowych krajów członkow skich U E m ogą pozostawać za­ m knięte dla obyw ateli 10 państw, które przystąpiły do U nii w 2004 r.).

2N a UE-25 składa się 15 dotychczasowych państw stowarzyszonych (UE-15): A ustria, Belgia, D ania, F inlandia, Francja, Grecja, H iszpania, H olandia, Irlandia, L uksem burg, Niemcy, Portuga­ lia, Szwecja, W łochy, W ielka B rytania oraz 10 państw przyjętych do U n ii w 2004 r.: Cypr, Czechy, E stonia, Litw a, Łotw a, M alta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry [U E, 2005].

3 D la uproszczenia analizy porównawczej przyjęłam , że jest to w iek 20-64 lata (za wiek pro­ dukcyjny uznaw any jest najczęściej wiek od 15. lub 18. roku życia; górną granicę wyznacza usta­ wowy wiek emerytalny, dlatego jest ona różna w zależności od płci i kraju).

4 Z a m o b i l n y w ie k p r o d u k c y jn y , ze w z g lę d u n a d o s tę p n o ś ć d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h , p rz y ję ła m w n in ie js z y m o p r a c o w a n iu w ie k 2 0 - 3 9 , n ie zaś 1 8 -4 4 , ja k p r z y jm u je się d la P o ls k i.

szpanii i Słowacji, w których frakcja ta równa się odpowiednio: 53%, 52,2% oraz 50%), a więc od jednej czwartej do blisko jednej trzeciej ludności ogółem poszczególnych krajów UE. Najniższy udział tej grupy występuje wśród ludności F inlandii (25,9%) i Szwecji (26,6%), najwyższy zaś w Hiszpanii (32,6%). Porównywalne zróżnicowanie udziałów tej grupy ludności występuje zarówno wśród dotychczasowych krajów człon­ kowskich UE (UE-15), jak i wśród tych, które dołączyły w 2004 r. Analizując struktu­ ry ludności według pięcioletnich, nie zaś funkcjonalnych, grup wieku, zwraca uwagę fakt, iż udziały osób w wieku 15-19 lat, a więc dopiero mającej wkroczyć w wiek pro­ dukcyjny, są wyższe w krajach przystępujących do UE. Udziały te wynoszą od 6,4% na Węgrzech do 8,6% w Polsce, podczas gdy w krajach UE-15 od 5,3% (w D anii) do 6,6% (w Grecji).

Zachodzące obecnie w krajach U nii Europejskiej procesy dem ograficzne w pły­ wają na zm iany w stru k tu rze ludności w edług w ieku [D ługosz, 2002], W zw iązku z niskim przyrostem naturalnym w krajach przystępujących, w przyszłości udziały ludności w w ieku produkcyjnym w nowych państw ach członkow skich będą zbli­ żać się do w ystępujących w U E -15, a w perspektyw ie jednej-dw ó ch dekad osiągnąć m ogą niższe wartości. W edług A. Rączaszka [2003, s. 80]: „ze zm ian w tendencjach ludnościow ych w analizow anych krajach wynika, że obawy w U n ii Europejskiej (UE-15) co do prężności dem ograficznej krajów E uropy Środkowo-W schodniej są nieuzasadnione. Liczba m ieszkańców tych krajów się zm niejsza, zaś U n ii w zra­ sta. Proces w ym iany pokoleń wskazuje, że sytuacja ta w perspektyw ie 20-30 lat nie ulegnie odw róceniu”. P rognoza ludności O N Z [2003] w swym w ariancie środkow ym 5 przew iduje, że ludność U nii wyniesie w 2010 r. 456,6 m in osób, na podobnym poziom ie (456,1 m in) utrzym a się w ro ku 2020. W w ieku produkcyj­ nym będzie odpow iednio 61,5% oraz 59,9% ludności krajów UE. U działy ludności w m obilnym w ieku produkcyjnym , jak i w w ieku przedprodukcyjnym będą się zm niejszały do poziom u, odpow iednio 20,9% i 19,5% oraz 26,6% i 24,4% (tab. 7.1). W konsekw encji utrzym yw ania się dotychczasowych trendów dzietności najniższe udziały ludności w w ieku przedprodukcyjnym , poniżej 20%, w 2010 będ ą miały: Słowenia (17,9%), W łochy (18,1 %), A ustria, H iszpania, Ł otw a i N iem cy, najwyższe — Irlan d ia i C ypr (blisko 27%). D o roku 2020 udziały te zm niejszą się we wszyst­ kich krajach U E , a w 11 z nich wyniosą poniżej jednej piątej. U działy ludności w w ieku produkcyjnym , w tym także m obilnym , rów nież ulegną zm niejszeniu — w yjątkiem będzie Słowacja — i o ile w 2010 m ają oscylować w granicach 56,6% (Słowacja) — 65,7% (Polska), to w 2020 przedział ten zawęzi się do 56,1% (Szwe­ cja) — 63,6% (Słowacja). W m obilnym w ieku produkcyjnym w 2010 r. relatyw ­ nie najm niej będzie N iem ców (24,3%), najwięcej Irlandczyków (31,4%), Polaków 5 W ariant środkow y prognozy O N Z zakiada, że dla krajów o niskiej w latach 1995-2000 dziet­ ności (poniżej 2,1), a więc także dla krajów europejskich, utrzym a się ona poniżej poziom u p ro ­ stej zastępowalności pokoleń. Projekcja um ieralności opiera się na m odelach zm ian oczekiwanej długości życia opracow anych przez O N Z, zaś trend m igracji oparty jest na dotychczasowym ich przebiegu.

(31,7%) i Słowaków (32,2%). W 2020 r. najniższy udział ludności w m obilnym w ie­ ku produkcyjnym będzie m iała H iszpania (22,3%), najwyższy zaś Polska (28,0%), Łotw a (27,7%) i C ypr (27,8%). O gółem w 2010 r. w U nii na 100 osób w w ieku p ro ­ dukcyjnym będzie przypadało 63 osób w w ieku nieprodukcyjnym (łącznie przed- i poprodukcyjnym ), w 2020 już 67, głównie na skutek w zrostu u d ziału ludności w w ieku poprodukcyjnym .

Zmniejszająca się liczba urodzeń, wydłużanie się przeciętnego trwania życia, a także przesuwaniu się przez kolejne grupy wieku ludności roczników wyżowych po­ woduje wzrost udziału ludności starszej, przy jednoczesnym zm niejszaniu się udziału dzieci [Holzer, 2003, s. 139]. W konsekwencji populacja osób w w ieku produkcyjnym jest bardziej obciążona pokoleniem rodziców, bądź dziadków niż pokoleniem dzieci. W Polsce osoby, które ukończyły 65. rok życia, stanowią obecnie blisko pięciomilio- nową grupę, stanowiącą 12,8% ogółu ludności — jest to tylko o 1,9 m in mniej aniżeli dzieci poniżej 15. roku życia. W wyniku zmian w ruchu naturalnym oraz wchodzenia w wiek emerytalny powojennego wyżu demograficznego w kolejnych latach grupa se­ niorów będzie się zwiększała (zarówno co do liczby, jak i udziału).

O bciążenie dem ograficzne6 społeczeństw poszczególnych p aństw U E jest zróżnicow ane. Ł ącznie osoby starsze stanow ią w U n ii 72 m iliony, czyli 16% (o p o n ad 3 m ilio n y m niej niż dzieci do 15 lat). U dział osób w ieku powyżej 65 lat najniższy jest w Irla n d ii, gdzie w ynosi 11,3%, najwyższy we W łoszech — 18,2%. N a 100 osób w w ieku 15-64 lata przypada 49 osób w w ieku n ieprodukcyjnym (blisko 25 p rzed 15. rokiem życia oraz 24 po 65. ro k u życia). N ajw yższe obciążenie dem ograficzne liczone w analogiczny jak dla W łoch sposób, w ystępuje w Szwecji i F rancji (54), najniższe w C zechach, Słow enii, Słowacji oraz w Polsce (42-44). M niejsze obciążenie dem ograficzne ludnością w w ieku do 15. ro k u życia, niż osobam i po 65. ro k u życia, w ystępuje we W łoszech, H iszp an ii, G recji, N iem ­ czech i P ortugalii. N a Ł otw ie i Słow enii jest takie samo. D użo wyższe obciążenie m łodszą częścią społeczeństw a, aniżeli starszą, w ystępuje w Irla n d ii i Słowacji.

W edług p rognoz O N Z [UN, 2005b] obciążenie dem ograficzne poszcze­ gólnych regionów E u ro p y 7 będzie kształtow ać się o d m ien n ie w kolejnych de­ kadach X X I w ieku. D o ro k u 2030 stale będzie się zm niejszać relacja dzieci do 6 W spółczynnik obciążenia demograficznego inform uje, ile dzieci i/lub osób starszych przy­ pada na 100 osób w w ieku produkcyjnym (tu: dzieci to osoby w w ieku poniżej 15. roku życia, osoby starsze — osoby powyżej 65. roku życia).

7 Poszczególnych regionów Europy nie można utożsamiać z U nią Europejską, gdyż w ich skład wchodzą także kraje spoza Unii. Europa W schodnia obejmuje Czechy, Polskę, Słowację, Węgry oraz dodatkowo Białoruś, Bułgarię, Mołdawię, Rum unię, Rosję i U krainę. N a E uropę Północną składają się — poza D anią, Estonią, Finlandią, Irlandią, Litwą, Łotwą, Szwecją i W ielką B rytanią — Islan­ dia oraz Norwegia. W skład E uropy Południowej, poza Grecją, Hiszpanią, M altą, Portugalią, Słowe­ nią i W łocham i wchodzą: Albania, Andora, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, San M arino, Serbia i Czarnogóra oraz M acedonia, zaś Europy Zachodniej — A ustria, Belgia, Francja, H olandia, Luk­ semburg, M onako, Niemcy, Szwajcaria oraz spoza U n ii— L iechtenstein i Szwajcaria.

Ta bl ic a 7. 1. U dz ia ł lu d n o śc i (w % ) w w ie ku p rz e d p ro d u kc yj n ym , pro du kc yjn ym i p op ro duk cyj nym w la ta ch 2 0 0 2 ,2 0 1 0 \ 2 02 0 w kr aj ac h U E 2 0 2 0 W ie k p o p ro -d u k c y jr . (6 5 + ) 2 0 ,9 21 ,1 21,3 20 ,6 nO ON 2 2 ,7 20 ,3 22 ,3 20 ,5 cn_Os 1 4 ,8 rn «n Os 2 2 ,1 NO 1 9 ,3 16,0 »n rM 22 ,8 1 9 ,7 1 8 ,6 2 3 ,7 W ie k p ro d u k c y jn y M o b il n y (2 0 -3 9 ) 2 4 ,7 2 4 ,0 2 4 ,2 2 3 ,6 27,5 24 ,2 i < rM 22 ,8 2 2 ,3 2 4 ,2 2 7 ,0 2 7 ,4 2 7 ,7 o rM 28 ,0 2 3 ,7 in_t"T rMTh'rM 24 ,0 2 5 ,6 OO_NO rM rsj 2 0 -6 4 6 2 ,3 5 8 ,4 r-H NO m CN NO 56,2 56 ,4 6 0 ,2 6 2 ,2 5 9 ,2 5 9 ,0 O Ńo 62 ,8 5 9 ,8 6 3 ,0 6 0 ,7 6 3 ,6 6 2 ,4 56 ,1 6 2 ,4 6 0 ,0 5 9 ,9 W ie k p rz e d ­ p ro d u k ­ c y jn y (0 -1 9 ) OO no 2 0 ,6 _rCm cm Os *—< CNJ 23 ,3 in_r*T 17 ,3 21 ,5 2 6, 2 2 1 ,7 17,7 OO 19, 4 2 0 ,0 Vo z NO 21 ,1 17,9 21 ,4 16 ,4 20 1 0 W ie k p o p ro ­ d u k c y j­ ny (6 5 + ) OO OOOOO *no r*T ₁₆,5 ₁₉,8 F—OOH _15,0 OfM ■< NO OO 2 0 ,2 O_rn H O r-T ■ < 12,2 16,8 rnOs 16,0 16 ,5 2 0 ,6 W ie k p ro d u k c y jn y M o b il n y (2 0 -3 9 ) 2 5 ,4 2 4 ,9 30,2 23 ,9 30 ,3 2 4 ,4 _in' rsj 27,1 29 ,0 2 4 ,7 Th cn 28 ,4 30 ,2 rn_Th rM 31 ,7 2 8 ,2 32,2 in^ OO_csi »nTh rMOsfM 26 ,7 24,8 2 0 -6 4 6 2 ,4 60 ,1 6 5 ,0 59,3 i

m

,:

₆0,4 ₅9,3 Th_NO 6 3 ,4 61 ,5 i < NO 60 ,9 63 ,3 60 ,8 6 5 ,7 61,3 56 ,6 6 5 ,3 Th_OO <n 63 ,8 60, 3 6 1 ,3 W ie k p rz e d ­ p ro d u k ­ c y jn y (0 -1 9 ) m oC _r-4 rMOs 23, 8 r** Os 22,5 24, 2 OO OO_f—<mOO»nco fM 26,8 23 ,0 o \_OOO_Os 21 ,3 rsi 22 ,2 17,9 22 ,3 20 ,2 23 ,2 _OO 2 0 0 2 W ie k p o p ro ­ d u k c y jn y (6 5 + ) _nO in' ₁6,8 OOrn ₁4,8 Thin fMin' rnNO _{17,2 13,6} cn rnTpmin ₁₆,7 infMinNOTh mtP ₁₇,2 rnm inNOfNOO W ie k p ro d u k c y jn y M o b il n y (2 0 -3 9 ) 2 9 ,7 2 8 ,0 O m 28 ,1 27, 5 in' fM 27 ,6 3 0, 0 3 2, 6 29 ,1 31,5 m OO rM 27, 7 28 ,5 2 8, 9 3 0 ,1 3 0, 9 i—H O m 26, 6 28 ,8 2 8 ,9 3 0 ,0 2 0 -6 4 62 ,1 r-^_oC m 63 ,7 6 1, 2 NO Os 6 0 ,6 in_OO m NO 62 ,4 6 1 ,9 5 9 ,4 5 8 ,9 _Os m 62 ,2 6 0 ,7 NO 61 ,8 63 ,5 OO _OO in 62 ,0 rM Os in 62 ,2 W ie k p rz e d ­ p ro d u k ­ c y jn y (0 -1 9 ) 2 2 ,3 23 ,5 m_r-T rM 24 ,0 2 5 ,0 24 ,2 25 ,2 fM 20,5 24,5 29,3 26, 8 NO Th rsj 21,1 26, 8 2 2 ,4 2 6 ,8 2 2 ,0 o_Th' rM 22 ,7 25,2 19,6 K ra j A u str ia | Bel gia C zec h y D a n ia 1 E st o n ia 1 F in la n d ia F ra n c ja | G re c ja “ | H is z p a n ia | N id e rl a n d y 1 I rl a n d ia L it w a Ł o tw a 1 N ie m c y b | P o ls k a | P o rt u g a li a 1 Słowacja _| Sło w en ia | S zw ec ja >> U bC | W ie lk a B ry ta n ia b .a >> CJ O $ B ez da ny ch dl a C y p ru , L uk sem bu rg a i M a lt y ;a - da ne za ro k 2000 , b — 2 0 0 1 . Źró dło : O b li cz en ie w ła sn e na p o d sta w ie R o cz n ik a D em o gr a fi cz n eg o 20 03 [s . 41 7, ta b . 5 (2 32 )] or az da ny ch O N Z [U N , 2 00 3 ].

osób w ieku p ro d u k cy jn y m w E uropie W schodniej oraz P ołu dn io w ej, natom iast w Z achodniej i P ółnocnej po trw ającym dwie dekady sp ad k u n astąpi w trzeciej dekadzie jego w zrost. Relacja osób po 65. ro k u życia do lu d n o ści w w ieku p ro d u k ­ cyjnym zw iększy się znacznie we w szystkich regionach, ale najw yższe obciążenie dem ograficzne lu dn o ści produkcyjnej ludnością p o p ro d u k cy jn ą będ zie w części p ołudniow ej i zachodniej k o n ty n en tu . W obec powyższych faktów w ro k u 2030 najsilniej obciążona będzie ludn ość w w ieku p ro d u k cy jn y m zam ieszkała na za­ chodzie E uro p y (tab. 7.2).

Tablica 7.2. Obciążenie dem ograficzne ludności produkcyjnej w Europie do 203 0 r. w edług prognozy ONZ

Regiony 2005 2010 2020 2030

L iczba osób w w ieku 0 -14 lat na 100 osób w w ieku produkcyjnym

E uropa W schodnia 21 19 20 20

Europa Północna 27 25 25 26

E uropa Południow a 22 21 20 20

E uropa Z achodnia 25 23 23 25

L iczba osób w w ieku 65 lat i więcej na 100 osób w w ieku produkcyjnym

E uropa W schodnia 20 19 25 33

E uropa Północna 24 25 30 35

E uropa Południow a 26 27 32 41

E uropa Z achodnia 26 28 33 42

W spółczynnik obciążenia demograficznego ogółem

E uropa W schodnia 41 39 45 53

E uropa Północna 51 50 54 62

E uropa Południow a 48 48 52 61

E uropa Z achodnia 51 51 56 67

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [ONZ, 2005b].

P oten cjaln a po d aż pracy (liczba osób w w ieku p ro d u k c y jn y m ) korygowa­ n a jest przez stop ę aktyw ności zawodowej, k ształto w an ą w dużej m ierze przez u w aru n k o w an ia ek o n o m iczn e [Czyżowska, 1994, s. 8]. A ktyw ność zawodowa lu d n o ści jest p o c h o d n ą stru k tu ry lu d n o ści w edłu g w ieku i sy tu acji społeczno- gospodarczej. W całej U n ii E uropejskiej aktyw nych zaw odow o (wykorzystano dane za 2003 r. [IL O , 2005]) jest 205,8 m in osób, w tym w Polsce b lisk o 17 mln> tj. p o n ad 8% aktyw nych zawodowo. W U nii w iększą po pu lację aktyw nych za- w odow o niż P olska mają: N iem cy, W ielka B rytania, F ran cja, W ło ch y oraz Hi' szpania. N a 100 aktyw nych zawodowo k obiet przypada w U E 127 m ężczyzn

8 L udność aktyw na zawodowo obejm uje wszystkie osoby uznane za pracujące lub bezrobotn W skaźnik aktyw ności zawodowej obliczany jest jako udział aktyw nych zawodowo w liczbie ludfl0^ ści (w w ieku 15 lat i więcej) ogółem albo danej grupy (w tym drugim przypadku m am y do czyn1^.

nia z cząstkowym i w spółczynnikam i aktyw ności zawodowej) [R o c zn ik S ta ty s ty k i M iędzynarodoW

l v — ,---, na aię lu a n o ś c i P olski ^02 N ajw iększe dysprop orcje w aktyw ności zawodowej kobiet i m ężczyzn w ystępu ­ ją na M alcie (p o n ad 219 aktyw nych zawodowo m ężczyzn przypada na 100 ak­ tyw nych zawodowo k o biet), we W łoszech, H iszp an ii, G recji, Irla n d ii oraz L u k ­ sem burgu (p o n ad 140), zaś najm niejsze na L itw ie, Ł otw ie i w E sto n ii. W Polsce — p o d o b n ie jak w Słow acji, P ortugalii i W ielkiej B ry tan ii — w skaźnik ten wy­ nosi 118. N ajw yższa aktyw ność zawodowa (rozpatru jąc tylko kraje, w k tóry ch w spółczynnik liczo ny b y ł w gru p ie osób powyżej 15. ro k u życia — tab. 7.3) wy­ stępuje w H o la n d ii — tam aktyw nych jest blisko 2/3 osób, najn iższa zaś na L i­ twie. P o d o b n y jest ro zk ład w spółczynników aktyw ności zawodowej m ężczyzn. Zróżnicow anie aktyw ności zawodowej jest wyższe w śród k o b iet aniżeli w śród mężczyzn. Tylko co trzecia m ieszkank a M alty, k tó ra u k o ń czy ła 15 lat, jest ak­ tywna zaw odow o (n isk a aktyw ność w ystępuje także w H isz p a n ii, W łoszech, Grecji). W H o la n d ii o dsetek ten jest blisko d w u k ro tn ie wyższy. P o n ad połow a kobiet pozostaje aktyw na zawodowo w P o rtu g alii, C zechach, A u strii i Słow enii. Polska, tak w p rz y p ad k u aktyw ności zawodowej ogółem , jak i aktyw ności za­ wodowej m ężczyzn i kobiet, plasuje się na środkow ych pozycjach. A. Z gierska [2003, s. 41] d o k onując szczegółowej analizy aktyw ności zawodowej lud no ści krajów UE-15 stw ierd ziła: „uw zględniając cząstkow e w sp ó łczy n n ik i ak ty w n o ­ ści zawodowej dla p ięcio letn ich gru p w ieku m ożna zauw ażyć, że śre d n io aktyw ­ ność zaw odow a w krajach U n ii kształtuje się p o d o b n ie jak w Polsce. R óżnica polega na ty m , że dezaktyw izacja zawodowa następ u je w U E-15 w późniejszym wieku n iż w naszym kraju. Ś rednio w U n ii osoby w w iek u 4 5 -4 9 lat ch a rak ­ teryzują się aktyw no ścią zaw odow ą na poziom ie powyżej 80%, a w w iek u 5 0 - -54 lata — na p oziom ie ok. 75% (w 2000 r. w U n ii od p o w ied n ie w skaźnik i wy­ nosiły 82,2% i 74,8%, a w Polsce — 82,0% i 67,9%). W spó łczy nn ik i aktyw ności zawodowej w Polsce i U n ii (średnio) zbliżają się p o n o w n ie dla osób w w ieku 60-64 lata (w U n ii w ynosiły one w 2000 r. śred n io 24,0%, a w Polsce — 23,1%). [•••] P on ad to w krajach U n ii w idoczna jest w iększa ró żn ica m ięd zy aktyw nością zawodową m ężczyzn i k obiet niż w przy p ad k u P o lsk i”.

Porów nując rozkłady w spółczynników aktyw ności zawodowej w poszczegól­ nych krajach U n ii, m ożna zauważyć, że w zależności od p łci i w ieku aktyw ność Przybiera różn e natężenie. I tak, generalnie, aktyw ność zaw odow a k o b iet w p o ­ szczególnych g rup ach w ieku plasuje się w Polsce pom iędzy relatyw nie w ysoką aktywnością na L itw ie, Słowacji, Słow enii i w krajach sk an dy naw sk ich (Szwecji, *^anii, F in la n d ii) a n isk ą we W łoszech, czy w Grecji. Jeśli chodzi o m ężczyzn, to R óżnicow anie aktyw ności zawodowej w edług w ieku jest m niejsze aniżeli w śród K°biet, a Polacy charak tery zu ją się stosunkow o nisk im jej poziom em (rys. 7.1).

A ktyw ność zawodowa starszych kobiet w Polsce — w s to su n k u do in n y ch rajów U E — nie należy do najniższych. O dsetek m ieszkanek P olski, k tóre w wie- U 60-64 lata (a więc będących już w w ieku em erytalny m ) pozostają n a ry n k u Pracy, w ynosi 14,6%, podczas gdy najniższy we w spólnocie to 4,1% (Słowacja, na U ziom ie 7-8% — Belgia, A ustria, W ęgry), a najwyższe sięgają p o n ad 30% (P o r­

tugalia i E stonia). W kolejnej grupie w ieku (65-69 lat) pracuje jeszcze co dw u na­ sta P olka, ale tylko 1,5% Belgijek, 2,5% m ieszkanek Słowacji, F ran c ji i H iszpanii. Najw yższą aktyw nością zawodową w tym w ieku, a także w kolejnej grup ie (7 0 - -7 4 lata), ch arak tery zu ją się P ortug alki (odpow iednie u d ziały w ynoszą: 21,8% i 14,9%), a także E sto n k i (18,7% i 8,2%) i Słow enki (8,0%, 7,7%). Powyżej 75. ro k u życia pracuje jeszcze 7,6% kobiet m ieszkających w P ortu galii. W Polsce ak­ tyw ność zawodowa kobiet po 75. ro k u życia, w p o ró w n a n iu z in n y m i krajam i U E , jest dość w ysoka (1,7%, najwyższa — poza P ortu g alią — spo śró d krajów, dla któ ry ch IL O podaje odpow iednie inform acje).

Tablica 7.3. Aktywni zawodowo* w krajach Unii Europejskiej w 2003 r. Liczba (w tys.) WA Z Liczba (w tys.) WA Z Liczba (w tys.) WA Z WM

Ogółem Mężczyźni K obiety na 100

kobiet A ustria 3 967,3 58,9 2 196,6 68,1 1 770,7 50,5 124 Belgia 4 070,3 47,6 2 316,9 55,9 1 753,4 39,8 132 Czechy 5 138,0 59,7 2 869,0 69,2 2 269,0 50,9 126 D an ial 2 850,0 77,6 1 523,6 82,2 1 326,4 73,0 115 E stonia2 660,5 48,7 336,7 53,9 323,8 44,3 104 F in lan d ia2 2 620,0 50,2 1 371,0 53,7 1 249,0 46,8 110 Francja 26 226,4 54,7 14 296,0 62,2 11 930,4 47,8 120 Grecja 4 369,0 48,7 2 604,2 60,6 1 764,8 37,7 148 H iszpania3 18 815,3 46,4 11 193,9 56,3 7 621,4 36,9 147 H olandia 8 371,0 64,3 4 682,0 72,8 3 689,0 55,9 127 Irlandia 1 782,1 59,1 1 053,8 70,9 728,3 47,6 145 Litwa 1 641,9 47,5 831,6 51,6 810,2 44,0 103 L uksem burg 195,1 53,2 114,2 63,7 80,9 43,2 141 Łotw a2 1 126,0 48,3 578,3 53,9 547,7 43,5 106 M alta 159,7 49,8 109,7 69,7 50,0 30,6 219 N iem cy 40 196,0 57,1 22 315,0 65,4 17 880,0 49,3 125 Polska 16 946,0 54,8 9 173,0 62,2 7 773,0 48,0 H 8 _ Portugalia 5 470,0 62,2 2 957,7 70,3 2 512,3 54,7 118__ Słowacja 2 628,8 48,7 1 423,6 54,2 1 205,2 43,4 Słowenia 958,0 56,4 520,0 63,2 438,0 50,0 _ U 9 _ Węgry2 4 166,4 53,8 2 265,0 61,4 1 901,4 46,9 W ielka B rytania’ 29 234,8 50,1 15 839,6 55,7 13 395,2 44,8 W łochy 24 229,0 49,2 14 764,0 62,3 9 465,0 37,1 _ J 5 6 J

* Aktywni zawodowo oraz współczynniki aktywności zawodowej (WAZ) i maskulinizacji o s ó b a

tywnych zawodowo (WM); przy czym współczynniki aktywności zawodowej liczone były jako llC^z! osób aktywnych zawodowo w populacji osób powyżej 15 roku życia z wyjątkami: 1) w grupie osób W'*1 | ku 15-66 lat, 2) 15-74, 3 — powyżej 16 roku życia.

100,0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10,0 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ILO [2005].

Rysunek 7.1. Aktywność zawodowa mężczyzn i kobiet według wieku w wybranych krajach UE w 2003 r. (w %)

W Polsce 14,3% m ężczyzn pom iędzy 65. a 69. rok iem życia jest aktyw nych zawodowo. W U E najniższe w skaźniki mają: F rancja (3,7%), B elgia, Słowacja 1 Węgry (4-5% ), zaś najwyższe: P ortugalia (w której pracuje co trzeci m ężczy­ zna 34,3%), E sto n ia (26,9%) i Irla n d ia (23,3%). W kolejnej g ru pie w ieku, 70-74 lata, aktyw ność zawodowa jest we w szystkich b adanych krajach niższa. W P ol­ sce odsetek ten w ynosi 8,9% (europejskie ekstrem a to 1,5% w H iszp a n ii, 1,7% we F rancji, 1,8% w B elgii, podczas gdy w E ston ii — 13,9%, Irla n d ii — 14,2%, a w P ortugalii aż 27,1%). Po 75. ro k u życia w w iększości krajów U n ii aktyw nych zawodowo pozostaje niew ielka część m ężczyzn (0,6% we F ran c ji i na Słowacji, ^ Polsce 3,8%, wyższy n iż w naszym kraju odsetek — w Słow enii 5,7%, Irla n d ii 6>2% oraz P o rtu g alii 17,4%). Wysoka aktyw ność zawodowa w śród starszego odła- 11111 populacji, bez w zględu na płeć, wydaje się być w dużej m ierze spow odow ana Pracą w rolnictw ie. W edług w yników ostatniego polskiego sp isu pow szechnego 2 2002 r. aktyw ność zawodowa osób w starszym w ieku (powyżej 60. ro k u życia)

w ynosi 7,6% w m iastach i 13,9% na wsi. W spółczynniki aktyw ności zaw odo­ wej starszych m ieszkańców wsi we w szystkich grupach w iek u b yły wyższe niż analogiczne w sp ółczynniki obliczone dla starszych m ieszkańców m iast. N a wsi proces aktyw ności zawodowej ludności nie tylko rozpoczyna się w m łodszym w ieku, ale i trw a zdecydow anie dłużej niż w m ieście, p o m im o osiągnięcia w ieku em erytalnego. W ro ln ictw ie (w łącznie z leśnictw em i łow iectw em ) za tru d n io ­ nych było praw ie 65% ogółu pracujących w w ieku starszym [K o strub iec, 2004, s. 203-211],

W U n ii E uropejskiej ze w zględu na sw obodę przepływ u osób, oddziaływ anie czynnika dem ograficznego na kształtow anie ry n k u pracy nie jest o graniczone do jednego kraju. Sytuacja na ry n k u pracy m oże wpływać na procesy dem ograficzne (np. m igracje) tak w danym k raju jak i innych krajach członkow skich. M ożemy więc obserwować dw ukierunkow e oddziaływ anie procesów dem ograficznych i sytuacji n a ry n k u pracy. Szczególnie przyczynić m ogą się do tego efekty ruchu w ędrów kow ego [Van D e r Gaag, Van W issen, 1999]. P rzykładow o — odpływ lud­ ności w m obilnym w ieku p rodu kcyjnym z krajów będących now ym i członka­ m i U E spow oduje nie tylko zm niejszenie się w nich udziałów lud n o ści w wieku p rodukcy jny m , ale także (na skutek em igracji ich dzieci, b ądź u ro d zeń już na teren ie k raju osiedlenia), w przedprodukcyjnym . N ależy m ieć także na uwadze, że „presja na u n ijn y rynek pracy będzie w iększa jedynie w ciągu k ilk u lat po akcesji, co w ynika z o dm iennej s tru k tu ry dem ograficznej w edłu g w ieku części krajów kandy dujących (głów nie P olski)” [Rączaszek, 2003, s. 80], zaś sytuacja ekonom iczna w poszczególnych krajach członkow skich p o w in n a z biegiem cza­ su ulegać w yrów naniu, co nie będzie w pływ ało m otyw ująco n a zm ianę kraju zam ieszkania ze w zględu na m ożliwość znalezienia z a tru d n ie n ia w innym . Nie m ożna w ykluczyć, że państw a w chodzące w skład U n ii, także now i jej członko­ wie, stan ą się jeszcze bardziej atrakcyjnym rejonem im ig racyjnych dla ludności spoza w spólnoty, bądź n astąpią zm iany w polityce ¿m igracyjnej członków UE i na sk u tek ty ch zm ian dojdzie do fali m igracyjnej zm ieniającej przedstawioną stru k tu rę ludn o ści w edług wieku.

M igracje w celach zarobkow ych m ogą być atrakcyjne w sytuacji znaczących różnic w płacach i cenach w k raju em igracji i im igracji. O soby decydujące się na podjęcie pracy w in n y m kraju poza różn icam i w w ysokości płac i dostępnoś­ cią z a tru d n ie n ia b io rą pod uwagę w ystępow anie in n y ch kosztów, m .in. takich jak tru d n o ści w przystosow aniu się do nowego, często n iech ętn eg o obcym śro­ dow iska kulturow ego [Turnow iecki W., 2003, s. 161]. A by podjąć pracę za gra' nicą, poza m ożliw ościam i (w olnym i m iejscam i pracy oraz b ra k ie m przeszko p raw nych) i zainteresow aniem potencjalnych pracow ników m uszą oni spe niać pew ne w ym agania. Tymczasem , jak w skazują w yniki b ad ań ankietow yc C BO S-u [2005] p o n ad połow a Polaków (54%) nie jest zaintereso w an a podjęcie^ pracy w państw ach U n ii E uropejskiej. N iespełna co piąty (18%) b ad an y w cu 2004 r. deklarow ał chęć aktyw nego poszukiw ania pracy w któ ry m ś z państ

u nijnych, w tym co dziesiąty (10%) — w sposób zdecydowany. Co siódm a osoba (14%) b ra ła pod uwagę tak ą ew entualność w p rzy p ad k u o trzy m a n ia propozycji zatrudnienia. O sobam i zainteresow anym i pracą w U E by ły przed e w szystkim osoby m łode i b ezrobotni. W iększość respo ndentów zaintereso w an ych z a tru d ­ nieniem w krajach U E chciałaby wyjechać do pracy jedynie czasowo — zwy­ kle na okres nieprzekraczający jednego ro k u (35%), rzadziej n a dłużej (26%). Na em igrację zarobkow ą zdecydow ałaby się co szósta osoba z tej g ru p y (17%) [Roguska, 2004]. W ocenie perspektyw m igracyjnych w ażne jest także to, że in ­ tensyw ność m igracyjna zw iązana jest nie tylko z poziom em rozw oju społeczno- ekonom icznego i jego dynam iką, a więc różnicam i w pozio m ie gospodarczym , ale także trad ycjam i m igracyjnym i danego regionu [G olinow ska, 1998]. B adania dotyczące m .in. znajom ości języków obcych wykazały, że 56% Polaków nie p o ­ trafi się p o rozum ieć w żadnym obcym języku. Pozostałe osoby potrafiły, ale były to głów nie język rosyjski, a także angielski i niem iecki. W śród resp on den tó w starszych (m ających od 55 do 64 lat) język obcy znał tylko co trzeci (35%), w śród najstarszych zaś — jeszcze m niejsza liczebnie grupa (29%) [Strzeszew ski, 2004]. Świadczy to, że najw iększą b arie rą w podjęciu pracy w U E m oże być n iesp ełn ie­ nie podstaw ow ego k ry teriu m — znajom ość języków obcych. Z najom ość rosyj­ skiego, angielskiego i niem ieckiego nie w ystarczą do uzyskania za tru d n ien ia w Grecji, H iszp a n ii, czy H olandii. Pozostanie jedynie m ożliw ość za tru d n ien ia na nisko p łatn y ch , fizycznych stanow iskach. Po w yrów naniu, w przyszłości, p o ­ ziomu ekonom icznego w poszczególnych państw ach U E stanow iska tak ie p rze­ staną być dla obyw ateli W spólnoty atrakcyjne [H ónek op p, 1998],

g r j . .W.* ^ i c y o i . i u o v > i W U U C U ¡DICII ¿ tJI IIĆl Slfc£ IUUNOSCI KOISKI 1 8 7

7.2. Zmiany potencjalnych zasobów pracy w Polsce

W edług p rognozy przygotow anej na lata 2003-2030 przez GUS [2004, 2005] liczba ludności Polski w kolejnych latach będzie się zm niejszać9. W rezultacie Populacja naszego k ra ju w 2030 r. m oże liczyć 35,7 m in osób (w edług w arian ­ tu środkow ego prognozy O N Z [UN, 2005b] 36,7 m in), o 2,5 m ilio n a m niej niż y czasie ostatniego spisu pow szechnego. O ile jednak zm niejszać się b ęd zie liczba 1 udział osób w w ieku 0-1 7 lat, a po 2010 także lu dności w w ieku p rod uk cy jn ym , 0 tyle liczba i u d ział osób w w ieku poprodukcyjnym b ęd ą w zrastały (tab. 7.4).

W skutek p ostęp u procesu starzenia się oraz p rzesuw ania przez kolejne grupy leku roczników wyżowych i niżow ych, zm ieniać się będzie n ie tylko s tru k tu ­

’ W e d łu g tej prognozy nastąpi dalszy spadek dzietności (do około 1,1 dziecka na kobie- . w 2010 r., zaś w latach 2010-2020 niew ielki w zrost do poziom u ok. 1,2), spadek um ieralności P o r o s t przeciętnego trw ania życia (w stosunku do 2002 r.: o ok. 2,4 roku do 2010, 5,5 roku dla obu ^ c ' łą c z n ie do 2030 r.), w zrost skali m igracji zagranicznych (o 5% rocznie do 2010 r., a następnie Stabiliz a c ja ) [GUS, 2004b, s. 8-12],

ra całej lu dności P olski w edług w ieku i płci, ale także osób w w ieku p ro d u k cy j­ n y m 10 (rys. 7.2). Populacja osób w w ieku pro dukcyjn ym p o w in n a się zm niejszyć z blisko 23,8 m ilio n a osób w 2002 r. do n iespełna 20,8 m ilio n a w 2030, a więc z 62%, do 58,2%. Jednocześnie udział osób będących w m ob iln y m w ieku p ro d u k ­ cyjnym (do 45. ro k u życia) zm niejszy się z 15,3 m in , czyli p o n ad 64%, do 11 m in — 53,3% lud n o ści w w ieku produkcyjnym . O znacza to, że w 2030 r. będziem y m ieli najpraw d opodobniej do czynienia z sytuacją, gdy blisko połow a ludności w w ieku prod u k cy jn y m w kroczy w wiek niem o b iln y zawodowo (rys. 7.2).

Tablica 7.4. Zm iany w strukturze ludności Polski w edług wieku w edług prognozy GUS

G rupa w ieku 2002* 2005 2010 2015 2020 2025 2030 L udność (w tys.) Ogółem 38 219 38 123 37 899 37 626 37 229 36 598 35 693 0-17 8 664 7 835 6811 6 296 6 070 5 784 5 325 18-59/64 23 790 24 403 24 658 23 861 22 620 21 560 20 771 18-44 15 257 15 241 15 312 15 037 14 078 12 672 11 074 45-59/64 8 533 9 162 9 346 8 824 8 542 8 887 9 697 60/65 i więcej 5 765 5 885 6 431 7 468 8 540 9 254 9 597

U dział w ludności ogółem (w %)

0-17 22,7 20,6 18,0 16,7 16,3 15,8 14,9

18-59/64 62,2 64,0 65,1 63,5 60,8 58,9 58,2

18-44 39,9 40,0 40,4 40,0 37,8 34,6 31,0

45-59/64 22,3 24,0 24,7 23,5 22,9 24,3 27,2

60/65 i więcej 15,1 15,4 17,0 19,8 22,9 25,3 26,9

Liczba ludności według prognozy O N Z (w tys.)

Ogółem 38 516 38 367 38 173 37 840 37 337 36 680

* — dane za 2002 rok pochodzą z NSP’2002. Źródło: [GUS, 2004, s. 16], [UN, 2005b].

W edług prognozy GUS udział osób w w ieku n iep ro d u k cy jn y m (dzieci i m ło­ dzieży do lat 18 oraz kobiet po 60. i m ężczyzn po 65. ro k u życia) będ zie do 2010 m alał z p oziom u 61 na 100 w w ieku p rod ukcyjnym (2002 r.) do p oziom u około 54 w ro k u 2010. O d ro k u 2010 udział ten zacznie szybko w zrastać, przekraczając ok. 2030 r. poziom 72 osób. W grupie osób w w ieku n iep ro d u k cy jn y m udział dzieci zm niejszy się z poziom u 36 do 26 na każde 100 osób w w ieku produkcyj­ nym , zaś osób w w iek u poprodukcyjnym w zrośnie z p o zio m u 24 do 46. Prognoza O N Z w skazuje na zm ian y w podo bnym k ie ru n k u [Ptak-C hm ielew ska, 2004].

10 Kom pleksowa analiza starzenia się populacji w skutek przesuw ania się przez kolejne rocZ niki w ieku została przedstaw iona w pracy pod redakcją J. Pociechy [2003], Podstaw ą tego badan*8 była poprzednia prognoza GUS, stąd też prezentow ane w przywołanej pracy wielkości uznać nale ży generalnie za optym istyczny obraz przyszłości.

2002 □ mężczyźni □ kobiety 1; 70-74 1 65-69 z ) 60-64 . i 55-59 50-54 i 45-49 40-44 i 35-39 _i 30-34 i 25-29 20-24 i 2 000 1 500 1 0 0 0 500 2020 500 1 0 00 1 500 2 000 □ mężczyźni □ kobiety

1

70-74

1

1 65-69 60-64 55-59 50-54 _{“ i} 4 W 9

i

, i 1 35-39 _{____ _.} 30-34_{" i} | 25-29 1 ^ 20-24 2010 O mężczyźni □ kobiety 70-74 1 1 65-69 60-64 ₁ 55-59 50-54 45-49 1 1 40-44 1 35-39 30-34 25-29 1 20-24 a » » i & 2 0 0 0 1 5 0 0 1 0 0 0 5 0 0 5 0 0 1 0 0 0 1 5 0 0 2 0 0 0 2030 □ mężczyźni_{□ kobiety} 5 0 0 1 0 0 0 1 5 0 0 2 0 0 0 2 0 0 0 1 5 0 0 1 0 0 0 6 0 0 0 5 0 0 1 0 0 0 1 5 0 0 2 0 0 0 2 0 0 0 1 5 0 0 1 0 0 0 5 0 0

Zródlo: Opracowanie własne na podstawie [GUS, 2004, s. 37-38]

Rysunek 7.2. Piramida wieku ludności Polski mającej 2 0 -7 4 lata pom iędzy 2002 a 203 0 (w tys.) Z m ian y w podaży pracy rozum ianej jako liczba i u d ział osób w w iek u p ro ­ dukcyjnym b ęd ą zróżnicow ane przestrzennie. W 2002 r. w poszczególnych w oje­ wództwach b yło o d 0,6 m in (województwo lubuskie) do 3,2 m ilio n a (wojewódz­ two m azow ieckie) osób w w ieku produkcyjnym . U działy osób z tej kategorii wieku sięgały o d b lisko 59,5% do 64,2% — najniższe w ystępow ały w w ojew ódz­ twach: p odlaskim , p o d karpackim i lubelskim , najwyższe w śląskim , d olnoślą­ skim, zachod n io p o m o rsk im oraz lu buskim . D o ro k u 2010 we w szystkich w oje­ wództwach Polski, ze w zględu na jednoczesne pozostaw anie pow ojennego wyżu dem ograficznego w w ieku produkcyjn ym , a jednoczesne w kraczanie do tej fazy 2ycia relatyw nie licznych generacji końca lat 1980., om aw iane u d ziały b ęd ą wy­ kazywały ten d en cję w zrostow ą, ale z różną siłą, ze w zględu na różnice w obecnej strukturze w edług w ieku oraz przebiegu poszczególnych procesów ru c h u n a tu ­ ralnego ludności. Stosunkow o wysoki poziom starości w ystąpi już w 2010 r. np.: " 'd o ln o ślą sk im , łódzkim i śląskim [Sobczak, 2004]. Po 2015 r. p opulacja osób

będących w w ieku 18-60/65 lat będzie ulegała zm niejszen iu. W konsekw encji w ro k u 2030 najniższy u dział ludności w w ieku p ro d u k cy jn y m w ystąpi w woje­ w ództw ie śląskim — 57,2%, najwyższe w w ielkopolskim — 59,3%. W p erspek ty ­ wie najbliższych 25 lat rozpiętość m iędzy wojew ództw em o najw yższym , a naj­ niższym udziale osób w w ieku p rodukcyjnym zm niejszy się z b lisk o 5 pkt. proc. do około 2 punktów . 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0

Źródło: Opracowanie wiasne na podstawie [GUS, 2004, s. 16].

Rysunek 7.3. Struktura ludności w wieku produkcyjnym do 203 0 r.

W pro gnozie realnych zasobów pracy w edług w ojew ództw [Zgierska, 2001] przyjęto, że aktyw ność zawodowa osób w w ieku 18-19 lat będ zie ulegała obni­ żaniu, p o d o b n ie jak osób w w ieku 20-24 lata, na sk u tek w zro stu aspiracji edu­ kacyjnych. D la osób w w ieku 25-49 lat założono niew ielkie zm ian y we współ­ cz ynnikach aktyw ności zawodowej w okresie 2000-2020. N a to m iast wskutek w prow adzenia reform y em erytalnej przew iduje się p o d no szenie aktyw ności za­ wodowej w kolejnych latach osób w w ieku 50-59/64 lata. W projekcji uwzględ­ nio n o ró żnice m iędzyw ojew ódzkie w dostępie do szkół wyższych, stop ie bezro­ bocia oraz o d setk u m ieszkańców wsi zw iązanych z roln ictw em lub bezrolnych. Wyżej w ym ieniona prognoza w skazuje, że do 2010 r. w w iększości województw będzie m iał m iejsce p rzyrost zasobów pracy. Po 2010 r. p rzew idu je się zm niejsza­ nie populacji aktyw nych zawodowo (przy czym w w ojew ództw ach m ałopolskim i p o d k arpackim spadek ten będzie odnotow yw any dopiero po 2015 r.).

W skali całego k ra ju populacja osób starszych aktyw nych zawodowo powin- na zwiększać się niezależnie od tego, czy poziom aktyw ności zawodowej tych osób w zrośnie w poszczególnych grupach w ieku o 5-10% , czy po zostan ie na niC' zm ienionym poziom ie (jako poziom m in im aln y przyjęłam w sp ółczyn nik i akty"'' ności zawodowej z ro k u 2003 — tab. 7.6). G dyby założyć, że w poszczególnych grupach osób w w ieku poprodukcyjny m aktyw ność zawodowa n ie zm ieniłaby

/o □ 45-59/64 □ 18-44 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 5,9 i 4,1 'h— i 2,5 7,5 $ ' 7,9 - : 2,1 f 3,0 ■7,0 ' 7,8¡4—t 12' 2,2 _8,8 ' 6,7 3,3

się, to liczba osób starszych aktyw nych zawodowo m ogłaby w zrosnąć z 439 tys w 2003 r. do 478,4 w ro k u 2010 (tj. o 9%) i do 681,6 tys. w 2025 r.W n astępnych latach p ow inna zacząć się zm niejszać. G dyby w zrost aktyw ności w yniósł 5-10% to po 2010 r. na ry n k u pracy znalazłoby się od 500 do 526 tys. osób, a w 2020 — 713-747 tys.

Tablica 7.5. Ludność w wieku produkcyjnym w edług w ojewództw w latach 2 0 0 2 -2 0 3 0 (liczby bezwzględne I udziały)

Ludność w wieku Produkcyjnym (w tys.) Udział osób w wieku produkcyjnym(w %) 2002 2005 2010 2020 2030 2002 2005 2010 2020 2030 Polska 23 790 24 403 24 658 22 620 20 771 62,2 64,0 65,1 60,8 58,2 Dolnośląskie 1 852 1 895 1 889 1 665 1 507 63,7 65,6 66,2 60,3 57,8 Kujawsko--pomorskie 1 293 1 329 1 343 1 237 1 139 62,5 64,3 65,2 60,9 58,4 Lubelskie 1 318 1 350 1 370 1 269 1 163 60,0 61,9 63,7 60,5 58,1 Lubuskie 638 659 668 604 556 63,3 65,4 66,4 61,1 58,5 Łódzkie 1 626 1 648 1 630 1 447 1 310 62,4 63,9 64,5 59,7 57,4 Małopolskie 1 982 2 047 2 110 2 034 1 918 61,1 62,7 64,1 61,3 58,7 Mazowieckie 3 181 3 269 3 323 3 123 2 963 62,0 63,5 64,3 60,3 58,4 Opolskie 666 676 670 585 499 62,8 64,7 66,1 61,9 57,6 Podkarpackie 1 255 1 300 1 350 1 294 1 201 59,9 62,0 64,4 61,8 58,8 Podlaskie 719 741 761 713 643 59,5 61,7 64,0 61,2 57,5 Pomorskie 1 370 1 415 1 441 1 344 1 262 62,8 64,4 65,2 60,6 58,4 Śląskie 3 037 3 065 3 014 2611 2 261 64,2 65,5 65,9 60,5 57,2 Świętokrzyskie 785 801 809 733 666 60,6 62,4 64,0 60,0 57,4 Warmińsko--mazurskie 884 914 934 857 782 61,9 64,1 65,6 61,1 58,2 Wielkopolskie 2 103 2 180 2 227 2 099 1 984 62,7 64,7 65,7 61,5 59,3 Zachodnio­ pomorskie 1 082 1 113 1 119 1004 918 63,7 65,6 66,3 60,6 58,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [GUS, 2005].

Tablica 7.6. O soby w wieku poprodukcyjnym aktywne zawodowo w latach 2 0 1 0 -2 0 3 0 (w tys.)

Wariant 2010 2015 2020 2025 2030

___ A 478,4 592,8 679,5 681,6 648,3

___ B 502,3 622,5 713,4 715,7 680,7

L H ~ " c 526,2 652,1 747,4 749,8 713,1

Wariant A — aktywność zawodowa na poziomie z 2003 r. Wariant B — aktywność zawodowa o 5% wyższa niż w 2003 r. Wariant C — aktywność zawodowa o 10% wyższa niż w 2003 r.

Źródło: Szacunki własne na podstawie wartości współczynników aktywności zawodowej z 2003 dla rozpatrywanej grupy, według ILO [2005].

Jed n ą z przyczyn zm ian w aktyw ności zawodowej m oże być przeobrażenie s tru k tu ry w ykształcenia społeczeństw a. P rzedłużająca się skołaryzacja prowadzi do zniekształcania relacji staż pracy — okres pobieran ia św iadczenia [Szukal- ski, 1999, s. 77], wpływać m oże więc na konieczność dłuższego pozostaw ania na ry n k u pracy. Rozwój przem ysłu wysokiej technologii po w in ien w przyszłości zm niejszyć zapotrzebow anie na pracę fizyczną (często n ieosiąg aln ą dla osób starszych ze w zględu na ograniczenia fizjologiczne), ale stw orzyć ko rzy stne wa­ ru n k i dla za tru d n ien ia osób wysoko w ykw alifikow anych — bez w zględu na ich wiek. Z a tru d n ia n iu osób starszych m oże rów nież sprzyjać proces prywatyzacji we w szystkich sekto rach, k tó ry będzie w olny od ograniczeń pracy lim itow anej w iekiem [Frąckiew icz, 2004, s. 148-149]. Jak podaje Z. Czyżow ska [1994, s. 24], „postęp cyw ilizacyjny zw iązany z podnoszeniem poziom u w ykształcenia lu d n o ­ ści ułatw ia ruchliw ość pionow ą ludności — jej przem ieszczanie się w drodze m i­ gracji oraz w drodze aw ansu zawodowego do in n y ch grup społecznych, stanowi też podstaw ę zw iększania jakości i efektyw ności pracy, a przez to dynam izow ania rozw oju g ospod arki”. P otw ierdzenie znajdujem y w statystyk ach krajow ych — w edług N S P ’2002 osoby starsze aktyw ne zawodowo charakteryzo w ały się prze­ ciętnie nieco wyższym poziom em w ykształcenia niż osoby b ie rn e zawodowo11 [K ostrubiec, 2004, s. 203-211] — oraz m iędzynarodow ych [Szukalski, 1998]. Jak arg u m en tu je P Szukalski [1998, s. 59], „dłuższy okres n au k i pow oduje, iż do osiągnięcia porów nyw alnego z pracow nikam i nisko kw alifikow anym i stażu pracy, konieczn e jest w ydłużanie aktyw ności zawodowej. P rzejście n a em eryturę zw iązane jest zatem z kosztem alternatyw nym tym w yższym , im wyższe dana osoba posiada w ykształcenie” .

P rzejście z repartycyjnego system u em erytalnego do sy stem u kapitałowego opartego na ra c h u n k u ak tu arialn y m 12 pow inno w płynąć na w zrost i przedłużenie aktyw ności zawodowej. Tak stało się w krajach, w k tórych stosow ano tę formę system u zachęcania do opóźniania m o m en tu dezaktyw izacji zawodowej, rów­ nież poza w iek n o rm a ln y 13 (z krajów europejskich: w H iszp a n ii, F in la n d ii, G re­ cji) [Szukalski, 1999, s. 71]. Powyższe zm iany są istotne, gdyż tak jak na skutek rozszerzania się dostępu do system ów em erytalnych aktyw ność zawodowa osób starszych obniżała się [Szukalski, 1998, 1999], tak reform a system u em erytalne­ go m oże, choć nie m usi, w płynąć na poziom i trw anie aktyw ności zawodowej.

11 Aczkolwiek zarówno w zbiorowości czynnych, jak i biernych zawodowo, większość stano­ w iły osoby z w ykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym, praw ie 65% ogółu pracu­ jących w wieku starszym zatrudnionych było w rolnictw ie — w łącznie z leśnictw em i łowiectwem; co dziew iąta jednak pracow ała w charakterze specjalisty [K ostrubiec, 2004, s. 203-211],

12 W ysokość św iadczenia w takim systemie uzależniona jest od w ielkości zgrom adzonych składek i przew idyw anego czasu pobierania świadczenia em erytalnego — a zatem zależy od wyso­ kości płac, okresu uzyskiw ania dochodów z pracy oraz w ieku przejścia na em eryturę.

13 W iek norm alny to wiek, z którym związane jest uzyskanie pełnych upraw nień em erytal­ nych. Inaczej mówiąc, jest to powszechny wiek em erytalny [U rbaniak, 1998, s. 92]

W ediug L. F rąckiew icz [2004, s. 148] „określone ustaw ow o gran ice w ie­ ku em erytalnego — ró żne dla kobiet i dla m ężczyzn, nie m ające u zasad nien ia w zróżnicow anej w edług p łci kondycji zdrow otnej, w inny, zgo dn ie z ten d en c ja­ m i obserw ow anym i w w ielu krajach europejskich, ulec zrów nan iu . R ów nocześ­ nie przew idyw ane pow ażne zm niejszenie się zasobów p racy stw arza szansę w ięk­ szej niż dotychczas aktyw izacji zawodowej ludności p op ro du kcyjnej w różnych form ach z a tru d n ie n ia (niepełnoetatow ego, doradztw a, telepracy i in n y c h )”. Jako w aru nek k onieczny cytow ana au to rk a podaje „realizację zasady edukacji przez całe

życie, k tóra pozw oli na w ykorzystanie p otencjału in telek tu aln eg o w różn y ch eta­

pach życia” . W spom niana edukacja, poza in n y m i czy n n ik am i, tj. bezrobociem , inw alidztw em , m acierzyństw em , służbą wojskową, m oże jed nak zakłócać proces oszczędzania na em ery tu rę (wpływać na długość okresu aktyw ności zawodowej, a tym sam ym na grom adzenie składek em erytalnych) [Szum licz, 2004, s. 18], z drugiej stro n y skró cenie o kresu aktyw ności zawodowej m oże zostać częściowo zrekom pensow ane przez wyższe płace i niższe bezrobocie. N a d rod ze do w zrostu aktyw ności zawodowej osób starszych m ogą stać, w ym ieniane przez B. Szatur-Ja- w orską [2003, s. 2], uw arunkow ania ekonom iczne i społeczne (m .in. bezrobocie, dyskrym inacja na ry n k u pracy z pow odu w ieku, wyższe koszty p racy starszych pracow ników , zapotrzebow anie ro d zin na pracę starzejących się osób — opieka nad w n u k a m i, m ałżo n k iem czy sędziw ym i rodzicam i), organizacja p racy i te c h ­ nologia (m .in. tem po pracy, now ości tech n iczn e wym agające zdobyw ania n o ­ w ych um iejętności i kw alifikacji, brak odpow iedn ich szkoleń dla pracow ników ) oraz pew ne cechy osób starszych (m .in. relatyw nie n isk i poziom w ykształcenia, zły stan zdrow ia, k łopoty z adaptacją do now ych w arunków , zm ęczenie pracą, przypisyw anie większej w artości czasowi w olnem u niż p racy zaw odow ej, obawa przed k o n k u re n cją ze stro n y m łodych).

Podsum ow ując należy stw ierdzić, że z jednej stro n y w nieodległej sto su n ­ kowo przyszłości będziem y m ieć do czynienia ze zm niejszającym i się liczbą i u d ziałam i osób w w ieku produkcyjnym . D odatkow o grup ę tę d o tk n ie proces w ew nętrznego starzen ia się (tj. w zrost frakcji osób w w ieku n iem o b iln y m ). W sku­ tek w zrastającego obciążenia dem ograficznego, a co za tym idzie i ek o n o m iczn e­ go, p o w inny zajść zm ian y w form ie zabezpieczenia finansow ego osób starszych. W ydłużanie się okresu kształcenia spow oduje, że osoby starsze b ęd ą m iały m oż­ liwość, ale i po trzeb ę pozostaw ania na ry n k u (m ożliw ości z jednej stro n y wiązać się będą z kw alifikacjam i tych osób, z drugiej w iększą ch ło n n o ścią ry n k u ). P er­ spektyw y z a tru d n ie n ia em erytów i rencistów b ędą więc zd e term in o w an e przez ich chęć k o n ty n u o w an ia pracy oraz potrzeby gospodarki w dzied zin ie w zrostu za tru d n ien ia [K abaj, 1982, s. 92],

P odejm ow ane są obecnie działania, także w Polsce, m ające n a celu zw ięk­ szenie aktyw ności osób n a przed p o lu starości (przez k tó re politycy rozum ieją osoby po 50. ro k u życia), m .in. szkolenia, prace in terw ency jn e, ro b o ty p ub liczn e, pożyczki na rozpoczęcie własnej działalności [Perek-B iałas, R u zik , 2004, s. 436].

K ro k i te podejm ow ane są w ram ach realizow ania S trategii L izbo ńsk iej [U K IE , 2005]. P rzy k ład em propozycji kom pleksow ych rozw iązań jest przygotow any przez M inisterstw o G ospodarki i Pracy, program na rzecz z a tru d n ie n ia osób po­ wyżej 50. ro k u życia „50 P L U S ” [MGiP, 2004]. C elem strategiczn ym tego progra­ m u jest „zw iększenie w skaźnika zatru d n ien ia osób powyżej 50. ro k u życia, przy rów noczesnym zachow aniu niezbędnych system ów bezpieczeństw a socjalnego w przy p ad k u tych osób, k tóre na ry n k u pracy znajdują się w najtrud niejszej sy­ tu acji”. W edług cytow anego opracow ania „negatyw ny w pływ n a n iek o rzy stn ą sy­ tuację osób w w ieku powyżej 50. ro k u życia na ry n k u pracy m ają przed e wszyst­ kim następujące czynnik i: niski poziom dopasow ania p o p y tu i podaży kwalifi­ kacji na ry n k u pracy, postępow anie pracodawców, którzy — zarów no z przyczyn sub iektyw nych, jak i obiektyw nych — nie dostrzegają, albo n ie m ogą uzyskać w swojej firm ie korzyści płynących z za tru d n ien ia osób starszych, łatw y dostęp do w cześniejszych e m ery tu r i św iadczeń przed em ery taln y ch ”. Z a podstawowe k ieru n k i działan ia przyjęto w Program ie: aktyw izację b e z ro b o tn y c h 14 wsparcie dla u trzy m a n ia z a tru d n ie n ia 15, u łatw ienia po w rotu na ry n ek pracy. Z rozum ienie, że „starsi pracow nicy kosztują w praw dzie drożej niż m łodsi, ale jednocześnie po­ siadają dośw iadczenie i know-how, k tóre w pew nych d zied zinach są niezwykle cenne i tru d n o nabyw ane” [Szukalski, 1998, s. 65], w połączen iu z faktycznym w zrostem kw alifikacji tej grupy, m oże zaowocować w yższym sto p n iem zatrud­ nienia. N a rzecz tej g rupy ludności działają: m echanizacja p ro d u k c ji, zapotrze­ bow anie w n iek tó ry c h działach gospodarki na kadrę m ającą dośw iadczenie, a przede w szystkim sytuacja na ry n k u pracy charakteryzująca się niedostatkiem siły roboczej. Także tendencje do w zrostu ud ziału za tru d n ien ia w usługach oraz u d ziału pracow ników um ysłow ych w z a tru d n ie n iu ogółem stw arzają szansę p rzed łu żen ia aktyw ności zawodowej ludziom starszym [W iniew ski, 1982, s. 15, 23], K onstatu jąc — w perspektyw ie dwóch dekad om ów ione powyżej przeobra­ żenia p o w inny doprow adzić do podw yższenia aktyw ności lu d zi starszych.

14 Aktywizacja zawodowa bezrobotnych ma obejmować takie działania jak: priorytetow e po­ dejście urzędów pracy, indyw idualne plany działania dla długotrw ale bezrobotnych, wzmocnione instru m en ty zatrudnienia w spieranego, przeciw działanie w ykluczeniu społecznem u, popularyza cja pracy czasowej rotacyjnych i miejsc pracy, możliwość podjęcia indyw idualnej działalności go spodarczej, zachęty dla zatru d n ien ia bezrobotnych, finansowe zachęty za rezygnację z pasywnosci na rynku pracy.

ls U trzym anie zatrudnienia ma odbywać się poprzez: standardow e usługi ryn k u pracy, rn° nitorow anie zw olnień grupow ych, szkolenia, pom oc w zakresie zm iany kw alifikacji zawodowyc oraz program y regionalne na rzecz utrzym ania miejsc pracy.

r .v * ^ ^ ii.y o i.iu o o i w u u c o i>ictiz.tMud sit* lu a n o s c i K olski 195

7.3. Potencjalny popyt na pracę

R ynek pracy to nie tylko podaż pracy, ale także i po py t n a nią. O cena w ielko­ ści przyszłych zasobów pracy nie jest zadaniem łatw ym . K o nieczn e jest bow iem — poza sk ła d n ik ie m dem ograficznym , czyli liczbą i ud ziałem lud n o ści w w ieku p rodukcyjnym — do k o n an ie oszacow ania tak ich elem entów jak: aktyw ność i s tru k tu ra zawodowa, bezrobocie, relatyw ne koszty pracy, sytuacja społeczno- gospodarcza i to nie tylko badanego kraju. W przy p ad k u prognozow ania, szcze­ gólnie na dłuższy okres, p o p y tu na pracę lud zk ą zadanie to w ydaje się być jesz­ cze trud n iejszy m . W ielkość za tru d n ien ia m oże, h ip otetyczn ie, spaść do bardzo niskiego poziom u, albo wręcz przeciw nie — zwiększyć się. W raz ze zm ianam i w ielkości z a tru d n ie n ia m ogą zachodzić w nim dodatkow o zm ian y stru k tu raln e . Pierw sza sytuacja — bardzo pow ażne ograniczenia p o p y tu — m oże w ystąpić na sk utek m echanizacji pro d u k cji, w prow adzania now ych tech n o lo g ii, itp. [R ifkin, 2001]. R ew olucja n aukow o-techniczna zm ienia stru k tu ry gospodarki. Pow stają nowe gałęzie o parte na m ikro elek tro n ice, biotech nolo gii, in ży n ierii m ateria ło ­ wej, itd. Z m ian o m w technologiach towarzyszą zm ian y w stru k tu rz e g ospodar­ ki i m echanizm ach jej funkcjonow ania, w zarządzaniu [M oraw ski, 2004, s. 23]. W yelim inow anie pracy ludzkiej w ydaje się jednak m ało p raw do po do bn e, szcze­ gólnie w usłu g ach , edukacji, opiece m edycznej, itp. Jed n ak że i w ty ch sektorach mogą zachodzić pow ażne zm iany w za tru d n ien iu . P rzy kładem m oże być sprze­ daż przez in te rn e t, czy edukacja w irtu aln a, k tóre m ogą znacząco w płynąć n a licz­ bę z a tru d n io n y ch w h a n d lu i nauce. Rozwój sam ych techn o lo g ii in fo rm atycz­ nych i ko m u n ik acy jn y ch m oże przyczyniać się zarów no do pow staw ania now ych zawodów, a tym sam ym generow ać pow staw anie now ych m iejsc pracy, jak i do zanikania starych. W edług Z. Jacukow icz [2004, s. 93]: „tru d n o jest przew idzieć rozwój w szystkich k ieru nków nowo pow stających d zied zin w iedzy i specjalno­ ści, tru d n o także określić, k tóre z n ich p ozostaną przed m io tem zainteresow ania wysoko w yspecjalizow anych uczonych, a k tóre rozw iną się i b ęd ą w ytyczać nowe dziedziny działalności i zapotrzebow ania na pracow nikó w ”. W śród w ym ien ia­ nych „zawodów z przyszłością” są te należące do obszarów : in fo rm aty k i, tele­ kom unikacji, in te rn e tu i technologii inform acyjnych, biotech n o lo g ii, o chro ny środow iska, eksploatacji m orza i dna m orskiego, obsługi procesów integracji re­ gionalnej, now oczesnych operacji finansow ych oraz elektro niczn ej bankow ości i h an d lu elek tro nicznego, ochrony zdrow ia i opieki społecznej, in form acji, k u l­ tury p opularnej i przem ysłu rozryw kow ego, edukacji [MGiP, 2005], Przew iduje się, że w śród specjalistów o najwyższej dynam ice w zrostu zapotrzebow ania do 2010 r. znajd ą się: agenci b iu r pom agających w p row adzen iu działalności gospo­ darczej i po śred n icy h andlow i, techniczny personel ob sług i ko m puterów , ope­ ratorzy sp rz ętu optycznego i elektronicznego, fizycy, chem icy i p o krew n i, go­ spodarze budynków , zmywacze szyb i podob ni, op eratorzy lin ii p rod uk cy jn ych

i robotów przem ysłow ych w przem yśle, inform atycy, sek retark i i operatorzy m aszyn biurow ych, specjaliści nauk społecznych, ro b o tn icy p ro d u k cji wyrobów precyzyjnych z m etali, pracow nicy ochrony, pracow nicy do spraw finansow ych i statystycznych, specjaliści do spraw biznesu, specjaliści szk olnictw a i w ycho­ wawcy, arch itek ci, inżynierow ie i pokrew ni, ładow acze nieczystości i pokrew ni, pracow nicy opieki osobistej, operatorzy m aszyn do p ro d u k cji w yrobów z gum y i tworzyw sztucznych [D ąbrow ski, 2004], W ym ienione zaw ody w dużej części opierają się na dośw iadczeniu i wiedzy, k tó rą m ogą posiadać i przekazyw ać oso­ by z dłuższym stażem zawodowym. Stąd w zm ieniającej się stru k tu rz e za tru d ­ n ienia niek o n ieczn ie m uszą być preferow ani m łodzi pracownicy.

D o zm ian w poziom ie zatru d n ien ia m ogą przyczynić się zm ian y gospodar­ cze. A nalizy E. K w iatkow skiego i T. Tokarskiego [2004] pokazują, że wzrost gospodarczy (wyrażający się w zm ianach P K B ) m oże pozytyw nie oddziaływać na w ielkość zatru d n ien ia. W ażną rolę w k ształtow aniu tego zw iązku odgryw a­ ją jednak inw estycje prow adzone w danym k raju [Czyżowska, 1994, s. 39]. Na tw orzenie now ych m iejsc pracy m ogą m ieć wpływ w ym ieniane przez M. Kabaja [2004, s. 330]: p obud zan ie rozw oju przedsiębiorczości i procesów gospodarczych przez nieinflacyjny w zrost p opytu efektyw nego, lepsze w yko rzy stan ie zdolno­ ści w ytw órczych p rzem y słu i rolnictw a dla p rodukcji tow arów akceptow anych przez rynek i na eksport, stym ulow anie inw estycji, pro m ow an ie ek sp o rtu i op­ tym alizacja im p o rtu przez zw iększanie konkurency jności p olsk ich produktów i optym alizację k u rsu w alutow ego, prom ow anie budow nictw a m ieszkaniow ego, stym ulow anie rozw oju m ałych przedsiębiorstw i za tru d n ien ia na w łasny rachu­ nek (rozwój rzem iosła), racjonalną ochronę m iejsc pracy, w zrost zatru dn ienia przez ob n iżen ie jego opodatkow ania, zw iększenie środków n a aktyw ne progra­ m y ry n k u pracy i popraw ę ich efektyw ności, rozwój elastycznych form zatrud­ n ienia i p ro z atru d n ien io w e zm iany przepisów kodeksu pracy oraz dostosowania edukacji zawodowej do potrzeb gospodarki i ry n k u pracy.

Stajemy przed problem em — jaki wpływ może m ieć starzenie się społe­ czeństwa na wielkość i stru k tu rę popytu na pracę. W obliczu rosnącej populacji osób w starszym w ieku, jednocześnie będących potencjalnym i konsum entam i dóbr i usług, rynek ten będzie m usiał dostosować się do potrzeb tejże grupy oraz uw zględniać jej specyfikę. M ożem y spodziewać się, że wraz z rozwojem procesu starzenia się wzrastać będzie zapotrzebow anie na pew ne usługi. M ożna do nich za­ liczyć te związane z obsługą m edyczną (np. opiekę lekarską i pielęgniarską, reha­ bilitację, fizjo- i fizykoterapię, farmację), ale także rozrywkę p o p u larn ą i wypoczy­ nek, czy szeroko pojętą edukację (np. kursy językowe, warsztaty, zajęcia ruchowe, artystyczne, plastyczne). W przypadku stabilnego lub relatyw nie, w stosunku do zmieniającej się podaży pracy, niskiego spadku zapotrzebow ania n a pracę grupa osób w w ieku poprodukcyjnym m ogłaby zostać zaktyw izowana zawodowo.

N a w spółczesnym ry n k u pracy d o konują się głębokie p rzeo brażenia, które w edług I. E. K otow skiej [2004, s. 116] dotyczą, poza zm ianam i p o p y tu na pra­

cę i jego stru k tu ry , zm ian form i ch a rak teru pracy oraz jej organizacji. W zrost z a tru d n ie n ia w form ie elastycznej, bądź innej niż tradycyjna, obejm ująca pracę w stałych go dzinach, w 5 kolejnych dn iach roboczych tygodnia, form ach orga­ nizacji czasu pracy (np. w ruchom ym czasie pracy, niereg u larn y ch i zm ienn ych system ach zm ianow ych, praca tylko w czasie w eekendów , praca w system ie tandem ow ym ), a także dostosow anie długości czasu pracy do in dy w idu aln ych potrzeb pracow nika m ogłoby być odpow iednie dla lud zi starszych [U rbaniak, 1998, s. 224-229].

Podsumowanie

W nieodległej przyszłości w Polsce będziem y m ieć do czy nien ia ze zm n iej­ szającym i się liczbą i u działem osób w w ieku pro dukcyjn ym . D odatkow o g ru ­ pę tę d o tk n ie proces w ew nętrznego starzenia się. Z m niejszen ie się g rup y osób w w ieku p ro d u k cy jn y m , czy m obilnym w ieku pro d u k cy jn y m , spowodować może konieczność aktyw izacji zawodowej osób pozostających trad ycy jnie poza rynkiem pracy. M oże odbywać się to poprzez zniesienie ułatw ień o d cho dzen ia z ry n k u pracy dla osób zbliżających się do w ieku em erytalnego oraz dodatkow o przez aktyw izację zaw odow ą osób starszych. Z atrzy m an iu na ry n k u pracy osób z interesującej nas g ru p y w ieku sprzyjać m ogą zm ian y w fo rm ie i ch arak terze pracy oraz jej organizacji, m .in. w zrost z a tru d n ien ia w form ie elastycznej, a także dostosow yw anie długości czasu pracy do indyw id ualny ch potrzeb i m ożliw ości pracow nika. C zynn ik iem w spierającym za tru d n ien ie tej kategorii osób będzie w zrost w ykształcenia oraz kwalifikacji osób starszych, gdyż ułatw iają one p rz e­ m ieszczanie się w drodze m igracji oraz w drodze aw ansu zawodowego do inn ych grup społecznych. N a rzecz tej grupy ludności działają także zm ian y te c h n o lo ­ giczne — m echanizacja p ro d u k cji oraz w zrost z a tru d n ie n ia pracow ników u m y ­ słowych w u sługach, a także w zrost zapotrzebow ania, w n iek tó ry c h działach gospodarki, n a k ad rę m ającą dośw iadczenie. W p ołączen iu z n ied o statk iem siły roboczej zm ian y technologiczne stw orzą szansę p rzed łu żen ia aktyw ności zawo­ dowej ludzio m starszym . Stąd jako poten cjaln i pracow nicy niek o n ieczn ie m u ­ szą być preferow ani m łodzi pracownicy. G dyby założyć, że poziom aktyw ności zawodowej osób starszych pozostanie na n iezm ienion ym poziom ie, bądź tylko nieznacznie (o 5% w poszczególnych grupach w ieku) w zrośnie, to p opulacja ak­ tyw nych zawodowo seniorów p ow inna się zwiększyć o 35-50% . P rzew idyw ane zm iany na ry n k u pracy pow in n y spraw ić, że te zasoby pracy zostaną efektyw nie wykorzystane.

Starzenie się społeczeństw a może wpłynąć także na wielkość i stru k tu rę po- Pytu na pracę. K onieczność dostosowania się do potrzeb rosnącej populacji osób W starszym w ieku, spowodować może bowiem zm iany stru k tu raln e ry n k u pracy.

Opracowania i m ateriały źródtowe

CBOS (Centrum Badania O pinii Społecznej), 2005, publikacje dostępne na stronie w w w .cb os.p l(http://www.cbos.pl/Raporty/raporty.htm) w dniu 05.01.2005.

Czyżowska Z., 1994, Czynnik ludzki i jego wykorzystanie, seria „Raporty: Studia na Strategią” nr 25, IR iSS, Warszawa, s. 53.

Dąbrowski M., 2004, Bezrobocie według zaw odów, „Służba Pracownicza”, nr 7, arty­ kuł zam ieszczony na stronie www.sluzbapracownicza.gov.pl.

D łu gosz Z., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce na tle Eu­

ropy ze szczególnym uwzględnieniem państw Unii Europejskiej, [w:] J. T. Kowaleski, E Szu-

kalski (red.), Proces starzenia się ludnos'ci — potrzeby i w yzw an ia, Wyd. B iblioteka, Łódź, s. 85-95.

Frąckiewicz L., 2004, Polska starość demograficzna w europejskim tle, [w:] Samodziel­

ność ludzi starych z perspektywy medycyny i polityki społecznej. Dotychczasowe doświadczenia UE i Polski. M ateriały konferencyjne, Polskie Towarzystwo G erontologiczne — Oddział

M azowiecki, Warszawa, s. 143-151.

G olinowska S., 1998, Zróżnicowanie regionalne a procesy migracyjne, [w:] S. Golinow- ska (red.), R ozw ój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne. Polska, Czechy,

Niemcy, zeszyt „Raport IPiSS”, nr 16, s. 147-189.

GUS (G łów ny Urząd Statystyczny), 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, GUS, Warszawa.

GUS (G łów ny Urząd Statystyczny), 2005, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, dostępna na stronie www.stat.gov.pl w dniu 16.01.2005.

GUS (G łów ny Urząd Statystyczny), 2005b, Kwartalna informacja o aktywności eko­

nomicznej ludności dostępna na stronie w w w.stat.gov.pl(www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/

praca_ludnosc/kwart_inf_aktyw/2004/IIIkw2004.doc) w dniu 23.01.2005. H olzer J. Z., 2003, Demografia, wyd. VI zm ienione, PW E, Warszawa, s. 364.

H ónekopp E., 1998, R ozw ój gospodarczy i rynek pracy w wybranych krajach Europy

Środkowowschodniej, [w: ] S. Golinowska (red.), R ozw ój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne. Polska, Czechy, Niemcy, zeszyt „Raport IP iS S ”, nr 16, s. 111-146.

ILO (International Labour Organization), 2005, informacje dostępne na stronie http://laborsta.ilo.org (http://laborsta.ilo.org/cgi-bin/brokerv8.exe) w dniu 18.01.2005.

Jacukowicz Z., 2004, N ow y świat pracy, [w:] S. Borkowska (red.), P r z y s z ł o ś ć pracy

w X X I wieku, IPiSS, G U S, Warszawa, s. 85-98.

Kabaj M., 1982, Ekonomiczne przesłanki pracy ludzi starszych, [w:] L. F r ą c k i e w i c z

(red.), Problemy pracy i zabezpieczenia społecznego ludzi starszych, „Prace N aukow e Uni­ wersytetu Śląskiego w K atowicach”, nr 497, Wyd. U niwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 91-101.

Kabaj M., 2004, Ja k utworzyć 2 miliony miejsc pracy do 2010 roku — próba teorii mnoż­

nika miejsc pracy, [w:] S. Borkowska (red.), Przyszłość pracy w X X I wieku, IPiSS, GUS,

Warszawa, s. 327-344.

K a w iń s k i M ., W ię c k o w sk a B., 2004, Finansowy wymiar zadań systemu zabezpieczenia

społecznego w dobie starzenia się polskiego społeczeństwa, [w :] J. T. K o w a le sk i, P Szukalsk*

(re d .), N asze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, W yd. U n iw e rs y te tu Ł ódz