Wpływ czasu podawania zwiększonej dawki witaminy E w mieszankach z olejem lnianym na wskaźniki odchowu i wartość rzeźną kurcząt brojlerów

Maria Osek, Anna Milczarek, Alina Janocha, Barbara Klocek

Akademia Podlaska w Siedlcach, Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej

Wpływ czasu podawania zwiększonej dawki

witaminy E w mieszankach z olejem lnianym

na wskaźniki odchowu i wartość rzeźną

kurcząt brojlerów

Influence of vitamin E level in mixtures with linseed oil on rearing

results and post-slaughter value of broiler chickens

Słowa kluczowe: olej lniany, witamina E, wyniki produkcyjne i poubojowe, skład chemiczny mięsa Przeprowadzono doświadczenie na 200 kurczętach rzeźnych ROSS 308, podzielonych na 4 równo-liczne grupy (5 × 10 ptaków w każdej). Kurczęta odchowywano przez 42 dni, żywiąc je mieszankami kukurydziano-sojowymi natłuszczonymi olejem lnianym (5% Starter, 4% Grower). Czynnikiem różnicującym grupy żywieniowe był poziom (mg·kg-1) witaminy E w mieszankach S/G: grupa I — kontrolna 40/35, II — 100/35, III — 40/100, IV — 100/100. Oceniono efekty produkcyjne, wartość rzeźną oraz skład chemiczny mięsa. Wykazano, że stosowanie przez cały okres odchowu podwyż-szonej dawki witaminy E obniżyło masę ciała kurcząt w 21 dniu życia. Wielkość dawki, jak i czas podawania witaminy nie miały wpływu na masę ciała w 42 dniu życia, wydajność rzeźną i umięś-nienie ptaków. Podwyższony poziom witaminy E w mieszankach zmniejszył istotnie udział kwasu palmitynowego o działaniu hipercholesterolemicznym w lipidach mięśni.

Key words: linseed oil, vitamin E, productive and post-slaughter results, chemical composition of meat The experiment was carried out on 200 chickens ROSS 308 divided into 4 groups (5 × 10 birds in each). The birds had been reared for 42 days. Broiler chickens received maize – soybean mixtures with linseed oil (5% Starter, 4% Grower). Dietary treatments differed in respect to dose (mg·kg-1) of vitamin E in mixtures S/G: group I — control 40/35, II — 100/35, III — 40/100, IV — 100/100. The influence of feeding on productive results, post-slaughter value and chemical composition of meat were evaluated. It was shown that the use of a higher dose of vitamin E throughout the whole period of rearing decreased body weight of broiler at 21 day of age. The dose and time of feeding vitamin did not have any influence on final body weight, dressing percentage and musculature of birds. Higher level of vitamin E in mixtures significantly decreased the content of palmitic acid (hipercholesterolemic) in muscles.

Wstęp

Energetyczne dowartościowanie mieszanek dla kurcząt brojlerów tłuszczami

bogatymi w długołańcuchowe kwasy tłuszczowe (zwłaszcza kwas linolenowy), do

których należy między innymi olej lniany, wiąże się z pewnym ryzykiem. Z jednej

strony olej ten skutecznie modyfikuje profil kwasów tłuszczowych w lipidach

mięsa drobiowego (Nguyen i in. 2003, Osek i in. 2005). Z drugiej zaś, podniesienie

zawartości kwasów wielonienasyconych (PUFA) w produktach zwierzęcych

zwiększa ich podatność na utlenianie i powstawanie wolnych rodników, które

uszkadzają mięsień sercowy i powodują zmiany w systemie nerwowym. Ponieważ

procesy utleniania zachodzą w tkankach zwierzęcych zarówno w trakcie

przecho-wywania, jak i przerobu, obniżając ich wartość dietetyczną, żywieniowcy zmuszeni

są do stosowania antyoksydantów. Naturalnym czynnikiem hamującym procesy

utleniania w tkankach jest witamina E (King i in. 1995, Surai i Sparks 2000).

Zapotrzebowanie na tę witaminę wzrasta wraz ze zwiększaniem się ilości

wielo-nienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie zwierząt. Badania dotyczące wpływu

stosowania w całym okresie odchowu kurcząt brojlerów mieszanek z

podwyż-szonym w stosunku do zapotrzebowania poziomem witaminy E dowiodły, że ma

ona pozytywny wpływ. W miarę wzrostu dawki witaminy następowało zmniejszanie

się otłuszczenia ptaków i udziału kwasów hipercholesterolemicznych (Młodkowski

i in. 2002, Osek i in. 2006), a zwiększała się zawartość α-tokoferolu w tkankach

(Soto-Salanova i in. 1996, Pieszka i in. 2004, Koreleski i Świątkiewicz 2005).

Przeprowadzone badania miały na celu określenie wpływu czasu podawania

zwiększonej do 100 mg·kg

paszy dawki witaminy E na wyniki odchowu i wartość

rzeźną kurcząt brojlerów.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono na 200 kurczętach rzeźnych ROSS 308,

podzie-lonych na 4 grupy. W każdej grupie utworzono 5 podgrup po 10 ptaków, które

utrzymywano w klatkach o powierzchni 0,56 m

. Kurczęta odchowywano przez

42 dni, żywiąc je mieszankami sypkimi typu Starter (21 dni) i Grower (21 dni),

które sporządzono we własnym zakresie na bazie kukurydzy, poekstrakcyjnej śruty

sojowej i dodatków mineralno-witaminowych. Do natłuszczenia mieszanek użyto

oleju lnianego (tab. 1 i 2), do diet II, III i IV dodawano witaminę E, aby otrzymać

następujący poziom:

I – kontrolna: 40 mg·kg

(Starter),

35 mg·kg

(Grower)

II

100 mg·kg

(Starter),

35 mg·kg

(Grower)

III

40 mg·kg

(Starter),

100 mg·kg

(Grower)

IV

100 mg·kg

(Starter),

100 mg·kg

(Grower)

W trakcie trwania odchowu kurczęta ważono, mierzono spożycie paszy oraz

odnotowywano upadki. Dane te posłużyły do oceny wskaźników produkcyjnych.

Po zakończeniu doświadczenia żywieniowego z każdej podgrupy wybrano jedną

kurkę i jednego koguta (łącznie 10 ptaków z grupy) głodzono je przez dobę,

Tabela 1

Udział [% sumy] kwasów tłuszczowych w oleju lnianym

Content [% of sum] of fatty acids in linseed oil

Kwasy tłuszczowe — Fatty acids Udział — Content

C16:0 palmitynowy — palmitic 4,59 C16:1 palmitoleinowy — palmitoleic 0,02 C18:0 stearynowy — stearic 3,04 C18:1 oleinowy — oleic 19,71 C18:2 linolowy — linoleic 14,96 C18:3 linolenowy — linolenic 57,61 C20:1 eikozenowy — eicosenic 0,04 C20:2 eikozadienowy — eicosadienic 0,02 Inne — Others 0,01 Ogółem — Total 100,0 Nasycone — Saturated (SFA) 7,63 Nienasycone — Unsaturated (UFA) 92,36 Jednonienasycone — Monounsaturated (MUFA) 19,77

Wielonienasycone — Polyunsaturated (PUFA) 72,59 Neutralne i hipocholesterolemiczne — Neutral or hypocholesterolemic (DFA) 95,40

Hipercholesterolemiczne — Hypercholesterolemic (OFA) 4,59

PUFA n-3 / n-6 1: 0,26

DFA (UFA + C18:0); OFA (C14:0 + C16:0)

a następnie ubito. Po oskubaniu i wypatroszeniu, tuszki chłodzono przez 24

go-dziny w temperaturze 0–4

C. Po wychłodzeniu przeprowadzono ich rozbiór

zgod-nie z metodyką podawaną przez Ziołeckiego i Doruchowskiego (1989). Następzgod-nie

pobrano próbki mięśni piersiowych i nóg do oznaczenia zawartości składników

podstawowych według AOAC (1990) oraz składu i udziału poszczególnych

kwasów tłuszczowych we frakcji lipidowej. Analizy składu kwasów tłuszczowych

w oleju lnianym i lipidach mięśni wykonano techniką chromatografii gazowej estrów

metylowych stosując chromatograf gazowy CHROM-5, wyposażony w detektor

płomieniowo-jonizujący.

Wyniki badań poddano jednoczynnikowej analizie wariancji, a o istotności

różnic pomiędzy wartościami średnimi dla grup wnioskowano na podstawie

wielo-krotnego testu rozstępu Duncana (Ruszczyc 1981).

Tabela 2

Skład surowcowy [%] i wartość pokarmowa mieszanek

Composition [%] and nutritive value of mixtures

Surowce — Raw materials Starter Grower

Kukurydza — Maize 55,0 61,7

Poekstrakcyjna śruta sojowa — Soybean meal 36,1 30,4

Olej lniany — Linseed oil 5,00 4,00

Fosforan dwuwapniowy — Dicalcium phosphate 2,15 2,00

Kreda pastewna — Limestone 0,65 0,75

NaCl 0,35 0,35

Premiks Starter — Premix* 0,50 –

Premiks Grower — Premix* – 0,50

L-lizyna (99%) —L-lysine (99%) 0,05 0,10

DL-metionina (99%) — DL-methionine (99%) 0,20 0,20

Wartość pokarmowa 1 kg mieszanki — Nutritive value per 1 kg of mixture

Energia metaboliczna — Metabolizable energy [MJ] 12,69 12,73 Białko ogólne — Crude protein [g] 218 198

Włókno surowe — Crude fibre [g] 39,8 38,0

Lizyna — Lysine [g] 12,2 11,3

Metionina +cystyna — Methionine + cystine [g] 5,4 5,1

Ca ogólny — Total Ca [g] 9,7 9,6

Fosfor przyswajalny — Available phosphorus [g] 4,3 4,0

Na [g] 1,6 1,6

* Premiksy Starter/Grower zawierały: witaminy A – 2700000/2400000 j.m., D3 – 720000/650000 j.m., E – 8000/7000 mg, K3 – 600/450 mg, B1 – 650/400 mg, B2 – 1500/1450 mg, B6 – 1000/850 mg, B12 – 6,5/6,0 mg, H – 30/20 mg, B9 – 300/200 mg, PP – 9000/8000 mg, B5 – 3000/2400 mg, Bt – 120000/90000 mg; mikroelementy Fe – 13500/13000 mg, Zn – 15000/13000 mg, Mn – 20000/20000 mg, Cu – 3500/3000 mg, I – 200/160 mg, Se – 55/50 mg, Co – 80/80 mg; kokcydiostatyk; przeciwutleniacz

* Premixs contained: witamins A – 2700000/2400000 j.m., D3 – 720000/650000 j.m., E – 8000/7000 mg, K3 – 600/450 mg, B1 – 650/400 mg, B2 – 1500/1450 mg, B6 – 1000/850 mg, B12 – 6,5/6,0 mg, H – 30/20 mg, B9 – 300/200 mg, PP – 9000/8000 mg, B5 – 3000/2400 mg, Bt – 120000/90000 mg; microelements Fe – 13500/13000 mg, Zn – 15000/13000 mg, Mn – 20000/20000 mg, Cu – 3500/3000 mg, I – 200/160 mg, Se – 55/50 mg, Co – 80/80 mg; coccidiostatic; antioxidant

Wyniki i dyskusja

W tabeli 1 podano procentowy udział kwasów tłuszczowych w oleju lnianym,

który pozyskano w wyniku tłoczenia za pomocą prasy hydraulicznej nasion lnu

rozdrobnionych i podgrzanych do temperatury ok. 72

C. Olej lniany zaliczany jest

do tłuszczy roślinnych najbogatszych w kwas linolenowy, co znalazło

potwier-dzenie w przeprowadzonej analizie chemicznej, bowiem było go ponad 57% sumy

wszystkich kwasów. Poziom ten był wyższy o 5% niż w oleju lnianym

stoso-wanym w badaniach Osek i in. (2006). W oleju sojowym czy rzepakowym jego

udział wynosi około 5–7%, natomiast w słonecznikowym występuje śladowo

(Osek i in. 2005). Kwas linolenowy (C

n-3) jest prekursorem kwasów

eikoza-pentaenowego (EPA – C

n-3) i dokozaheksaenowego (DHA – C

n-3), które

zapobiegają miażdżycy (Goodnight 1993). Zasługuje więc na szczególną uwagę

z racji korzystnego wpływu na profil kwasów tłuszczowych w produktach

zwierzęcych, zawężając stosunek kwasów wielonienasyconych (PUFA) szeregu

homologicznego n-6 do n-3.

Zastosowanie w mieszankach natłuszczonych olejem lnianym

podwyż-szonego do 100 mg·kg

paszy poziomu witaminy E miało wpływ na wskaźniki

odchowu kurcząt brojlerów (tab. 3). Istotne różnice stwierdzono głównie po okresie

skarmiania mieszanek Starter, bowiem ptaki żywione mieszankami zawierającymi

40 mg·kg

witaminy E (grupy I i III) uzyskały istotnie wyższą masę ciała przy

Tabela 3

Wyniki odchowu kurcząt brojlerów — Performance of broilers

Grupa — Group Wyszczególnienie

Item I II III IV SEM

Masa ciała — Body weight [g]

początkowa — initial 43 43 44 44 0,35

21 dzień — 21 day 774Aa 755ABb 771Aa 719Bb 9,70

42 dzień — 42 day 2428 2405 2431 2332 33,27

Zużycie na 1 kg przyrostu masy ciała — Conversion per 1 kg of body weight gain • paszy — feed [kg]

1—21 dni 1—21 days 1,66B 1,71AB 1,66B 1,75A 0,02 22—42 dni 22—42 days 1,93 1,87 1,89 1,87 0,05 1—42 dni 1—42 days 1,84 1,81 1,81 1,84 0,03 • białka ogólnego — crude protein [g]

1—21 dni 1—21 days 363B 373B 362B 382A 4,10

22—42 dni 22—42 days 382 370 374 372 11,16

1—42 dni 1—42 days 373 372 368 377 6,44

• energii metabolicznej — metabolizable energy [MJ]

1—21 dni 1—21 days 21,06B 21,70B 21,10B 22,40A 0,26 22—42 dni 22—42 days 24,06 23,80 24,20 24,00 0,68 1—42 dni 1—42 days 23,50 23,10 23,20 23,50 0,42 Europejski Index Produkcyjności [pkt.] European Index of Productivity [scores] 314 314 319 302 6,29

Wartości w rzędach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy a, b — P ≤ 0,05; A, B — P ≤ 0,01

niższym zużyciu paszy i składników pokarmowych na jednostkę przyrostu niż

otrzy-mujące podwyższony poziom witaminy E. Po zakończeniu odchowu nie stwierdzono

statystycznie istotnych różnic między grupami we wskaźnikach produkcyjnych.

Zużycie paszy i składników pokarmowych w okresie 42 dni życia ptaków w

prze-liczeniu na jednostkę przyrostu było we wszystkich grupach zbliżone, podobnie jak

Europejski Indeks Produkcyjny (P > 0,05). Porównując wyniki własne dotyczące

wskaźników produkcyjnych z wynikami innych autorów należy stwierdzić, że były

one bardzo dobre. Znacznie niższe masy ciała kurcząt żywionych mieszankami

z olejem lnianym wykazali m.in. Potkański i Targowski (1997), Nguyen i in. (2003),

Osek i in. (2005), które wynosiły odpowiednio: 1609, 2208 i 2145 g, przy podobnym

lub nieznacznie mniejszym zużyciu paszy na jednostkę przyrostu. Nadmienić

jednak należy, że autorzy stosowali inne udziały oleju wynoszące od 3 aż do 9,4%,

poziom witaminy E nie był zwiększany w stosunku do zapotrzebowania, a kurczęta

były innych linii genetycznych, z wyjątkiem badań Osek i in. (2005), które były

prowadzone także na brojlerach ROSS 308. Z kolei wyniki badań, w których

oceniano wpływ poziomu witaminy E w mieszankach natłuszczanych różnymi

tłuszczami nie są jednoznaczne. Jedni autorzy zaobserwowali korzystny wpływ

wyższych dawek witaminy E na przyrost masy ciała brojlerów i wykorzystanie

paszy (Butcher i in. 1993, Młodkowski i in. 2002), a inni nie stwierdzili ich wpływu

na wskaźniki produkcyjne kurcząt (Soto-Salanova i Sell 1996, Osek i in. 2005).

Zastosowane żywienie nie miało istotnego wpływu na wydajność rzeźną

i udział mięśni w tuszkach (tab. 4). Natomiast udział tłuszczu sadełkowego u ptaków

żywionych przez cały okres odchowu mieszankami z wyższą dawką witaminy był

Tabela 4

Wyniki analizy rzeźnej kurcząt brojlerów — Results of slaughter analysis of broilers chicken

Grupa — Group Wyszczególnienie

Item I II III IV SEM

Masa — Weight of:

Ciała przed ubojem — Body before slaughter [g] 2396 2400 2350 2349 19,35 Wydajność rzeźna — Dressing percentage [%] 77,7 78,2 78,0 78,5 0,53

Udział w tuszce schłodzonej — Share in cold carcass [%]

Mięśni ogółem — Muscles total: 43,6 44,3 44,5 43,4 0,51

w tym — including:

piersiowych — breast 23,2 24,1 23,5 22,7 0,44

udowych — thigh 12,4 12,2 12,2 12,4 0,33

podudzi — drumstick 8,11ab 8,04b 8,84a 8,33ab 0,26 Skóry z tłuszczem podskórnym

Skin with subcutaneous fat 2,04 2,00 1,81 1,94 0,16

Tłuszczu sadełkowego — Abdominal fat 12,9ab 11,9b 12,1ab 13,0a 0,35 Wartości w rzędach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy a, b — P ≤ 0,05; A, B — P ≤ 0,01

większy, a różnica okazała się istotna w porównaniu z kurczętami otrzymującymi

100 mg·kg

witaminy tylko przez pierwsze 21 dni życia. Także w badaniach

Młodkowskiego i in. (2002) nie odnotowano wpływu zwiększonych dawek

wita-miny na wydajność rzeźną kurcząt, ale stwierdzono zmniejszanie się ilości tłuszczu

sadełkowego w miarę wzrostu poziomu witaminy, podobnie jak w badaniach Osek

i in. (2006). Czas podawania większej dawki witaminy E zróżnicował skład

chemiczny mięśni (tab. 5 i 6), a szczególnie udział poszczególnych kwasów

tłusz-czowych. Zawartość białka ogólnego i tłuszczu surowego w mięśniach piersiowych

i nóg nie różniła się istotnie między grupami. Natomiast mięśnie nóg kurcząt grupy

IV zawierały najmniej suchej masy, a w mięśniach nóg ptaków kontrolnych było

najmniej popiołu surowego (P ≤ 0,05). Podawanie w różnych okresach odchowu

podwyższonej do 100 mg·kg

dawki witaminy E spowodowało obniżenie udziału

kwasu palmitynowego, którego było istotnie mniej zarówno w mięśniach

piersio-wych (P ≤ 0,05), jak i nóg (P ≤ 0,01) kurcząt. Należy uznać to za zjawisko bardzo

korzystne, bowiem kwas ten zaliczany jest tzw. hipercholesterolemicznych (OFA)

w odróżnieniu do kwasu stearynowego zaliczanego do neutralnych i

hipocholestero-lemicznych (DFA). Tego ostatniego stwierdzono więcej w lipidach mięśni pier-

Tabela 5

Skład chemiczny mięśni piersiowych — Chemical composition of breast muscles

Grupa — Group Wyszczególnienie

Item I II III IV SEM

Składniki podstawowe — Basal nutrients [%]

Sucha masa — Dry matter 25,9Aa 25,9Aa 25,3ABa 25,1Bb 0,16 Popiół surowy — Crude ash 1,16b 1,19a 1,19a 1,19a 0,009 Białko ogólne — Crude protein 23,6 23,9 23,2 23,3 0,26 Tłuszcz surowy — Crude fat 1,32 0,91 1,04 1,03 0,18

Kwasy tłuszczowe [% sumy] — Fatty acids [% of sum]

C14:0 0,12ABbc 0,10Bc 0,17ABab 0,19Aa 0,01 C16:0 21,05 a 20,51ab 20,38ab 19,82b 0,31 C18:0 5,64b 5,48b 6,89a 6,46ab 0,30 C18:1 34,71 34,40 33,00 34,20 0,64 C18:2 22,09 23,46 23,20 23,35 0,51 C18:3 12,62 13,04 12,94 12,80 0,48 SFA 27,05 26,29 27,80 26,88 0,54 UFA 72,78 73,55 72,05 72,96 0,54 MUFA 37,32 36,52 35,23 36,78 0,69 PUFA 35,46 37,04 36,82 36,18 0,82 DFA 78,41 79,03 78,94 79,42 0,38 OFA 21,17a _20,61ab _20,55ab _20,00b _0,31 Wartości w rzędach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy a, b — P ≤ 0,05; A, B — P ≤ 0,01

Tabela 6

Skład chemiczny mięśni nóg – Chemical composition of leg muscles

Grupa — Group Wyszczególnienie

Item I II III IV SEM

Składniki podstawowe — Basic nutrients [%]

Sucha masa — Dry matter 25,2 25,3 24,5 24,5 0,31 Popiół surowy — Crude ash 1,09 1,09 1,08 1,06 0,008 Białko ogólne — Crude protein 19,5 19,7 19,5 19,3 0,18 Tłuszcz surowy — Crude fat 4,61 4,68 4,04 4,54 0,28

Kwasy tłuszczowe [% sumy] — Fatty acids [% of sum]

C14:0 0,10 ab 0,10ab 0,12a 0,09b 0,007 C16:0 21,60A 19,74B 19,23B 19,51B 0,37 C18:0 3,76 3,92 3,93 3,64 0,14 C18:1 35,39 33,24 33,15 34,72 0,71 C18:2 22,89 22,55 24,46 24,21 0,63 C18:3 13,44Bb 15,55ABb 16,16Aa 14,83ABab 0,48 SFA 25,55Aa 23,93ABb 23,43Bb 23,38Bb 0,45 UFA 74,28Bb 75,93ABa 76,43Aa 76,44Aa 0,45 MUFA 37,78 35,58 35,59 37,18 0,83 PUFA 36,50b 40,36a 40,84a 39,26ab 1,02 DFA 78,04B 79,85A 80,36A 80,08A 0,38 OFA 21,70A 19,85B 19,35B 19,59B 0,38

Wartości w rzędach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy a, b — P ≤ 0,05; A, B — P ≤ 0,01

Means in rows with different letters differed significantly at a, b — P ≤ 0.05; A, B — P ≤ 0.01

siowych kurcząt otrzymujących mieszanki z wyższym poziomem witaminy E tylko

w drugim okresie lub przez cały odchów. W konsekwencji udowodniono

statys-tycznie, że w mięśniach kurcząt otrzymujących mieszankę o zwiększonym

pozio-mie witaminy było istotnie więcej kwasów OFA niż w mięśniach kurcząt

kontrol-nych. Zmniejszenie udziału kwasów hipercholesterolemicznych odnotowano także

we wcześniejszych badaniach Osek i in. (2006), w których stosowano różne

poziomy witaminy E i już dawka 100 mg·kg

paszy skutecznie obniżyła poziom

kwasów OFA. Dalsze podwyższanie poziomu witaminy do 250 mg·kg

nie dawało

efektu.

Wnioski

Uzyskane w badaniach wyniki upoważniają do zalecania stosowania

podwyż-szonego do 100 mg·kg

poziomu witaminy E w mieszankach dla kurcząt brojlerów

natłuszczanych olejem lnianym. Wystarczy ją wprowadzić tylko do mieszanek Grower.

Literatura

Chemists, Washington, DC.

Butcher G.D., Rossi A.F., Miles R.D., Comer C.W. 1993. Effect of supplemental vitamin E on performance and immuneresponse in egg-type pullets. Poultry Sci., 72, Suppl., 1: 119.

Goodnight S.H. 1993. The effects of n-3 fatty acids on atherosclerosis and the vascular response to injury. Arch. Pathol. Lab. Med., 117: 102.

King A.J., Uijttenboogart T.G., de Vries A.W. 1995. Alfa tocopherol, beta-carotene and ascorbic acid as antioxidants in stored poultry muscle. J. Food Sci., 60: 1009-1012.

Koreleski J., Świątkiewicz S. 2005. Effect of fish oil and vitamin E in the diet on the fatty acid composition of breast meat in broiler chickens. J. Anim. Feed Sci., 14, Suppl., 1: 459-462. Młodkowski M., Ślusarczyk K., Świątkiewicz S., Kubicz M. 2002. Ocena wpływu zróżnicowanego

poziomu witaminy E w mieszance paszowej na zawartość alfa-tokoferolu w niektórych tkankach oraz wyniki odchowu kurcząt brojlerów. Rocz. Nauk. Zoot., 29: 211-218.

Nguyen C.V., Smulikowska S., Mieczkowska A. 2003. Effect of linseed and rapeseed or linseed and rapeseed oil on performance, slaughter yield and fatty acid deposition in edible parts of the carcass in broiler chickens. J. Anim. Feed Sci., 12: 271-288.

Osek M., Janocha A., Milczarek A., Klocek B. 2005. Wyniki produkcyjne i poubojowe oraz walory smakowe mięsa kurcząt brojlerów żywionych mieszankami natłuszczanymi różnymi olejami roślinnymi. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXVI (2): 541-550.

Osek M., Janocha A., Milczarek A., Turyk Z. 2005. Wpływ poziomu witaminy E w mieszankach z olejem lnianym na wskaźniki odchowu i jakość mięsa kurcząt brojlerów. LXX Zjazd PTZ we Wrocławiu, Komunikaty naukowe: 220.

Osek M., Milczarek A., Janocha A., Turyk Z. 2006. Jakość mięsa kurcząt brojlerów żywionych mieszankami z olejem lnianym i różnym dodatkiem witaminy E. Roczniki Instytutu Przemysłu Mięsnego i Tłuszczowego, XLIV (1): 207-216.

Pieszka M., Barowicz T., Pietras M. 2004. Wpływ źródła tłuszczu i poziomu octanu α-tokoferolu w diecie na skład kwasów tłuszczowych i zawartość witamin E i A w mięśniu piersiowym kurcząt. Rocz. Nauk. Zoot., Supl., 20: 239-243.

Potkański A., Torgowski J. 1997. Wpływ dodatku oleju lnianego do mieszanek dla brojlerów kurzych na wyniki produkcyjne i skład kwasów tłuszczowych tłuszczu drobiowego. Natural Fibre – Włókna Naturalne, XLI: 87-96.

Ruszczyc Z. 1981. Metodyka doświadczeń zootechnicznych. PWRiL, Warszawa.

Soto-Salanova M.F., Sell. J.L. 1996. Efficacy of dietary and injected vitamin E for poults. Poultry Sci., 75, 11: 1393-1403.

Surai P.F., Sparks N.H. 2000. Tissue-specific fatty acid and alpha-tocopherol profiles in male chickens depending on dietary tuna oil and vitamin E provision. Poultry Sci., 79: 1131-1142. Ziołecki J., Doruchowski W. 1989. Metoda oceny wartości rzeźnej drobiu. Wyd. COBRD, Poznań.