Recenzja książki Schüller besser verstehen...

(1)

Recenzja książki | Wiesław Stawiński | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2016

88 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2016 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2016

Autorem tego oryginalnego i interesującego leksy-konu jest wybitny niemiecki dydaktyk biologii prof. dr Ulrich Kattmann (ur. 1941 r.), od wielu lat związany z Uniwersytetem w Oldenburgu. Jego bogaty dorobek naukowy i naukowo-dydaktyczny obejmuje wiele ksią-żek i rozpraw naukowych i artykułów, w tym publiko-wanych także w Polsce np.: Nauczanie biologii

i dydak-tyka biologii w Republice Federalnej Niemiec oraz innych krajach zachodnioeuropejskich (1985), Dydaktyczna rekonstrukcja sądów naukowych w nauczaniu biologii

(1986 – wydruk komputerowy), On the diversity of

hu-mans – scientific and educational considerations (2011).

Znany jest w Polsce z bardzo aktywnego i żywego udziału w naszych konferencjach i seminariach biolo-giczno-dydaktycznych.

Światowy zasób wiedzy przyrodniczej, w tym biolo-gicznej, lawinowo wzrasta. Nie towarzyszy temu jednak proporcjonalnie podwyższanie wiedzy i kultury biolo-gicznej społeczeństw świata. Wiedza biologiczna funk-cjonująca w umysłach ludzi daleko odbiega od poziomu światowego jej zasobu. Narasta bowiem dysproporcja między wiedzą naukową a społecznie funkcjonującą – potocznymi/codziennymi poglądami i osobistą wiedzą ludzi. Świadczą o tym badania prowadzone, m.in. przez A. Giordana i G. de Vecchi, a także U. Kattmanna i jego „szkoły”.

Prof. Kattmann od lat 80. ub. wieku prowadzi bada-nia nad relacjami zachodzącymi w procesie nauczabada-nia i uczenia się między potoczną/codzienną wiedzą

ucz-Ulrich Kattmann

Schüller besser verstehen. Alltagsvorstellungen im Biologieunterricht

(Uczniów lepiej rozumieć. Potoczne sądy uczniów w nauczaniu biologii)

Aulis Verlag, Halbergmoos 2015 ss. 416

niów a naukową wiedzą biologiczną oraz ich wpływem na przebieg i efekty kształcenia. Wyniki tych badań – opartych na założeniach konstruktywizmu, a zwłaszcza na modelu dydaktycznej rekonstrukcji – wskazują na indywidualnie zróżnicowane dochodzenie osób eduko-wanych do rozumienia struktur, procesów i praw bio-logicznych.

Recenzja książki

Schüller besser verstehen...

Wiesław Stawiński

Zdaniem prof. Kattmanna nieodzowne jest – na każdym poziomie kształcenia, zwłaszcza w momencie wprowadzania edukowanych osób w nowe dla nich ob-szary wiedzy (np. na początku lekcji czy wykładu uni-wersyteckiego) – poznanie wyjściowej/potocznej wie-dzy tych osób oraz ich poglądów. Ważne jest również wspomaganie uczniów/słuchaczy w konstruowaniu ich osobistej wiedzy biologicznej. W ten sposób dochodzi do włączania naukowych sądów w indywidualne lub społeczne relacje uczniów, do stopniowego zbliżania struktury wiedzy uczniów do struktury biologicznej wiedzy naukowej.

W recenzowanej książce poza Wstępem wyodręb-niono dwa krótkie rozdziały: Rozpoznawanie utrudnień

i ogarnianie szans/możliwości. Jak postępować z pospo-litymi wyobrażeniami w nauczaniu biologii (s. 11–20)

oraz Jak posługiwać się leksykonem (s. 21–24).

Następnie w alfabetycznej kolejności od A do Z scharakteryzowano (na 392 stronach) wybrane ter-miny i pojęcia biologiczne oraz problemy z ich kształ-towaniem i opanowywaniem przez uczniów. W tekście dotyczącym treści każdego hasła wyróżniono;

• „Wegwaiser” – wprowadzenie informujące o głów-nym kierunku analizy danego zagadnienia;

• „Vom Wort zum Begriff” – od wyrażenia do po-jęcia;

• „Alltagsvorstellungen” – codzienne/potoczne sądy/wyobrażenia (ilustracja wyników badań, analizy praktyki szkolnej);

• „Für Unterricht: Anschauung und Vertiefung” – propozycje dotyczące lekcji/nauczania, tabelarycz-nie ujęte ograniczenia i możliwości nauczania od-wołującego się do potoczne wiedzy uczniów;

• odwołania do zdigitalizowanych tekstów – ukośne strzałki;

• odwołania do wykorzystanych źródeł i podstawo-wej literatury.

(2)

Recenzja książki | Wiesław Stawiński | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2016

89 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

W leksykonie zamieszczono hasła związane z waż-nymi obszarami biologii: ewolucją, ekologią, genety-ką, biologią komórki, rozwojem i przemianą materii i energii – więc także z pojęciami istotnymi w naucza-niu i uczew naucza-niu się biologii.

W wyborze haseł – terminów naukowych – autor kierował się ich powiązaniami z potocznymi w społe-czeństwie poglądami na dany temat oraz możliwoś-ciami wykorzystania tych relacji w nauczaniu biologii skierowanym na wspomaganie uczenia się uczniów. Oczywiście te same hasła w analogicznym polskim lek-sykonie umieszczane byłyby w innej alfabetycznej ko-lejności.

Tekst ilustrują i uzupełniają dobrze z nim korespon-dujące ryciny, schematy i tabele.

Warto za autorem leksykonu przytoczyć kilka po-tocznych sądów uczniów na temat procesów zachodzą-cych w przyrodzie:

Pochodzenie małp (s. 30–35)

Trudności w zrozumieniu przebiegu ewolucji od małp do człowieka:

„Jeśli człowiek pochodzi od małp, to musiała kiedyś para małp

mieć ludzkie dziecko.” (uczeń kl. 10)

„Początkowo człowiek był lekko zgięty i biegał na(wszystkich) kończynach. Następnie stawał się coraz to wyższy, biegał jed-nak nadal nieco pochylony, a w pewnym momencie zaczął chodzić całkiem wyprostowany, tak jak dzisiaj.” ( Nils,BBS,2

rok nauki)

Oddychanie (s. 51–57)

Przeanalizowane przykłady wykazały, że potoczne wyobrażenia o procesie oddychania wiążą się z rucha-mi oddechowyz rucha-mi – wdychaniem i wydychaniem gazów, a zwłaszcza pobieraniem

i rozprowadzaniem tlenu. Żadnego prawie znacze-nia nie przypisuje się wydalaniu dwutlenku węgla:

„Oddychanie to wdychiwanie i wydychiwanie…” „Oddychanie to wymiana gazów.”

„Rośliny oddychając pobierają dwutlenek węgla i wydziela-jąc tlen.”

Fotosynteza (s. 140–149). Tlen (s. 288–289)

Stosunkowo powszechne jest mniemanie, że rośliny dostarczają ludziom i zwierzętom tlen niezbędny do od-dychania. Fotosynteza ujmowana jest jako odwrotność procesu oddychania.:

„To co my wydychamy potrzebują rośliny do swego oddychania,(to) oczyszczają i następnie znowu wydala-ją. Wytwarzają świeże powietrze, to które my potrzebu-jemy” (Lisa, klasa 5).

Niektórym uczniom znaczne trudności sprawia zro-zumienie procesu fotosyntezy, a zwłaszcza przemiana substancji gazowych w stałe, takie jak glukoza i skrobia. Dosyć powszechne jest mniemanie, że rośliny pobierają pokarm z gleby.

Równowaga biologiczna (s. 70–76)

Równowaga często pojmowana jest jako stan ideal-ny.

„Równowaga jest to, kiedy się nie wywracamy” (uczeń kl. 7.) Uważa się także, że stan równowagi w przyrodzie osiągany jest samorzutnie, a zaburzenia w przyrodzie powodowane są zwykle przez oddziaływanie na nią człowieka. Człowiek jest wrogiem równowagi w przy-rodzie. Przyroda niepoddana oddziaływaniu człowieka samorzutnie utrzymuje równowagę:

„Równowaga znaczy, że przyroda samodzielnie tworzy to cze-go potrzebuje do życia” (Claudia, klasa 12.)”

„Sądzę, że wszystkie organizmy tam gdzie żyją, żyją w równo-wadze. Tylko człowiek może ją zaburzyć. Kiedy dochodzi do katastrofy w przyrodzie, to spowodowana jest przez przyrodę. Przyroda sama to reguluje.” (Luk., klasa 12.)

Pragnę przy tej okazji przypomnieć o podob-nym nachyleniu założeń związanych z edukacją dla zrównoważonego rozwoju. Nieraz można by jednak na ich podstawie wnioskować, że jej głównym celem jest osiągnięcie idealnej wprost równowagi procesów przyrodniczych i społeczno-gospodarczych. Taki dłu-go trwający stan oznaczałby jednak wystąpienie zasto-ju, a nawet regresu. Konieczne jest więc silniejsze ak-centowanie dynamiki tych procesów. Dlatego też autor leksykonu zwraca uwagę na współczesne przechodze-nie od tradycyjnej ekologii równowagi do Ungleichge-wichtsökologie – ekologii nierównowagi (s.75–76).

Ulrich Kattmann akcentuje nie tylko naukowe bio-logiczne i biologiczno-dydaktyczne problemy, lecz rów-nież związane z nimi – bezpośrednio lub pośrednio – zagadnienia społeczne, filozoficzne czy bioetyczne, na przykład w przypadku omawiania pochodzenia i ras człowieka, eugeniki, czy ewolucji. Czasami tym drugim poświęca dużo miejsca. Takie podejście wiąże się, jak przypuszczam, z dużym zainteresowaniem prof. Katt-manna tymi problemami.

By ograniczyć i tak już dużą objętość książki, autor odsyła czytelników do uzupełniających haseł i infor-macji dotyczących nieomówionych w tekście terminów i pojęć dostępnych w zdigitalizowanej wersji. Stanowią one istotną część leksykonu.

Leksykon zaadresowany jest do szerokiej grupy odbiorców zainteresowanych kształceniem przyrod-niczym ukierunkowanym na wspomaganie samo-dzielnego uczenia się uczniów, a więc do studentów – przyszłych nauczycieli biologii, do początkujących nauczycieli, do edukatorów nauczycieli,

(3)

popularyza-Recenzja książki | Wiesław Stawiński | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2016

90 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

torów wiedzy przyrodniczej – pracowników muzeów przyrodniczych, ogrodów botanicznych i zoologicz-nych, ośrodków ochrony przyrody, redaktorów czaso-pism przyrodniczych, a także autorów podręczników przyrodniczych oraz pracowników naukowych – w tym dydaktyków przedmiotów przyrodniczych.

Analizowane przez autora przykłady rozumowania uczniów i interpretowania procesów, struktur, praw i prawidłowości biologicznych oraz propozycje stosow-nych rozwiązań dydaktyczstosow-nych mogą być przydatne również polskim nauczycielom i dydaktykom przed-miotów przyrodniczych w rozwiązywaniu problemów dydaktyczno-wychowawczych. Oczywiście z uwzględ-nieniem krajowych podstaw programowych, standar-dów edukacyjnych i uwarunkowań społecznych. Inne nieco być może były by skojarzenia i potoczne sądy ucz-niów.