Szkodliwe owady i nicienie w uprawie ziemniaka i ich zwalczanie. 

16 Ziemniak Polski 2005 nr 3

Ochrona

SZKODLIWE OWADY I NICIENIE

W UPRAWIE ZIEMNIAKA I ICH ZWALCZANIE

Politechnika Koszalińska, Wydział Mechaniczny ul. Racławicka 15-17, 75-343 Koszalin

e-mail: paloszt@wp.pl

imo systematycznego zmniejszania się w ostatnich latach areału uprawy Pol-ska nadal pozostaje liczącym się producen-tem ziemniaków, zajmując trzecie miejsce w świecie i pierwsze w UE (13,7 mln ton, 765 tys. ha w 2003 r.). Wśród agrofagów ziem-niaka szkodniki, mimo że większość z nich nie występuje tak powszechnie jak choroby i chwasty, są stałym potencjalnym zagroże-niem dla plonów. Ze względu na lokalizację uszkodzeń szkodniki występujące na rośli-nach ziemniaka możemy podzielić na dwie następujące grupy: szkodniki aparatu asymi-lacyjnego i szkodniki organów podziemnych. 1. Szkodniki aparatu asymilacyjnego Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa de-cemlineata). Chrząszcz z rodziny stonkowa-tych (Chrysomelidae) rozwijający się głównie na ziemniaku i w niewielkim zakresie na in-nych psiankowatych (oberżyna, pomidor i chwasty). Dorosły chrząszcz zimuje w glebie po ziemniakach na głębokości 10-20 cm i wychodzi wiosną, gdy temperatura gleby na głębokości 20 cm osiągnie w ciągu około tygodnia 14oC (jest to czas kwitnienia kasz-tanowca zwyczajnego). Wylot chrząszczy trwa około miesiąca. Po 10-14 dniach żero-wania chrząszcze uzyskują dojrzałość płcio-wą i zaczynają składać jaja. Jedna samica składa średnio 600-800 jaj, z których po mniej więcej 10 dniach wylęgają się larwy.

W okresie żerowania larwa przechodzi 4 stadia rozwojowe: L1, L2, L3 i L4, liniejąc 3 razy, a czwarty raz w glebie na niewielkiej głębokości, przechodząc w poczwarkę. Mło-de chrząszcze letnie intensywnie żerują w pobliżu miejsca wyjścia z gleby i po

uzyska-niu dojrzałości płciowej mogą złożyć jaja, zapoczątkowując rozwój drugiego pokolenia. Pokolenie to może u nas osiągnąć pełny rozwój tylko wyjątkowo, gdy lato jest bardzo ciepłe, i wtedy mogą pojawić się we wrze-śniu chrząszcze drugiego pokolenia (jesien-ne). Związane to jest z sumą temperatur efektywnych, która wynosi dla pełnego roz-woju jednego pokolenia stonki 390oC, przyj-mując za temperaturę zera fizjologicznego 11,5oC (Boczek 2001). W normalnych wa-runkach, począwszy od połowy sierpnia, chrząszcze pokolenia letniego schodzą do gleby na zimowanie i one dają początek dla rozwoju populacji stonki w przyszłym roku.

Stonka ziemniaczana jest po blisko 50 la-tach obecności na uprawach ziemniaka w Polsce stałym elementem entomofauny tej rośliny, mimo że – jak się ocenia – 70-80% populacji jest niszczonych corocznie przez gatunki drapieżne, drobnoustroje chorobo-twórcze i czynniki klimatyczne. Wystarczy bowiem, aby przeżyło 0,4% populacji stonki, by utrzymała się ona w przyszłym roku na takim samym poziomie. W przeszłości bywa-ły lata o wyjątkowo wysokiej liczebności stonki, a przykładem może być rok 1983. Przyczyny takiego stanu, jak wówczas oce-niano, były różnorakie, głównie słaba sku-teczność zabiegów stonkobójczych w czerw-cu roku poprzedniego (zastosowanie pyre-troidów przy upalnej pogodzie) oraz sprzyja-jące warunki przezimowania w 1982/83 r. (Węgorek, Pruszyński 1983).

Chemiczna metoda zwalczania stonki ziemniaczanej przeszła bogatą ewolucję od preparatów arsenowych (zieleń paryska) w latach pięćdziesiątych, chlorowanych wę-glowodorów (DDT, HCH) w latach

Ziemniak Polski 2005 nr 3 17 dziesiątych, fosforoorganicznych i

karbami-nianów w latach siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych do pyretroidów, neonikotyno-idów, biopreparatów i preparatów acylo-mocznikowych zalecanych obecnie.

Ekonomiczny próg zagrożenia występuje przy utracie 20% powierzchni liści, co ma miejsce przy liczebności 0,5-1 złoża jaj na roślinie (Häni i in. 1998). Podstawowym ter-minem wykonywania zabiegów stonkobój-czych jest okres, kiedy larwy osiągają sta-dium L3 (w wypadku stosowania regulatorów wzrostu owadów – L1). Jednak w zależności od konkretnych warunków może zachodzić potrzeba wykonania zabiegu w dwóch in-nych terminach, a mianowicie w okresie licz-nego nalotu chrząszczy na plantacje po przezimowaniu (maj) oraz przeciw chrząsz-czom pokolenia letniego, w szczególności na odmianach późnych (lipiec).

Mszyce (Aphidodea). W wypadku mszyc występujących na ziemniakach chodzi głów-nie o ich szkodliwość pośrednią polegającą na przenoszeniu chorób wirusowych. Zgod-nie z wynikami badań (Kostiw 1991) około 99% populacji mszyc występujących na ziemniakach należy do 3 gatunków przeno-szących wirusy w sposób trwały, a mianowi-cie: mszycy szakłakowo-ziemniaczanej (Aphis nasturtii) przenoszącej wirusy Y, M, S i bardzo słabo liściozwoju, mszycy kruszy-nowo-ziemniaczanej (A. frangulae) przeno-szącej wirusy Y, M i prawdopodobnie S oraz mszycy brzoskwiniowej (Myzus persicae) przenoszącej wszystkie wyżej wymienione wirusy, lecz głównie wirus liściozwoju. Po-nadto na uprawy ziemniaka nalatuje przy-padkowo wiele innych gatunków mszyc tzw. nieziemniaczanych, na przykład czerem-chowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi), bu-rakowa (Aphis fabae) i inne. Mogą one prze-nosić wirus Y, a także M i S w sposób nie-trwały, na kłujce, już po bardzo krótkim okre-sie żerowania.

Chemiczne zwalczanie mszyc jako wekto-rów chorób wirusowych ma swoje uzasad-nienie na plantacjach reprodukcyjnych jedy-nie w wypadku tych gatunków, które przeno-szą wirus liściozwoju, co może zmniejszyć rozprzestrzenienie się choroby w łanie, ale nie przeciwdziała zawleczeniu z zewnątrz.

Zaleca się stosowanie insektycydów gra-nulowanych w trakcie sadzenia lub

zapra-wianie bulw. Natomiast pierwszy oprysk do-brze jest wykonać insektycydem układowym kilka dni po pełni wschodów lub w czasie pojawu pierwszych osobników uskrzydlo-nych. Jeśli po zabiegu stwierdzimy wzrost populacji mszyc, należy wykonać jeszcze jeden lub dwa. W wypadku wirusa Y, który stanowi obecnie największe zagrożenie dla upraw nasiennych ziemniaka (Chrzanowska 2004), zaleca się wczesne niszczenie naci metodą mechaniczną (rozdrabniaczem łę-cin), chemiczną (desykacja) oraz oprysk olejem mineralnym (Wróbel 2001).

Skoczki (Cicadina) i zmieniki (Lygus sp.). Dane dotyczące tych grup owadów występujących na ziemniakach są w literatu-rze krajowej bardzo skąpe. Można przyto-czyć jedynie wyniki badań Żurańskiej (1978), która odnotowała występowanie 5 gatunków skoczków, z wyraźną dominacją skoczka ziemniaczaka (Empoasca pteridis). Owady te pojawiały się na plantacji ziemniaków w trzech okresach: w drugiej połowie czerwca, pierwszej połowie sierpnia oraz w końcu września, powodując nakłucia na liściach w postaci małych białych punkcików, zlewają-cych się następnie w większe plamy. Niektó-re gatunki mogą przenosić wirus wrzeciono-watości bulw lub stołbur ziemniaka (Gabriel 1967). Do zwalczania można zalecać te sa-me preparaty o działaniu układowym lub wgłębnym co przeciw mszycom.

Zmieniki należą do rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych z rodziny tasznikowatych (Heteroptera: Miridae). Są przeważnie poli-fagami, a na ziemniaku występuje m.in. zmienik ziemniaczak (Lygus pratensis). Zi-mują owady dorosłe i żerują na różnych ro-ślinach od kwietnia do października, wysysa-jąc soki z zielonych części. Jaja składają w pędy różnych roślin. W ciągu roku rozwija się jedno lub dwa pokolenia. Mogą przenosić choroby wirusowe. Zwalczanie podobne jak w wypadku mszyc.

Pchełka ziemniaczana (Psylliodes affi-nis). Chrząszcz z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) barwy brązowożółtej. Zimu-je owad dorosły i wczesną wiosną żeruZimu-je na chwastach, a następnie przenosi się na ziemniaki lub inne psiankowate, powodując wyżerki w liściach. Larwy żerują na korze-niach. Są przypuszczenia, że może przeno-sić wirusy (kędzierzawka – wirus X+A lub

18 Ziemniak Polski 2005 nr 3

mozaiki). Z powodu nielicznego i lokalnego występowania nie ma zaleceń chemicznego zwalczania.

2. Szkodniki organów podziemnych Mątwik ziemniaczany (Globodera rosto-chiensis, G. pallida). Nicień z rodziny mą-twikowatych (Heteroderidae) długi czas trak-towany jako jeden gatunek (G. rostochiensis, patotyp zwykły Ro1 i patotypy agresywne Ro2, Ro3 i Ro4), jednak jak się okazało wy-stępuje jeszcze G. pallida, obejmujący dwa patotypy: Pa2 i Pa3. Są to groźne szkodniki ziemniaka, pomidorów, oberżyny jako paso-żyty wewnętrzne na korzeniach tych roślin. Przy silnym porażeniu możliwa jest utrata 80% plonu. Średnie straty plonu w umiarko-wanej strefie klimatycznej oceniane są na około 30%, tj. około 2 ton plonu bulw na 1 ha na każde 20 jaj/1 g gleby (Hague, Bridge 1980). W Polsce jak dotychczas występuje jedynie gatunek G. rostochiensis, głównie jego patotyp Ro1 (nieagresywny). Oba ga-tunki mątwika ziemniaczanego znajdują się na polskiej liście kwarantannowej A.

Porażone rośliny ziemniaka, występujące na polu gniazdowo, wykazują słabszy wzrost, liście żółkną, a korzenie tworzą tzw. „brodę”. Od połowy czerwca na korzeniach widoczne są kuliste cysty o średnicy 0,5 mm, początkowo białe, później brunatnawe. Po zbiorze plonu cysty pozostają w glebie i pod wpływem wydzielin korzeniowych roślin ży-wicielskich w następnym sezonie wegetacyj-nym wylęgają się z nich larwy, które atakują korzenie tych roślin. W wypadku braku roślin żywicielskich populacja mątwika zmniejsza się o 30% rocznie, ale do jej całkowitego zaniku może dojść nawet po 20 latach.

Zwalczanie mątwika ziemniaczanego w Polsce polega głównie na zabiegach fitosani-tarnych, które zapobiegają zawleczeniu cyst z ziemią lub sadzeniakami, na uprawie od-mian odpornych (w 2004 r. w rejestrze było około 75% odmian odpornych na patotyp Ro1) oraz przestrzeganiu zasad płodozmia-nu (przerwa w uprawie ziemniaków powinna wynosić 4-5 lat). Istnieje też możliwość sto-sowania nematocydów (furadan) równocze-śnie z sadzeniem bulw lub poprzez opryski-wanie gleby po posadzeniu tuż przed redle-niem (oksamyl).

Niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus de-structor). Jest to nicień polifagiczny o dłu-gości 0,8-1,4 mm. Należy do pasożytów we-wnętrznych wędrujących, nie tworzących cyst. Jest szkodnikiem kwarantannowym ziemniaka wymienionym na liście B. Pod skórką zaatakowanych bulw można zauwa-żyć białe plamki z małymi otworkami. We-wnątrz tych otworków znajdują się nicienie. Skórka bulwy przybiera później barwę sza-robrunatną i zapada się. Silnie porażone bulwy ulegają mumifikacji, a włożone do wo-dy nie toną. Zaatakowane bulwy łatwo gniją w czasie przechowywania i są źródłem zara-żenia nicieniami bulw zdrowych.

Larwy nicienia przebywające w glebie lub dostające się tam z sadzeniakami atakują rośliny ziemniaka wiosną. Liczebność popu-lacji nicienia w znacznym stopniu zależy od obecności grzybów glebowych; tam, gdzie w zranionych bulwach rozwija się grzybnia, populacja nicienia szybko wzrasta. Rozwój jednego pokolenia trwa 15-45 dni. Zwalcza-nie szkodnika polega główZwalcza-nie na prawidło-wym zmianowaniu (uprawa nie częściej niż co 4-5 lat) i stosowaniu zdrowych sadzenia-ków. Odmian odpornych brak (Stefan 1997). Owady glebowe. Do tej grupy szkodni-ków zaliczamy drutowce – larwy chrząszczy z rodziny sprężykowatych (Elateridae), pę-draki – larwy chrząszczy z rodziny żukowa-tych (Scarabeidae) i gąsienice motyli z pod-rodziny rolnic (Agrotinae).

D r u t o w c e występują najliczniej na plantacjach uprawianych po likwidacji łąk i pastwisk, wieloletnich motylkowatych i traw oraz po wieloletnim ugorze. Są typowymi owadami higrofilnymi, stąd też w sezonie obserwuje się ich pionowe przemieszczenie w glebie związane z jej zmiennym uwilgot-nieniem. Larwy te tworzą wżery i kanały w bulwach, co znacznie obniża ich wartość rynkową. Za próg szkodliwości przyjmuje się obecność 11 larw/m2

(Erlichowski 2004). Rozwój larw w zależności od gatunku

(Agrio-tes sp., Selatosomus sp.) i warunków

śro-dowiska trwa od 2 do 5 lat, przy czym naj-większą szkodliwość wykazują w 3-4. roku rozwoju.

P ę d r a k i (głównie larwy chrabąszcza majowego i kasztanowca – Melolontha sp.) występują również najczęściej na gruntach po pastwiskach i ugorach, a także na polach

Ziemniak Polski 2005 nr 3 19 w pobliżu zadrzewień liściastych. Tworzą

nieregularne wyżerki w bulwach. Za próg szkodliwości przyjmuje się 4 pędraki/m2_.

R o l n i c e (głównie gąsienice motyli z rodzaju Agrotis sp.) występują na planta-cjach zaniedbanych i zachwaszczonych, wykazując tendencję do okresowych grada-cji, o czym decydują głównie warunki pogo-dy. Powodują również uszkodzenia bulw. Próg szkodliwości wynosi 6 szt./m2

. Niekiedy mogą żerować również na częściach nad-ziemnych roślin ziemniaka.

Zwalczanie wyżej wymienionych szkodni-ków glebowych polega na stosowaniu odpo-wiednich zabiegów agrotechnicznych (spulchniające zabiegi uprawowe i zwalcza-nie chwastów) lub interwencji chemicznej. Zwalczanie chemiczne może polegać na zaprawianiu sadzeniaków zaprawą fungicy-dowo-insektycydową (pencykuron + imida- chloprid), stosowaniu insektycydów granulo-wanych przed sadzeniem lub w trakcie sa-dzenia (diazynon, karbofuran) lub opryski-waniu insektycydem całej powierzchni gleby przed sadzeniem (chloropiryfos).

Literatura

1. Boczek J. 2001. Nauka o szkodnikach roślin

uprawnych. Wyd. SGGW Warszawa; 2.

Chrzanow-ska M. 2004. Nasilenie w występowaniu chorób wiru-sowych ziemniaka. – Ochr. Rośl. 7: 25-28; 3.

Erli-chowski T. 2004. Szkodniki glebowe w uprawie

ziem-niaka i ich zwalczanie. IHAR ZNiOZ Bonin: 22 s.;

4. Gabriel W. 1967. O wektorach wirusów ziemniaka.

– Pol. Pismo Entomol. 37(2): 391-419; 5. Häni F.,

Popow G., Reinhard H., Schwarz A., Tanner K., Vorlet M. 1998. Ochrona roślin rolniczych w uprawie

integrowanej. PWRiL Warszawa; 6. Hague N.G.H.,

Bridge J. 1980. Nematodes. The unseen enemy. Du

Pont de Nemours; 7. Kostiw M. 1991. Mszyce – wek-tory chorób wirusowych ziemniaka oraz celowość i terminy ich zwalczania. – Ochr. Rośl. 8: 24; 8. Stefan

K. 1997. Wpływ wybranych roślin uprawnych i

chwa-stów na długotrwałość utrzymywania się niszczyka ziemniaczaka w glebie w doświadczeniu wazonowym. – Prog. Plant Prot. 37 (2): 231-234; 9. Węgorek W., Pruszyński S. 1983. Stonka ziemniaczana w 1983 r. –

Ochr. Rośl. 10: 9-11; 10. Wróbel S. 2001. Efekt róż-nych sposobów niszczenia naci w ograniczaniu pora-żenia sadzeniaków ziemniaka wirusem Y. – Prog. Plant Prot. 41 (2): 683-687; 11. Żurańska I. 1978. Skoczkowate (Jassidae) występujące na ziemniakach w rejonie północno-wschodniej Polski. – Ochr. Rośl. 12: 18-19