HELICOBACTER PYLORI JAKO FAKULTATYWNY PATOGEN
WEWNĄTRZKOMÓRKOWY
HELICOBACTER PYLORI AS A FACULTATIVE INTRACELLULAR PATHOGEN
STRESZCZENIE: Helicobacter pylori był do niedawna uznawany za obligatoryjny patogen ze-wnątrzkomórkowy. Obecnie natomiast sugeruje się, że wewnątrzkomórkowa nisza stanowi dogodne środowisko do rozwoju tej bakterii. Inwazyjność H. pylori wykazano zarówno wzglę-dem komórek zdolnych do fagocytozy (makrofagów, neutrofilów), jak i niefagocytarnych ko-mórek nabłonkowych przewodu pokarmowego. Zinternalizowane bakterie nie ulegają de-gradacji, co warunkowane jest zdolnością do zaburzenia prawidłowej ścieżki autofagii i prze-kształceniem autofagosomów w duże kompartmenty błonowe, tzw. megasomy. Ich obec-ność sprzyja natężeniu wewnątrzgatunkowych interakcji drobnoustrojów, które związane są z utworzeniem zorganizowanych struktur o morfologii zbliżonej z biofilmem oraz transforma-cją części bakterii w formy kokoidalne. Model wewnątrzkomórkowej infekcji H. pylori przedsta-wiony w niniejszej pracy może pomóc w zrozumieniu przyczyn ograniczonej skuteczności sto-sowanych terapii eradykacyjnych oraz wpływu takiej lokalizacji na możliwość przetrwałego in-fekowania śluzówki żołądka przez te drobnoustroje.
SŁOWA KLUCZOWE: autofagia, Helicobacter pylori, wewnątrzkomórkowe bakterie
ABSTRACT: Helicobacter pylori was recently considered as a non-invasive pathogen. Currently, it is suggested that the intracellular niche is a convenient environment for the development of these bacteria. H. pylori invasiveness has been demonstrated for both phagocytic cells (ma-crophages, neutrophils) and non-phagocytic epithelial cells of the gastrointestinal tract. Inter-nalized bacteria are not degraded, which is conditioned by the ability of H. pylori to disturb the normal autophagy pathway and transform autophagosomes into large membranous com-partments – megasomes. Their presence contributes to the intensity of intracellular microbial interactions that are associated with the formation of biofilm-like structures and the transfor-mation of bacteria into coccoid forms. The model of H. pylori intracellular infection, presented in this review, may help to understand the reasons for the limited efficacy of eradication thera-pies and the impact of such localization on the gastric infection persistence.
KEY WORDS: autophagy, Helicobacter pylori, intracellular bacteria
Katedra i Zakład Mikrobiologii, Uniwersytet Medyczny
im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, ul. Chałubińskiego 4, 50-368 Wrocław, Tel.: 71 784 12 88, e-mail: krojcerpawel@gmail.com Wpłynęło: 20.07.2017 Zaakceptowano: 02.10.2017 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2017057
WSTĘP
Autofagia jest ewolucyjnie konserwatywnym procesem katabolicznym, przyczyniającym się do utrzymania home-ostazy komórki [1]. Funkcją tego mechanizmu jest usuwa-nie agregatów wielocząsteczkowych, uszkodzonych orga-nelli (mitochondriów, rybosomów, fragmentów siateczki
śródplazmatycznej) oraz białek o nieprawidłowej konfor-macji lub długim okresie półtrwania. W przebiegu tego zja-wiska dochodzi do utworzenia C-kształtnej błony (fagofo-ru), otaczającej fragment cytoplazmy komórki. Elongacja oraz zamknięcie obu końców fagoforu warunkuje izolację przestrzenną i powstanie wyspecjalizowanego dwubłono-wego kompartmentu – autofagosomu. Struktura ta podlega
następnie dojrzewaniu. W wyniku fuzji autofagosomu z li-zosomem dochodzi do utworzenia autofagolizosomu, funk-cjonalnego organellum zdolnego do enzymatycznego nisz-czenia otoczonego fragmentu cytoplazmy [1, 2].
Autofagia jest jednym z elementów wrodzonej odpowie-dzi odpornościowej organizmu gospodarza i przyczynia się do degradacji inwazyjnych oraz sfagocytowanych mikro-organizmów. Niektóre drobnoustroje posiadają zdolność do interferencji z mechanizmami autofagii i możliwość do stałego lub czasowego zasiedlania wnętrza komórek euka-riotycznych [3]. Po skutecznym wniknięciu do wnętrza ko-mórki eukariotycznej drobnoustroje mogą przedostawać się bezpośrednio do środowiska cytoplazmy lub zabloko-wać dojrzewanie pęcherzyka autofagocytarnego i uniemoż-liwić w ten sposób lizosomalną degradację przez enzymy li-tyczne [4]. Do bakterii wewnątrzkomórkowych zalicza się m.in.: Brucella spp., Chlamydia spp., Coxiella burnetii,
Fran-cisella tularensis, Legionella pneumophila, Mycobacterium tuberculosis czy Salmonella enterica [5]. W doniesieniach
naukowych pojawia się coraz więcej informacji sugerują-cych, że Helicobacter pylori również posiada zdolność do przeżycia i namnażania wewnątrzkomórkowego.
WIRULENCJA
HELICOBACTER PYLORI
Helicobacter pylori jest spiralną, Gram-ujemną
pałecz-ką kolonizującą śluzówkę żołądka. Zakażenie H. pylori ma miejsce najczęściej podczas wczesnego dzieciństwa i w przy-padku braku odpowiedniej terapii eradykacyjnej utrzymu-je się przez całe życie [6]. Infekcutrzymu-je tą pałeczką związane są z rozwojem różnych dolegliwości układu żołądkowo-jeli-towego, będących wynikiem ścisłej interakcji między tym drobnoustrojem a organizmem gospodarza. Środowisko żo-łądka jest niesprzyjającą niszą i z tego powodu u H. pylori doszło do wykształcenia się szeregu przystosowań umożli-wiających efektywną oraz długotrwałą kolonizację śluzówki żołądka [7]. Uważa się, że szczepy Helicobacter pylori produ-kujące wiele czynników wirulencji posiadają większe zdol-ności do przetrwałego infekowania żołądka.
Wyspa patogenności cagPAI stanowi 40 kb fragment DNA. Koduje informacje o białkach tworzących IV system sekrecji (T4SS), zaangażowanych w translokację onkoprote-iny CagA, i składowych peptydoglikanu ściany komórkowej do komórek eukariotycznych [8]. CagA jest 120–145 kDa białkiem, produkowanym przez 60–70% szczepów H.
pylo-ri. Przyczynia się do: rearanżacji szkieletu aktynowego
ko-mórek gospodarza, zaburzenia połączeń ścisłych, stymula-cji ścieżki aktywastymula-cji jądrowego czynnika transkrypcyjnego NF-κB oraz zmian morfologicznych komórek gospodarza [9]. Wykazano, że CagA warunkuje ścisłą interakcję między
H. pylori a epitelium żołądka, ponieważ mutanty ΔcagA nie
są zdolne do wzrostu na powierzchni komórek apikalnych
tego organu. CagA wpływa na zaburzenie polaryzacji błony komórkowej, przez co umożliwia wzrost w postaci mikro-kolonii, przytwierdzonych do epitelium śluzówki żołądka. Sprzyja to stałej ekspozycji organizmu gospodarza na związ-ki efektorowe H. pylori [10].
Drugim ważnym czynnikiem wirulencji, produkowanym przez ten drobnoustrój, jest toksyna VacA. W sekwencji vacA obecne są trzy regiony zmienne, tj.: sekwencja sygnalna s (s1a, s1b, s1c, s2), część środkowa m (m1, m2a, m2b) oraz region pośredni i (i1, i2, i3). Warianty s1/m1/i1 cechuje wyższa ak-tywność biologiczna i silniejszy efekt toksyczny [11]. VacA jest wysoce immunogenną 95 kDa proteiną. Wywołuje sze-reg zmian patologicznych w komórkach docelowych organi-zmu gospodarza, obejmujących możliwość interferencji z bu-dową cytoszkieletu oraz indukcję apoptozy przez uwolnienie cytochromu c z mitochondriów i formowanie aniono-selek-tywnych porów w błonach komórek [8, 9].
H. pylori posiada na swojej powierzchni białka błony
ze-wnętrznej (ang. outer membrane proteins – OMPs), któ-re w znaczący sposób wpływają na możliwość bezpośktó-red- bezpośred-niej adhezji do śluzówki żołądka. Wśród nich najlepiej scha-rakteryzowane są: BabA (adhezyna wiążąca antygeny grup krwi) i SabA (adhezyna wiążąca kwas sjalowy) oraz AlpA, AlpB, DupA, OipA i HopZ [7, 12]. Innym kluczowym czyn-nikiem zaangażowanym w skuteczną kolonizację śluzówki żołądka jest ureaza, enzym przyczyniający się do zależnego od amoniaku podwyższenia lokalnego pH środowiska. Al-kalizacja jest szczególnie ważnym procesem podczas pierw-szych etapów infekcji, ponieważ umożliwia zobojętnienie kwasowego pH w świetle żołądka oraz penetrację grubej warstwy śluzu przez te bakterie [7].
ZASIEDLANIE WNĘTRZA KOMÓREK
EUKARIOTYCZNYCH PRZEZ
HELICOBACTER
PYLORI
Na podstawie badań in vitro i in vivo na wielu mode-lach bakterii wykazano, że bliski kontakt drobnoustro-jów jest kluczowym etapem inwazji komórek eukariotycz-nych [5]. H. pylori do niedawna uważany był za obligato-ryjny patogen zewnątrzkomórkowy, zasiedlający jedynie światło żołądka lub przylegający do komórek epitelialnych tego organu. Obecnie istnieje coraz więcej dowodów suge-rujących możliwość fakultatywnego zasiedlania środowi-ska wewnątrzkomórkowego przez omawiany drobnoustrój [4, 12, 13]. Również odnośnie innych gatunków tej bakte-rii, w tym Helicobacter felis i Helicobacter bizzozeronii, udo-wodniono zdolność do tworzenia subpopulacji wewnątrz komórek eukariotycznych [14]. W pionierskich badaniach Kwok i wsp. dowiedziono możliwości inwazji komórek żo-łądka przez H. pylori w mechanizmie przypominającym en-docytozę typu zamka błyskawicznego (ang. zipper-like),
charakterystycznym dla patogenów Yersinia
pseudotubercu-losis/enterocolitica, Neisseria gonorrhoeae oraz Listeria mono-cytogenes [15]. Zaobserwowano istnienie różnic w
zdolno-ści penetrowania komórek gospodarza zarówno u badanych szczepów H. pylori, jak i na poziomie zastosowanej linii mórek eukariotycznych. Poziom inwazji żołądkowej linii ko-mórek (AGS) przez Helicobacter pylori był 26-krotnie wyż-szy niż w przypadku komórek pochodzących z innych tka-nek, HEp-2 (komórki raka krtani) lub HeLa (komórki raka szyjki macicy). Wyniki te wskazują na istnienie ścisłej zależ-ności między obeczależ-nością receptorów prezentowanych przez komórki gospodarza a wydajnością procesu inwazji bakterii.
Jednym z czynników promujących wejście H. pylori do wnętrza komórek jest inwazyna InvA. Czynnik ten produ-kowany jest m.in. przez enteropatogenne szczepy Yersinia spp. i umożliwia łączenie się z receptorami na powierzch-ni komórek M jelita [13]. Homologiem InvA u bakterii
H. pylori jest hydrolaza polifosforanu nukleozydu (NudA).
O istotności tego enzymu świadczy konstytutywna ekspre-sja tego białka, niezależna od fazy wzrostu drobnoustrojów [16]. W doświadczeniu Liu i wsp. określano wpływ NudA na zdolność penetracji komórek AGS przez H. pylori J99 oraz mutanta defektywnego w produkcji tego enzymu [17]. Za-obserwowano, że liczba zainfekowanych komórek była zna-miennie wyższa u szczepów dzikich (39,8±2,8%) niż mu-tantów ΔnudA (12,3±2,2%). Również ilość bakterii przypa-dających na zakażoną komórkę była wyższa, odpowiednio 15,4±2,1 i 6,9±1,9.
Z zastosowaniem techniki immunoznakowania udowod-niono zdolność H. pylori do wydzielania pęcherzyków błono-wych (ang. outer membrane vesicles – OMV s) w środowisku wewnątrzkomórkowym [17]. Zjawisko promowania sekre-cji OMVs wykazano również u innych bakterii wewnątrzko-mórkowych, np. Salmonella serowar Typhimurium. Mecha-nizm taki miał miejsce zarówno w specyficznych warunkach hodowli in vitro, imitujących warunki wewnątrzkomórkowe (minimalne podłoże kwasowe), jak i we wnętrzu zainfekowa-nych makrofagów [18, 19]. Sekrecja pęcherzyków błonowych przez H. pylori rozpatrywana jest jako mechanizm transportu czynników wirulencji, toksyn i związków immunomodulują-cych, w celu pozyskiwania substancji odżywczych oraz inter-ferencji z odpowiedzią gospodarza, skierowaną przeciw temu mikroorganizmowi [20].
Inwazyjność H. pylori wykazano zarówno w przypadku komórek zdolnych do fagocytozy (makrofagów, neutrofi-lów), jak i niefagocytarnych komórek nabłonkowych prze-wodu pokarmowego [21–25]. W procesie wrodzonej odpo-wiedzi immunologicznej gospodarza może dojść do zwięk-szenia aktywności fagocytarnej względem H. pylori. Takie bakterie nie ulegają trawieniu. Kompartmenty wewnątrz-błonowe pełnią funkcję niszy replikacyjnej, chroniącej przed działaniem niekorzystnych czynników w środowisku zmie-nionej zapalnie tkanki żołądka. W przypadku normalizacji
warunków zewnątrzkomórkowych H. pylori jest zdolny do egzocytozy i ponownego zasiedlania powierzchni śluzówki organu [4, 26].
Obecność H. pylori sprzyja rozwojowi wielu dolegliwo-ści przewodu pokarmowego, w tym: metaplazji jelitowej, dysplazji oraz neoplazji. Promowanie procesów onkogene-zy jest sprzężone z występowaniem wewnątrzkomórkowych subpopulacji tych patogenów oraz ekspresją czynników wi-rulencji na terenie cytoplazmy komórek gospodarza, m.in. CagA i BabA [25]. Stopień zaawansowania chorób ukła-du pokarmowego koreluje z inwazyjnością Helicobacter
py-lori, ponieważ obserwuje się wzmożenie penetracji
komó-rek tkanki wrzodowej lub zmienionej nowotworowo przez mikroorganizmy. Wewnątrzkomórkowe H. pylori z wyso-ką intensywnością aktywują ścieżkę przekaźnictwa związa-ną z indukcją NF-κB i wzmożonym wydzielaniem prozapal-nej cytokiny IL-8 [12]. Taki model interakcji bakteria-go-spodarz ukazuje, jak wewnątrzkomórkowe subpopulacje drobnoustrojów mogą wzmagać zaostrzenie procesów pa-tologicznych tkanki żołądka i zwrotnie promować intensyfi-kację inwazji [25, 27].
Cechą wspólną wewnątrzkomórkowych patogenów jest zdolność ekspresji jednego lub większej liczby systemów sekrecji, warunkujących powstawanie zmodyfikowanych kompartmentów komórkowych – np. utworzenie niszy re-plikacyjnej przez Coxiella spp., Legionella spp. i Brucella spp. wymaga aktywacji IV systemu sekrecji (T4SS) [5]. W przy-padku Campylobacter jejuni wykazano obecność białek CiaI (ang. Campylobacter invasion antigens involved in intracel-lular survival), wydzielanych przy pomocy III systemu se-krecji (T3SS). Białka te determinują przekształcenie autofa-golizosomów w unikalne fagosomy replikacyjne. W waku-olach takich – pomimo obecności markerów autofagocy-tarnych, Rab7 i LAMP-1 – obserwuje się silnie zredukowa-ny poziom katepsyzredukowa-ny D, tj. enzymów o aktywności degra-dacyjnej [28]. Obecność tych samych markerów autofago-cytarnych oraz kwaśnego pH kompartmentu wewnątrzko-mórkowego (4,38±0,07), przy jednoczesnym niskim pozio-mie katepsyny D, dostrzeżono w fagosomach replikacyjnych
H. pylori [29]. Wykazano, że warunki niskiego pH
przyczy-niają się do stymulacji V systemu sekrecji (T5SS) omawia-nego patogenu, który może pełnić równie ważne funkcje w przeżyciu wewnątrzkomórkowym tej bakterii [30].
System sekrecji typu V jest odpowiedzialny za transport cytotoksyny VacA [31]. Proteina wywiera plejotropowy efekt względem organizmu gospodarza, ponieważ – oprócz inter-ferencji z budową cytoszkieletu oraz aktywacją wakuolizacji – moduluje także przebieg autofagii i inwazji H. pylori [31, 32]. W badaniach Zhang i wsp. wykazano, że polimorfizm regionów zmiennych VacA wpływa na intensywność pene-tracji komórek eukariotycznych przez Helicobacter pylori, ponieważ wysoce zjadliwy szczep NCTC 11637 (s1a/m1a/i1) posiadał czterokrotnie wyższy poziom inwazyjności niż
szczepy o niewirulentnym profilu (s2/m2/i2) [33]. Raju i wsp. określili, że przedłużona ekspozycja komórek euka-riotycznych na toksynę VacA zaburza aktywność autofagii [34]. Pomimo fuzji autofagosomów z lizosomami i zakwa-szenia wakuoli nie dostrzeżono obecności enzymów degra-dacyjnych – katepsyny D. Zjawisko takie zaobserwowano je-dynie w przypadku inkubacji komórek z supernatantem po-chodzącym od szczepów VacA+ lub przy bezpośrednim za-każeniu przez bakterie syntezujące tę toksynę, ale nie pod-czas infekcji wywołanej szczepami VacA-. Mechanizm ten przypomina proces formowania niedojrzałych autofagolizo-somów przez białko CiaI Campylobacter jejuni [28]. Podob-nych obserwacji dokonali Terebiznik i wsp., którzy wykaza-li, że VacA przyczynia się do zaburzenia prawidłowej ścież-ki autofagii [29]. Co więcej, proteina ta uczestniczy w ho-motypowym łączeniu kompartmentów zawierających po-jedyncze bakterie i formowaniu wielkich fagosomów repli-kacyjnych, tzw. megasomów [29, 35, 36]. Dostrzeżono, że całkowita liczba wewnątrzkomórkowych H. pylori znajdu-jących się w obrębie megasomów wzrasta w przebiegu in-fekcji. I tak np. w 10. minucie inkubacji z linią makrofagów 15% wszystkich bakterii wewnątrzkomórkowych było obec-nych w obrębie megasomów, zaś w 24-godzinnej hodowli wartość ta wzrosła do poziomu 90,6%. Strategia ta chroniła
H. pylori przed lityczną degradacją [35].
Megasomy z powodu swoich dużych wymiarów stano-wią dogodną niszę, promującą wewnątrzgatunkowe oddzia-ływania między Helicobacter pylori. Wynikiem takich inte-rakcji jest formowanie wewnątrzkomórkowych społeczno-ści bakteryjnych (ang. intercellular bacterial communities – IBC), podobnych do struktur tworzonych przez uropa-togenne E. coli [27, 37]. Procesowi temu towarzyszy trans-formacja morfologiczna H. pylori w formę kokoidalną, wy-kazującą zwiększone zdolności przetrwania i oporność na stosowaną antybiotykoterapię [23, 25, 38, 39]. Badanie Chu i wsp. wykazało, że obecność form kokoidalnych wzrasta wraz z upływem hodowli wewnątrzkomórkowych (pięcio-krotny wzrost liczby sferycznych H. pylori po 24-godzinnej inkubacji) [23]. Formy kokoidalne znajdują się często w są-siedztwie błony cytoplazmatycznej komórek eukariotycz-nych i mają zdolność egzocytozy oraz odbudowy zniszczo-nej populacji drobnoustrojów, po usunięciu antybiotyków z podłoża hodowlanego.
Wyniki te ukazują złożoność mechanizmów obronnych
H. pylori, obejmujących zdolność inwazji komórek
gospoda-rza, tworzenia wewnątrzkomórkowych agregatów o struk-turze przypominającej biofilm oraz możliwość transforma-cji w formy kokoidalne. Wszystkie te adaptacje wzmacnia-ją oporność omawianej bakterii na działanie antybiotyków i umożliwiają przetrwałe infekowanie śluzówki żołądka.
PODSUMOWANIE
Helicobacter pylori wykształcił szereg przystosowań
umożliwiających efektywną i długotrwałą kolonizację ślu-zówki żołądka. Do niedawna drobnoustrój ten był uznawa-ny za obligatoryjuznawa-ny patogen zewnątrzkomórkowy. Obecnie – na podstawie licznych badań in vitro i in vivo – sugeru-je się zdolność do fakultatywnego zasiedlania wnętrza ko-mórek eukariotycznych przez tę bakterię. Inwazja H.
pylo-ri przebiega w mechanizmie przypominającym
endocyto-zę typu zamka błyskawicznego. Zinternalizowane mikro-organizmy blokują dojrzewanie autofagolizosomów, cze-mu sprzyja najprawdopodobniej obecność T5SS i produk-cja zależnych od VacA megasomów. Kompartmenty te po-wstają w wyniku homotypowego łączenia wielu wakuoli re-plikacyjnych i umożliwiają H. pylori tworzenie wewnątrz-komórkowych społeczności bakteryjnych (IBC). IBC przy-pominają budową biofilm i składają się w głównej mierze z form kokoidalnych. Przy normalizacji warunków zewną-trzkomórkowych formy sferyczne są zdolne do egzocytozy, odtworzenia zniszczonej populacji bakterii oraz ponownego zasiedlania powierzchni śluzówki żołądka. Złożoność me-chanizmów obronnych H. pylori – obejmujących zdolność inwazji komórek gospodarza, tworzenie wewnątrzkomór-kowych konsorcjów bakteryjnych oraz możliwość transfor-macji morfologicznej – wzmacnia oporność omawianych pałeczek na działanie antybiotyków i umożliwia przetrwa-łe kolonizowanie śluzówki żołądka. Model infekcji H.
pylo-ri przedstawiony w niniejszej pracy ukazuje istotność badań
w zakresie wewnątrzkomórkowej lokalizacji tych patoge-nów. Dogłębne poznanie mechanizmów inwazji
Helicobac-ter pylori może przyczynić się do zwiększenia stopnia
era-dykcji tych bakterii oraz ograniczenia reinfekcji po zakoń-czonej antybiotykoterapii.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Niedźwiedzka-Rystwej P, Deptuła W. Autofagia – ważne zjawisko odporno-ściowe. Post Biol Komórki 2009;36(3):455–464.
2. Polewska J. Autofagia – mechanizm molekularny, apoptoza i nowotwory. Post Hig Med Dosw 2012;66:921–936.
3. Martyniszyn L, Orłowski P, Krzyżowska M, Niemiałtowski M. Autofagia w za-każeniach wirusowych i bakteryjnych: molekularna ruletka. Post Biol Komórki 2008;35(3):351–368.
4. Deen NS, Huang SJ, Gong L, Kwok T, Devenish RJ. The impact of autopha-gic processes on the intracellular fate of Helicobacter pylori. Autophagy 2013;9(5):639–652.
5. Case ED, Smith JA, Ficht TA, Samuel JE, de Figueiredo P. Space: a final frontier for vacuolar pathogens. Traffic 2016;17(5):461–474.
6. Blaser MJ, Atherton JC. Helicobacter pylori persistence: biology and disease. J Clin Invest 2004;113(3):321–333.
7. Abadi ATB. Strategies used by Helicobacter pylori to establish persistent infec-tion. World J Gastroenterol 2017;23(16):2870–2882.
8. Ho B, Subhash VV. Inflammation and proliferation – a causal event of host re-sponse to Helicobacter pylori infection. Microbiology 2015;161(6):1150–1160. 9. Robinson K, White J, Winter J. Differential inflammatory response to Helicobacter
pylori infection: etiology and clinical outcomes. J Inflamm Res 2015;8:137–147.
10. Tan S, Tompkins LS, Amieva MR. Helicobacter pylori usurps cell polarity to turn the cell surface into a replicative niche. PLoS Pathog 2009;5(5):e1000407. 11. Jones KR, Jang S, Chang JY et al. Polymorphisms in the intermediate region of
VacA impact Helicobacter pylori-induced disease development. J Clin Micro-biol 2011;49(1):101–110.
12. Huang Y, Wang QL, Cheng DD, Xu WT, Lu NH. Adhesion and invasion of ga-stric mucosa epithelial cells by Helicobacter pylori. Front Cell Infect Microbiol 2016;6:159.
13. Dubois A, Borén T. Helicobacter pylori is invasive and it may be a facultative in-tracellular organism. Cell Microbiol 2007;9(5):1108–1116.
14. Lanzoni A, Faustinelli I, Cristofori P et al. Localization of Helicobacter spp. in the fundic mucosa of laboratory Beagle dogs: an ultrastructural study. Vet Res 2011;42:42.
15. Kwok T, Backert S, Schwarz H, Berger J, Meyer TF. Specific entry of Helicobacter
pylori into cultured gastric epithelial cells via a zipper-like mechanism. Infect
Immun 2002;70(4):2108–2120.
16. Lundin A, Nilsson C, Gerhard M, Andersson DI, Krabbe M, Engstrand L. The NudA protein in the gastric pathogen Helicobacter pylori is an ubiquitous and constitutively expressed dinucleoside polyphosphate hydrolase. J Biol Chem 2003;278(14):12574–12578.
17. Liu H, Semino-Mora C, Dubois A. Mechanism of H. pylori intracellular entry: an
in vitro study. Front Cell Infect Microbiol 2012;2:13.
18. Elhenawy W, Bording-Jorgensen M, Valguarnera E, Haurat MF, Wine E, Feldman MF. LPS remodeling triggers formation of outer membrane vesicles in
Salmo-nella. MBio 2016;7(4).
19. Bai J, Kim SI, Ryu S, Yoon H. Identification and characterization of outer mem-brane vesicle-associated proteins in Salmonella enterica serovar Typhimurium. Infect Immun 2014;82(10):4001–4010.
20. Krzyżek P. Sekrecja pęcherzyków błonowych jako mechanizm promujący in-fekcje H. pylori. Post Mikrob 2017;56(3):316–325.
21. Wang YH, Wu JJ, Lei HY. The autophagic induction in Helicobacter pylori--infected macrophage. Exp Biol Med (Maywood) 2009;234(2):171–180. 22. Necchi V, Candusso ME, Tava F et al. Intracellular, intercellular, and stromal
in-vasion of gastric mucosa, preneoplastic lesions, and cancer by Helicobacter
py-lori. Gastroenterology 2007;132(3):1009–1023.
23. Chu YT, Wang YH, Wu JJ, Lei HY. Invasion and multiplication of Helicobacter
py-lori in gastric epithelial cells and implications for antibiotic resistance. Infect
Immun 2010;78(10):4157–4165.
24. Dubois A. Intracellular Helicobacter pylori and gastric carcinogenesis: An “old” frontier worth revisiting. Gastroenterology 2007;132(3):1177–1180. 25. Semino-Mora C, Doi SQ, Marty A, Simko V, Carlstedt I, Dubois A.
Intracellu-lar and interstitial expression of Helicobacter pylori virulence genes in ga-stric precancerous intestinal metaplasia and adenocarcinoma. J Infect Dis 2003;187(8):1165–1177.
26. Amieva MR, Salama NR, Tompkins LS, Falkow S. Helicobacter pylori enter and survive within multivesicular vacuoles of epithelial cells. Cell Microbiol 2002;4(10):677–690.
27. Oh JD, Karam SM, Gordon JI. Intracellular Helicobacter pylori in gastric epithe-lial progenitors. Proc Natl Acad Sci 2005;102(14):5186–5191.
28. Buelow DR, Christensen JE, Neal-McKinney JM, Konkel ME. Campylobacter
je-juni survival within human epithelial cells is enhanced by the secreted protein
CiaI. Mol Microbiol 2011;80(5):1296–1312.
29. Terebiznik MR, Vazquez CL, Torbicki K et al. Helicobacter pylori VacA toxin pro-motes bacterial intracellular survival in gastric epithelial cells. Infect Immun 2006;74(12):6599–6614.
30. Wu H, Nakano T, Matsuzaki Y et al. A new type of intrabacterial nanotransportation system for VacA in Helicobacter pylori. Med Mol Morphol 2014;47(4):224–232. 31. Palframan SL, Kwok T, Gabriel K. Vacuolating cytotoxin A (VacA), a key toxin for
Helicobacter pylori pathogenesis. Front Cell Infect Microbiol 2012;2:92.
32. Greenfield LK, Jones NL. Modulation of autophagy by Helicobacter pylori and its role in gastric carcinogenesis. Trends Microbiol 2013;21(11):602–612. 33. Zhang X, Zhang J, Lin Y et al. Analysis of the relationship between invasive
ca-pability of Helicobacter pylori and gastroduodenal diseases. J Med Microbiol 2015;64(5):498–506.
34. Raju D, Hussey S, Ang M et al. Vacuolating cytotoxin and variants in Atg16L1 that disrupt autophagy promote Helicobacter pylori infection in humans. Ga-stroenterology 2012;142(5):1160–1171.
35. Allen LA, Schlesinger LS, Kang B. Virulent strains of Helicobacter pylori demon-strate delayed phagocytosis and stimulate homotypic phagosome fusion in macrophages. J Exp Med 2000;191(1):115–128.
36. Li Y, Wandinger-Ness A, Goldenring JR, Cover TL. Clustering and redistribution of late endocytic compartments in response to Helicobacter pylori vacuolating toxin. Mol Biol Cell 2004;15(4):1946–1959.
37. Justice SS, Harrison A, Becknell B, Mason KM. Bacterial differentiation, de-velopment, and disease: mechanisms for survival. FEMS Microbiol Lett 2014;360(1):1–8.
38. Flores-Encarnación M, Nava-Nolazco RM, Aguilar-Gutiérrez GR, González- -Gutiérrez JY, Herrera-Romero AU, Cabrera-Maldonado C. The coccoid forms of Helicobacter pylori: a permanence mechanism. Basic Res J Med Clin Sci 2015;4(2):50–54.
39. Ito T, Kobayashi D, Uchida K et al. Helicobacter pylori invades the gastric mucosa and translocates to the gastric lymph nodes. Lab Invest 2008;88(6):664–681.
