"Etnnopolityka w Azji Centralnej: między wspólnotą etniczną a obywatelską", Andrzej Wierzbicki, Warszawa 2008 : [recenzja]

Krystian Chołaszczyński

"Etnnopolityka w Azji Centralnej:

między wspólnotą etniczną a

obywatelską", Andrzej Wierzbicki,

Warszawa 2008 : [recenzja]

Historia i Polityka nr 5 (12), 255-258

2011

Nr 5 (12)/2011

Andrzej Wierzbicki,

Etnnopolityka w Azji

Centralnej. Między

wspólnotą etniczną

a obywatelską,

Warszawa 2008, ss. 489

D

Wierzbic-ki jest absolwentem Wydziału Dzien-nikarstwa i Nauk Politycznych Uni-wersytetu Warszawskiego, doktorem nauk humanistycznych w zakresie nauki o polityce oraz doktorem

habilitowanym nauk hu-manistycznych w zakresie nauki o polityce, specjal-ność etnopolityka. Obec-nie jest pracownikiem Instytutu Nauk Politycz-nych w Zakładzie Badań Wschodnich. W latach 2007–2008 był wykonaw-cą grantu badawczego „Etnopolityczne uwarun-kowania funkcjonowania elity władzy politycznej w postradzieckiej Azji Cen-tralnej”, której

kierow-nikiem był prof. dr hab. Tadeusz Bodio. Rezultatem tego dofinansowania była analizowana książka.

Autor w książce pt.:

„Etnopolity-nie i Kirgista„Etnopolity-nie w porównaniu z pozo-stałymi państwami tureckojęzycznymi w Azji Centralnej (Uzbekistanie i Turk-menistanie). Uznał, że termin

etnopolity-ka jest bardziej adekwatny do

rzeczywi-stości Azji Centralnej, gdzie tzw.: czynnik etniczny w polityce, oznacza nie tylko re-prezentację interesów określonej narodo-wości, ale także odzwierciedla znaczenie tradycyjnych struktur rodowo-plemien-nych, w literaturze nazywanych „subet-nicznymi” i „mikronacjonalistycznymi”. Poza tym, z charakterystyki polityzacji etniczności, dla Wierzbickiego wyraź-nie wynika, że stosunki międzyetniczne to nie tylko sfera regulacji państwa, ale i działalność wspólnot etnicznych, ich partii, ruchów i organizacji. Etnopolityka podkreśla, że przedmiotem tych relacji są nie tylko stosunki wertykalne „państwo– –wspólnoty etniczne”, ale także stosun-ki horyzontalne „wspólnota etniczna–

–wspólnota etniczna”. W swojej pracy przy-jął hipotezę badawczą, że etnopolityka w tureckoję-zycznych państwach Azji Centralnej jest zdomino-wana przez proces naro-dotwórczy, któremu dy-namikę nadaje budowa państwowości narodowej. W celu weryfikacji powyż-szego założenia przyjął, że zjawisko to w azjatyc-kiej rzeczywistości składa się z trzech, współzależ-nych komponentów: – etniczności — wspólnoty etnicz-ne żyjące na terenie daetnicz-nego państwa, ich powiązania i „ojczyzny zewnętrzne”, etnogeneza;

256

– organizmów etnopolitycznych — wszelkie formy organizacji życia społecz-nego, a także ich instytucji politycznych, w tym norm prawnych i politycznych; ukształtowanej tradycji i zwyczajów in-stytucji etnospołecznych;

– procesów etnopolitycznych — re-prezentacja polityczna wspólnot etnicz-nych w organach państwowych, a zwłasz-cza ich partycypacja w zarządzaniu państwem, polityczne zachowania, dzia-łalność etnicznych organizacji społecz-no-politycznych, wszelkie procesy na-rodotwórcze, a także polityka językowa, skrajne formy etnicznych nacjonalizmów, formy etnicznych moblilizacji i polityza-cji, formy współpracy z innymi wspólno-tami, etc.

Powyższa konstrukcja stworzona przez Andrzeja Wierzbickiego (przy wy-korzystaniu idei Tadeusza Bodio), wyni-ka z zakreślonego zadania badawczego, jakim było podjęcie próby komplekso-wej analizy porównawczej etnopolityki w państwach Azji Centralnej, a zwłasz-cza jej zdominowania przez proces na-rodotwórczy. Owa praca, jako pierwsza w polskiej literaturze, zdecydowała się na uporządkowanie siatki pojęciowej tego zagadnienia poprzez wyodrębnie-nie jej komponentów i wykazawyodrębnie-nie związ-ku pomiędzy nimi we współczesnej Azji Centralnej.

Autor przyjął, że etnopolityka sta-nowi wewnętrznie zintegrowany, wy-różniający się z otoczenia i kierujący się swoistymi prawidłowościami system. Z tego względu Wierzbicki podjął próbę stworzenia kompleksowej definicji, ade-kwatnej do rzeczywistości Azji Central-nej. Przyjął za Josephem Rothschildem („Ethnopolitics: A Conceptual Frame-work”, New York 1981), że: „Definiowa-nie etnopolityki w konkretnym państwie

jest uwarunkowane jego strukturą et-niczną i stosunkiem władzy do zamiesz-kujących w nim wspólnot etnicznych”. W związku z powyższym, jego defini-cja brzmi następująco: „system regula-cji, obowiązujący w organizmie etnopo-litycznym (państwie), obejmujący akty normatywne, instytucje, programy i za-chowania polityczne, umożliwiające in-dywidualne i zbiorowe wyrażanie etnicz-ności w polityce, poprzez reprezentację wspólnot etnicznych w organach wła-dzy i ich partycypację w zarządzaniu państwem, normujący stosunki etnicz-ne między państwem i wspólnotami et-nicznymi, jak również między samymi wspólnotami, a także normujący polity-kę językową”.

Dla Wierzbickiego, wykreowanie powyższej formuły, było ściśle związane z przedstawieniem siatki pojęciowej et-nopolityki, jej komponentów i wzajem-nych zależności. Owa siatka pojęciowa uwzględnia postradziecką specyfikę rze-czywistości centralnoazjatyckiej, w któ-rej proces państwotwórczy zdecydowa-nie wyprzedza konsolidację narodową polietnicznych społeczeństw.

Autor zaprezentował schemat komponentów badanego zagadnienia, lecz bez jakiegokolwiek opisu. Jedynie w przypisie zaznaczył, że dokonał wła-snego opracowania na podstawie idei Tadeusza Bodio, która została zawar-ta w książce: „Świadomość a zachowa-nia polityczne” (Warszawa 1987). Nale-ży podkreślić, że praca ta nie dotyczyła w żadnym stopniu kategorii badawczej o nazwie „etnopolityka”, lecz podmio-towego kierunku rozwoju osobowości. W swojej publikacji Bodio zaprezento-wał schemat, w którym wyjaśniał ge-netyczne zależności między pojęciami konstytuującymi osobowość oraz

akcen-tował ścisły związek między rozwojem osobowości człowieka, a jego zachowa-niami i otoczeniem. W przeciwieństwie do Wierzbickiego, dokonał analizy i in-terpretacji schematu. Jednakże, jak już wspominałem, nie dotyczy to w żadnym stopniu kategorii „etnopolityki”.

Andrzej Wierzbicki w swojej propo-zycji komponentów etnopolityki, opierał się na doświadczeniach krajów Azji Cen-tralnej. Faktem jest, co podkreśla sam Autor, że nie została stworzona koncep-cja, która byłaby zdatna do powszechne-go użytku i dla każdepowszechne-go kraju. Jednakże podkreśla on, że jego praca jest pionier-ska i może pretendować jako pewnego rodzaju wzór do analizy innych krajów, gdzie kwestie etniczne mają olbrzymie znaczenie. Pomimo kilku wad samej pu-blikacji, zgodziłbym się z takim wnio-skiem.

Zastrzeżenie budzi definiowanie samych komponentów. Wierzbicki przy analizie istoty etniczności, podaje wie-le różnych koncepcji tego pojęcia, wie-lecz nie rozstrzyga, którą uważa za najlepszą i w konsekwencji nie wyjaśnia, z której będzie korzystać. Należy w tym miejscu podkreślić, że w literaturze naukowej występują cztery kierunki badań nad etnicznością. Primordializm zakłada, że etniczność jest podstawową, bezwa-runkową i niezmienną cechą tożsamo-ści człowieka. Konstruktywizm uznaje, że jest to tylko konstrukt intelektualny. Funkcjonalizm traktuje etniczność jako zjawisko przejściowe, a instrumentalizm ujmuje ją jako swoisty instrument, wy-korzystywany w walce o zasoby ekono-miczne i władzę.

Publikacja za bardzo skupia się na państwie, zapominając o całej grupie ru-chów o charakterze partyjnym, kultural-nym czy związkowym. Koncentruje się

na wpływie wspólnot etnicznych na pań-stwo, nie zważając na szereg innych form działań w niepolitycznych sferach.

Kolejnym problemem, który powi-nienem w tym miejscu podkreślić, jest nieuwzględnienie negatywnych skut-ków procesu etnopolityki. Schemat nie ujmuje możliwości powstania sytuacji, które w historii miały już miejsce. Cho-dzi o proces, który zwykło się nazywać: „negatywną etnopolityką”. Model Wierz-bickiego nie przewiduje ewentualnego braku rozwinięcia poszczególnych kom-ponentów i odwrócenia całego procesu. Liczni analitycy podkreślają, że istnieje wpływ przebiegu polityzacji etniczności na kształtowanie się państwa i ewentu-alne „cofnięcie w rozwoju”, bądź dopro-wadzenie do jego bankructwa.

Andrzej Wierzbicki przyjmując, że podstawowymi czynnikami etnopolityki są etniczność, organizmy etnopolityczne i procesy etnopolityczne, swoją książkę również w ten sposób podzielił. Publika-cja składa się z wprowadzenia metodolo-giczno-teoretycznego i trzech części.

Część pierwsza skupia się na ele-mencie etniczności i składa się z pię-ciu rozdziałów. Rozdział pierwszy ana-lizuje etnogenezę ludów tureckich, poprzez przedstawienie pochodzenia tychże wspólnot, etnonimów i toponi-mów (nazw geograficznych) oraz trady-cji i trybu życia. Rozdział drugi ukazuje umiejscowienie narodowości tureckich w strukturze etnicznej Azji Centralnej w czasie rosyjskiej kolonizacji, a rozdział trzeci porusza ten sam problem, tyle że w okresie sowietyzacji. Autor zwró-cił uwagę na takie aspekty jak: czynni-ki, które implikowały zmiany struktury etnicznej; przemieszczanie się ludności; same zmiany, jakie nastąpiły w tym okre-sie oraz strukturę ludności

napływo-258

wej. Rozdział czwarty przedstawia, jakie zmiany nastąpiły po uzyskaniu niepodle-głości przez państwa Azji Centralnej. Na-tomiast w ostatnim rozdziale Wierzbicki zbadał podstawowe wymiary tożsamo-ści, takie jak: etniczna, narodowa, poli-tyczna, ludności nietytularnej oraz miej-sce zajmowane przez religię.

Część druga prezentuje organizmy etnopolityczne narodowości tureckich w Azji Centralnej i składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym Autor przed-stawia procesy państwotwórcze, które miały miejsce przed rosyjskimi podbo-jami. Z jednej strony dokonuje przeglą-du historycznych form organizacji życia społeczno-politycznego, ze szczególnym uwzględnieniem Złotej Ordy, a z drugiej analizuje to, jak na procesy państwotwór-cze wpływały podziały rodowo-plemien-ne. W drugim z tych rozdziałów zapre-zentowane zostały procesy modernizacji form życia narodowości tureckich w Im-perium Rosyjskim oraz opór, jaki to spo-wodowało. W następnym rozdziale uka-zano wpływ władzy bolszewickiej na organizmy etnopolityczne. Ostatni zaś zo-stał poświęcony niepodległości i budowie państwowości narodowości tureckich.

Część trzecia skupia się na proce-sach etnopolitycznych w państwach

tu-reckojęzycznych Azji Centralnej i zbu-dowana jest z czterech rozdziałów. W pierwszym Wierzbicki analizuje pro-ces polityzacji etniczności, poprzez zwró-cenie uwagi na takie fakty jak: różne jej mechanizmy, etnizację ustroju państwo-wego, kształtowanie partii i organizacji etnopolitycznych, przyczyny konfliktów etnopolitycznych oraz stanowisko Rosji i Uzbekistanu wobec zmian w Kazachsta-nie i KirgistaKazachsta-nie. Rozdział drugi tej czę-ści, poświęcony jest polityce językowej niepodległych państw tureckojęzycz-nych, natomiast rozdział trzeci (dwuna-sty w kolejności) przedstawia etnokrację oraz podziały socjopolityczne. Ostatni z nich poświęcony jest paradygmatowi etnopolityki, czyli etnicznością i wspól-notą obywatelską.

Konkludując, książkę Andrzeja Wierzbickiego poleciłbym każdemu, kto z jednej strony chciałby poznać sposób na nową formę analizy państw — etnopolity-ki, gdzie czynnik etniczny ma decydujące znaczenie; a z drugiej strony jest zaintere-sowany nowym spojrzeniem na kształto-wanie się stosunków państwo–wspólnota etniczna w krajach Azji Centralnej — za-równo w przeszłości, jak i dzisiaj.