TU R Y ZM ” 1996, t. 6, z. 2
Robert Wiluś
Bogdan Włodarczyk
W SPÓ ŁC ZESN E PRO BLEM Y ROZW OJU TU RY STY K I D A LM A TY Ń SK IEG O W Y BRZEŻA CHORW ACJI
LES PRO BLEM ES A C TU ELS DU D ÉV ELO PPEM EN T DU
TO U R ISM E DANS LA ZO N E LITTO RA LE D A LM A TE EN C RO A TIE C O N TEM PO R A R Y PRO BLEM S OF TH E D EV ELO PM EN T
OF TO U R ISM ON TH E DALM A TIAN C O A ST IN C RO ATIA
Początki działalności turystycznej na obszarze adriatyckiego w ybrzeża C hor wacji sięgają końca XVIII i początku XIX w. i zw iązane były z pow staniem pierw szych urządzeń turystycznych na półw yspie Istria. Były to jed nak działania o m niejszej skali w porów naniu do podobnych obszarów w e Francji i W łoszech. Znaczenie tego rejonu zaczęło w zrastać w raz z budową, w drugiej połow ie XIX w., lini kolejow ej z głównych centrów M onarchii A ustro-W ęgierskiej do Triestu, Rijeki i Puli. W tym samym czasie pow staw ały rów nież linie prom ow e łączące w ybrzeże z licznymi wyspami. Ruch turystyczny w ów czas m iał charak ter uzdrow iskow y, a jeg o głów ny sezon przypadał na okres zim owy, co zw iąza ne było z cecham i klim atycznym i tego obszaru (J o r d a n 1995). W okresie m iędzyw ojennym nastąpiła zm iana sezonow ości oraz charakteru ruchu turys tycznego z uzdrow iskow ego na w ypoczynkow y. Po przedłużeniu, po drugiej w ojnie św iatow ej, m agistrali transadriatyckiej, potencjalnym turystom przybliżo ne zostały południow e obszary D alm acji, w tym w ojew ództw o splitsko-dalm a- tyńskie i m iasto D ubrow nik. Do końca lat osiem dziesiątych C horw acja - w ra mach Federacyjnej Republiki Jugosław ii - stanow iła jed en z najatrakcyjniej szych regionów turystycznych Europy. Do 1991 r. W ybrzeże D alm atyńskie, n a leżące w dużej części do C horw acji, było je dym z bardziej uczęszczanych re gionów turystycznych basenu M orza Śródziem nego. O bszar ten był odw iedzany przez m iliony turystów przybywających głównie z Niemiec, Austrii, dawnej C ze
chosłow acji, W ęgier oraz Polski. Turystyka stanow iła je d n ą z najw ażniejszych gałęzi gospodarki narodow ej dawnej Jugosław ii, przynosząc dochody roczne rzędu 3 mld do laró w 1. Od czasu wybuchu konfliktu serbsko-chorw ackiego (sty czeń 1991 r.) znaczenie tego regionu w turystyce m iędzynarodowej drastycznie zm alało.
Z pow odu realnego i hipotetycznego zagrożenia działaniami wojennym i, prze stał istnieć jed en z podstaw ow ych m otyw ów branych pod uwagę przy wyborze m iejsca w ypoczynku, jak im je s t poczucie bezpieczeństwa.
C elem pracy je s t zw rócenie uwagi na obecną sytuację Chorwacji w zakresie turystyki. Problem ten zostanie zaprezentow any na przykładzie W ybrzeża Dal- m atyńskiego, a konkretnie w ojew ództw a splitsko-dalm atyńskiego.
I. PRZESZŁOŚĆ I O BR A Z W SPÓ ŁCZESNY CHORWACJI
N a m apie politycznej Europy 26 czerw ca 1991 r. pojaw iła się C horw acja - nowe państw o pow stałe w wyniku rozpadu Federacyjnej Republiki Jugosławii. O bejm uje ona cztery historyczne krainy, tj. Chorw ację właściwą, Istrię, Dalm a cję i Sław onię, której w schodnia część należy obecnie do Jugosław ii i je s t ob szarem spornym m iędzy obom a państwam i (rys. I). N ajstarsze ślady zw iązane z pobytem człow ieka neandertalskiego na terenie współczesnej C horw acji od kryto w okolicach K rapiny, niedaleko Zagrzebia. W dobie rozkwitu wielkich kultur basenu M orza Śródziem nego C horw acja należała kolejno: od VII w. p.n.e. do G recji, a od I w. n.e. do C esarstw a Rzymskiego. M iędzy VI a VII w. n.e. ziem ie te zasiedlane były przez Słowian, tw orzących dwa duże związki ple m ienne w Dalm acji i Panonii. Od 803 r. plem iona te podlegały zw ierzchnictw u Franków, którzy dokonali chrystianizacji zamieszkującej tu ludności. Pod koniec IX w. C horw acja znalazła się w strefie dużych w pływ ów Bizancjum , a w X w. stała się niezależnym królestwem . W 1102 r. cały je j obszar dostał się pod zw ierzchnictw o W ęgier i sytuacja ta trw ała aż do 1911 r. z niewielkim i przer wami, kiedy to niektóre obszary znalazły się pod wpływem W enecji oraz im perium tureckiego. W okresie wojen napoleońskich C horw acja weszła w skład tzw. Prow incji Iliryjskich. W 1918 r. w raz z S erbią i Słow enią utworzyła SHS2, a od 1929 r. K rólestw o Jugosław ii. W 1941 r. utw orzone zostało profaszys- tow skie N iezależne Państw o Chorwackie. Po 1945 r. w yzw olona przez wojska M arszalka Tito, C horw acja w eszła w skład Federacyjnej Republiki Jugosław ii, a w 1991 r. ogłosiła niezależność państwową.
O becnie3 C horw acja zajm uje pow ierzchnię 56,5 tys. km2 i liczy 4,8 min lud ności, co daje gęstość zaludnienia rzędu 85 osób/km 2. Stolicą państw a je s t
Za-1 Wartość ta dotyczy całej dawnej Jugosławii.
2 Skrót oznaczający Królestwo Serbów, Chorwatów i Słow eńców . 3 Dane z 1992 r.
'Klagenfurt !orićan ¡yillach Jaraźdin Macell (§[U U B JA N A ‘fdTorezino Polje ViroVitica >5; ---J / \ ►J- Bjelovar .Chorwacja Właściwa■ Sisakr-^ / ‘arlovaC0^Peirinja ^ ¿ K u t in a iRostojna Naśice' Sławonia, \ Jstria OPoreć Opat Vukovar) Kostainiq £rikvenica Rovinii fotoćac iPrizna ^ Gospić Xarlobag ^\Vii)icin\kl iibenik [sPLlT^-V.-.OmiS ,Metković DUBROWNII W ĘGRY BOŚNIA I HERCEGOWINA 1 H Metković ZAGRZEB Crikvenica 3 * 5 Rys. 1. Chorwacja
I - przejścia graniczne, 2- m iejscow ości, 3 - lotniska, 4 - drogi, 5 - magistrala transadriatycka D essin 1. La Croatia
I - passages frontières, 2 - localités, 3 - aérodromes, 4 - routes, 5 - autoroute transadriatique
grzeb (905 tys. m ieszkańców ). Inne większe m iasta to Split (200 tys. m ieszkań ców ) i R ijeka (180 tys. m ieszkańców). N a terenie C horw acji oprócz C horw atów , stanow iących 80% ludności (głów nie katolicy), do 1991 r. m ieszkała liczna m niejszość serbska licząca 14% (głów nie praw osław ni). Pozostałe 6% to w w ię kszości W łosi (północno-zachodnia część półw yspu Istria) i W ęgrzy. A ktualną w alutą je s t kuna (1 kuna = 100 lip).
2. POŁOŻENIE I ŚR ODOW ISKO GEOGRAFICZNE W YBRZEŻA DALM ATYŃSKIEGO
W ybrzeże D alm atyńskie należy do najbardziej urozm aiconych krajobrazow o wybrzeży M orza A driatyckiego. Pod względem geologicznym stanowi ono za chodnią część G ór Dynarskich, zbudow anych ze skał m ezozoicznych, silnie skrasow iałych. W końcu trzeciorzędu i na początku czw artorzędu, na skutek nie rów nom iernego pionow ego w ypiętrzenia, pow stały tu liczne w gięcia i zapadli ska. N astępnie transgresja m orza na ten obszar spow odow ała zalanie podłuż nych, rów noległych do w ybrzeży obniżeń. Efektem tego procesu było pow stanie system u cieśnin zw anych kanałami, które oddzielają od stałego lądu w znoszące się w postaci wysp grzbiety górskie. Powstał w ten sposób charakterystyczny typ wybrzeża morskiego określany w literaturze mianem „w ybrzeża dalm atyńskie- go” (M i t y k 1986). Najw iększym i wyspam i tego regionu są Brać (345,7 km2, 778 m n.p.m.), Hvar (295,7 km2, 628 m n.p.m .) i K orćula (268,3 km2, 868 m n.p.m.). Z pozostałych wysp w arto w ym ienić K om at, Dugi Otok i M ljet. Od strony lądu w zdłuż w ybrzeża ciągn ą się masywy górskie, od północy V ilaja (738 m n.p.m .), Kozjak (780 m n.p.m.), M osor(1330 m n.p.m.), Biokovo (1762 m n.p.m .) i Rilić (770 m n.p.m.).
D alm acja należy do adriatyckiej dzielnicy klim atycznej, która je s t częścią szeroko rozum ianego klim atu śródziem nom orskiego. Jest to najcieplejszy obszar kraju, atrakcyjny zarów no latem, jak i zimą. Średnie tem peratury stycznia w ah ają się od 3°C na północy do 9°C na południu, lipca od 24°C do 27°C. Do rzadkości należą tu dni z tem peraturą u je m n ą Tem peratura wody w A driatyku w aha się od 13°C w styczniu do 25°C w sierpniu. Roczna sum a opadów wynosi od 700 do 1100 mm, z tym że w rejonach podgórskich w zrasta do 3000 mm. W ystępuje tu w yraźna przew aga opadów zim owych oraz letnie susze, które trw ają nieraz przez trzy, cztery m iesiące. Duży wpływ na klim at Dalmacji m ają silne wiatry: zim ow e - bora (w iejący z lądu) i sirocco (w iejący z m orza) oraz letni w iatr w iejący od m orza - mistrcil. W arunki te sprzyjają uprawom fig, m igdałów , oli wek, winnej latorośli oraz ow oców cytrusowych.
N a obszarze D alm acji m ają ujścia do Adriatyku trzy większe rzeki: na pół nocy Krka, w środkowej części C etina i w południowej Neretva.
D alm acja rozciąga się w zdłuż w ybrzeża adriatyckiego od m iasta Z adar na północy w kierunku południow o-w schodnim , do granicy z Jugosław ią. W okoli cach m iejscow ości Neum (73 km na północny zachód od Dubrow nika), D alm a cja przedzielona je s t 10 km pasem wybrzeża należącym do Bośni i H erce gowiny.
3. W ALORY T U R Y STY C ZN E DALMACJI
C ałe w ybrzeże adriatyckie Chorwacji ze względu na walory i zagospodaro w anie turystyczne m ożna podzielić na trzy odrębne części. N ajbardziej na pół
noc położone je s t W ybrzeże Istriańsko-K w arnerskie z takim i znanym i ośrodka mi turystycznym i ja k O patija, Pula, Rovnij, Rijeka. O bejm uje ono swym zasię giem w ybrzeże Półw yspu Istria, Zatokę Rijecką, część Kanału V elcbickiego aż do m iejscow ości Senj oraz wyspy Krk, Cres, Losinj i Rab. Głównym i waloram i tego obszaru są liczne zabytki z czasów rzymskich i średniow iecznych, specyfi czny klimat oraz długoletnie tradycje zw iązane z w ypoczynkiem nadm orskim . W zw iązku z brakiem działań w ojennych w tym regionie, zagospodarow anie tu rystyczne nadal stanowi tam jeden z najw ażniejszych elem entów potencjału tu rystycznego. Bliskość położenia w stosunku do potencjalnych obszarów popytu (W łochy, A ustria, Czechy, Słow enia i N iem cy), a jednocześnie peryferyjność w stosunku do obszarów zagrożonych działaniami wojennymi, daje regionowi naj w iększe szanse na szybkie odbudow anie pozycji na rynku turystycznym . O be cnie obserw uje się tam stały w zrost wielkości zagranicznego ruchu turystycz nego.
Kolejnym regionem je s t fragm ent w ybrzeża adriatyckiego, ciągnący się w zdłuż najw iększego górskiego masywu C horw acji - V elebitu. O bszar ten cha rakteryzuje się w zasadzie brakiem zagospodarow ania turystycznego. Jednym z w ażniejszych w alorów turystycznych tego obszaru je s t Park N arodow y „Pa- klenica” . O chroną objęte są tutaj dwa dzikie i surow e kaniony z licznymi gro tami i zboczam i do wysokości 400 m. W okolicach Zadaru, Satrigradu i Pakle- nicy zniszczenia w ojenne s ą najbardziej w idoczne (zburzone domy, zniszczone m osty). N ajw iększą w yspą regionu je s t Pag. Ta część w ybrzeża nie odgryw a w ażniejszej roli w turystyce. Jest to przede wszystkim obszar w ystępow ania nie w ielkich osad rybackich.
Od Zadaru w kierunku Sibenika m ożna zaobserw ow ać w yraźny w zrost za gospodarow ania turystycznego. N a wybrzeżu pojaw iają się liczne m iejscow ości kąpieliskow e. Do w ażniejszych w alorów turystycznych tego obszaru należy za liczyć średniow ieczne układy przestrzenne oraz zabytki Zadaru (iys. 2) i Sibe nika, a także liczne, zróżnicow ane pod względem wielkości wyspy, z których najw iększe to Dugi Otok, Ugljan i Pasman.
K olejna część w ybrzeża adriatyckiego wchodzi w skład w ojew ództw a split- sko-dalm atyńskiego. N ajw iększym m iastem tego regionu je st Split (rys. 3), w a żny ośrodek krajoznaw czy, przem ysłow y oraz port pasażerski i handlowy, znany przede wszystkim ze słynnego pałacu Dioklecjana. Jego rangę podnosi rów nież znajdujący się tu jed en z czterech portów lotniczych Dalm acji4. Do w ażniej szych ośrodków turystyki krajoznawczej zalicza się także T rogir (rys. 4), Klis i Salona. Pom iędzy Trogirem i Splitem rozciąga się tzw. „K aśtielanska R iviera” . O bejm uje ona siedem m iasteczek - dawnych tw ierdz - w okół których pow stały znane ośrodki w ypoczynkow e. Jest to jedn ocześnie naturalne zaplecze w ypo czynkow e dla m ieszkańców Splitu, najw iększego m iasta w tym rejonie. Podo bną funkcję spełnia obszar położony na południe od Splitu, tzw. „O m iska
ra”, której głównym ośrodkiem wypoczynkowym je s t Omis, leżący u ujścia Ce- tiny do Adriatyku.
Morze Adriatyckie
Morze Adriatyckie
Rys. 2. Zadar - stare miasto
1 — Brama Morska, 2 — Duży Arsenał, 3 — kościół Gospe od Zdravlja, 4 — kościół i klasztor Fran ciszkanów, 5 - cerkiew św. Ilija, 6 - kościół św. Donata, 7 - katedra św, Stośija, 8 - kościół Marii Panny, 9 - kościół św. M ihovila (Franciszkanów), 10 - klasztor Dominikanów, 1 1 - Brama Lądo wa - Kopena vrata, 12 - Archiwum Historyczne, 13 - baszta Bablja Kula, 14 - Łuk Triumfalny, 15 - pałac Namiestnika, 16 - kościół św. Śimuna, 17 - pałac G risogono, 18 - loggia miejska, 1 9 - loggia straży miejskiej, 2 0 - k o ś c i ó ł św. Lovre, 21 - kościół św. Piotra Starego, 2 2 - k o ś c ió ł
Marije V elikc, 23 - k ościół św. Krśevana, 24 - kaplica św. Roka D essin 2. Zadar - la vieille ville
1 - Porte Maritime, 2 - Grand Arsenal, 3 - eglise Gospe od Zdravlja, 4 - eglise et couvent des Franciscains, 5 - eglise orthodoxe st. Ilija, 6 - eglise st. Donat, 7 - cathédrale st. StoSij, 8 - eglise Marie Vierge, 9 - e glise st. M ihovil (Franciscains), 10 - couvent des D om inicains, 11 - Porte Ter restre - Kopena vrata, 12 - A rchives Historiques, 13 - beffroi Bablja Kula, 14 - Arc de Triomphe, 15 — palais du Régent, 16 — eg lise st. Śimun, 17 - palais G risogono, 18 - loggia urbaine, 1 9 - l o g gia de la garde urbaine, 20 - eg lise st. Lovre, 21 - eglise st. Pierre le V ieux, 22 - eglise Marije
Rys. 3. Split - stare miasto
1 - ruiny k ościoła św. Eufemiji, 2 - pomnik Gruga N inskiego, 3 - Złota Brama, 4 - M uzeum M iej skie, 5 - pałac Ivelio, 6 - kościół św. Filipa Neri, 7 - Srebrna Brama, 8 - kościół Dom inikanów, 9 - katedra św. Dujmy, 10 - perystyl, 11 - westybul, 12 - świątynia Jowisza (babtysterium), 13 - pałac Cindro, 14 - Żelazna Brama, 15 - pałac Cambij, 16 - M uzeum Etnograficzne, 17 - pa łac Papalić, 1 8 -M u z e u m Morskie, 1 9 - p o m n ik Marko Marulicia, 2 0 - p a ł a c Dioklecjana,
2 1 - Hrvojeva kula, 22 - kąpielisko - Splitskie Toplice, 23 - k ościół Św. Ducha D essin 3. Split - vieille ville
1 - ruines de l ’église st. Euphemie, 2 - monument de Grug Ninski, 3 - Porte d ’Or, 4 - M usée Urbain, 5 - palais Ivelio, 6 - eg lise st. Philippe Neri, 7 - Porte d ’Argent, 8 - eglise des Dom inica ins, 9 - cathédrale st. Dujma, 10 - péristyle, 11 - vestibule, 12 - temple Jupiter (babtistère), 1 3 —palais Cindro, 14 —Porte de Fer, 15 — palais Cambij, 16 - M usée Ethnographique, 17 —palais Papalié, 1 8 - M u s é e Maritime, 19 - monument de Marko Marulicia, 2 0 - p a la is de D ioclétien,
21 - H rvojeva kula, 22 - station balnéaire Splitskie Teplice, 23 - e glise St. Esprit
N ajbardziej atrakcyjną pod względem wypoczynkowym częścią w ybrzeża Dalm acji jest Riviera M akarska, w skład której w chodzą takie m iejscow ości jak Brela, Baska Voda, M akarska, Tućepi, Igrane, Podgora, Zaostrog i Gradac. K rajobraz tego obszaru tw orzy m asyw górski Biokovo, który schodzi do morza strom ą, niem al pionow ą ścianą, dochodzącą m iejscam i do 1000 m wysokości. N ieliczne płaskie pow ierzchnie zajęte są przez osadnictw o, głów nie letniskowe
-- -- ---\ © \ \ 1 M orze A driatyi k u
^ \ \ \
0 f— 1.~ |\m \o V 2 3 r 5 n 4 i o ° \\o \ \n
s ?°
o \\ 1___ 1 (rrtr) O y y W ° s \ \ :kie \ \Rys. 4. Trogir - stare miasto
1 - Brama M iejska, 2 - pałac Ćipiko, 3 - katedra, 4 - ratusz, 5 - loggia miejska, 6 - kościół św. Barbary, 7 - kościół Jana Chrzciciela, 8 - klasztor Benedyktynek, 9 - loggia - targ rybny, 10 - kościół św . N ikoli, 11 - kościół św. Piotra, 12 - kościół św. Dominika, 13 - dzw onnica koś
cioła św. M ihovila, 14 - baszta św. Marka, 15 - glorietta D essin 4. Trogir - la vieille ville
1 - Porte Urbaine, 2 - palais Ćipiko, 3 - cathédrale, 4 - Ilôtel de V ille, 5 - loggia urbaine, 6 - eg lise st. Barbare, 7 - eg lise st. Jean Baptiste, 8 - couvent des Benedictines, 9 - loggia - marché aux poissons, 10 - eg lise st. N icolas, 11 - eglise st. Pierre, 12 - eg lise st. Dom inique, 13 - clocher
de l ’église st. M ihovil, 14 - beffroi st. Marc, 15 - gloriette
i w ypoczynkow e, oraz przebiegającą w zdłuż całego w ybrzeża m agistralę trans- adriatycką. Plaże s ą tu w ąskie i kam ieniste. N a dnie m orza zalegają skały w a pienne, które n ad a ją w odzie morskiej charakterystyczną lazurow ą barwę. Po czątki funkcji turystycznej Riwiery M akarskiej sięg ają lat m iędzyw ojennych, natom iast boom turystyczny obszar ten przeżyw ał w latach sześćdziesiątych i na początku siedem dziesiątych. Głównym ośrodkiem regionu jest Makarska (12 tys. m ieszkańców ), której historia sięga średniow iecza. W m iarę rozwoju osadni ctw o przenosiło się na wybrzeże, a M akarska stała się osad ą rybacką. O becny kształt i rangę m iasto zaw dzięcza rozw ojow i funkcji turystycznej, stanow iąc najw iększy w tej części W ybrzeża Dalm atyńskiego ośrodek turystyczny.
Integralną częścią w ojew ództw a splitsko-dalm atyńskiego s ą liczne wyspy, z których najbardziej znane to Brać i Hvar. Dostępne są one zarów no poprzez
połączenia prom ow e (Jadrolinia), ja k i przez specjalne połączenia lotnicze (loty czarterow e). K rajobraz tych wysp, podobnie jak wybrzeża, je s t bardzo urozm ai cony. Szata roślinna je s t tu uboższa, co zw iązane je s t z niesprzyjającym podło żem, szczególnie glebam i oraz brakiem słodkiej wody. N iem niej upraw ia się tu m.in. lawendę, z której słynie w yspa Hvar. N ajbardziej znanymi ośrodkam i tu rystycznym i obu w ysp są: Boi, Supetar, Postira (w yspa Brać) i Satri Grad, Jelsa, H var (w yspa Hvar). W m iejscow ości Boi na wyspie Brać znajduje się jed n a z najładniejszych plaż w C horw acji, tzw. „złoty róg”5. Plaża ta je s t jednocześnie sym bolem turystyki chorw ackiej. Z najdują się tu także ciekaw e obiekty krajo znaw cze, do których zaliczyć można m.in. Pustelnię B laca z XI w.
4. D Ą ŻEN IA CHORWACJI DO POWROTU N A RYNEK T U R Y STY C ZN Y - PODEJM OW ANE DZIA ŁA N IA , PROBLEM Y
W 1993 r. C horw ację odw iedziło 2363 tys. turystów , o 17,6% więcej w po rów naniu do 1992 r., i udzielono 9758 tys. noclegów 6. Średnia długość pobytu turystów w C horw acji w 1993 r. w yniosła 4,1 dnia. N ajw ięcej osób w tym okre sie przyjechało z W ioch (258 tys., 11%), Austrii (249 tys., 10,5%) i Czech (238 tys., 10,1%) (rys. 5). W światowym rankingu pod względem w ielkości
ru-Liczba turystów (w tys.)
4 0 0 3 5 0 3 0 0 2 5 0 200 1 5 0 100 5 0 0
Rys. 5. Struktura ruchu turystycznego w Chorwacji w g krajów pochodzenia turystów D essin 5. La structure du m ouvem ent touristique en Croatia selon le pays d ’origine des touristes
turystów (w tys.)
państwa europejskie
N azw a plaży związana jest z jej kształtem, który nawiązuje do rogu w ysuniętego w morze. 6 N a podstawie Yearbook o f Tourism Statistics, World Tourism Organization, 1994 r.
clui turystycznego C horw acja zajm ow ała 37 miejsce. W tym samym roku do chody z turystyki w yniosły 832 min USD, co stanow iło 0,27% światowych dochodów z działalności turystycznej (53 m iejsce na świecie). Pod względem liczby pokoi w obiektach hotelowych (118 096 pokoi), C horw acja w 1993 r. zajm ow ała 17 m iejsce na świecie.
Po 1992 r. w raz z niew ielkim w zrostem zagranicznego ruchu turystycznego daje się zauw ażyć jeg o w yraźna polaryzacja. W iększość turystów odw iedza re jo n y północne (Półw ysep Istria, Riejka), które uchodzą za najbardziej bezpie czne. N atom iast na południu, w tym także w w ojew ództw ie splitsko-dalm atyń- skim , pom im o braku realnego zagrożenia, zagraniczny ruch turystyczny był w tym okresie niewielki. Spow odow ało to wyraźne problem y w funkcjonow aniu gospodarki tego obszaru, która w dużej m ierze bazow ała uprzednio na docho dach z turystyki. Bezpośrednim efektem załam ania się koniunktury turystycznej były daleko idące zm iany w strukturze zatrudnienia. W tzw. „przem yśle turys tycznym ” C horw acji, biorąc pod uwagę tylko sektor publiczny, pracow ało ok.
16% zatrudnionych. W skaźnik ten w niektórych gm inach przekraczał wartość 50% (m.in. Hvar, Rab, M akarska). W tym samym czasie udział turystyki i han dlu w dochodzie narodow ym wynosił dla całej republiki 24%, a w trzynastu gm inach nadm orskich przekroczył 40% . W okresie tym praktycznie w szystkie gm iny turystyczne notow ały w zrost liczby stałych m ieszkańców i w sezonie w sektorze publicznym zatrudniały dodatkow o ok. 43% pracow ników sezono wych, pochodzących z „nieturystycznych” części daw nej Jugosławii. ( J o r d a n 1995). O becnie w szystkie te wskaźniki kilkakrotnie zm niejszyły się, a po zostająca od kilku lat bez pracy m iejscow a ludność (szczególnie w południowej części w ojew ództw a) pow raca do tradycyjnych zajęć, tzn. rolnictw a, rybołów stw a i kam ieniarstw a (z wydobyw anego na wyspie Brać m arm uru wybudow ano B iały Dom w W aszyngtonie). Spow odow ane je s t to głów nie brakiem sezonu turystycznego praktycznie od roku 1992, a co za tym idzie w yczerpyw aniem się istniejących oszczędności. K onsekw encją tego je st całkow ity brak realizacji w iększych inwestycji turystycznych na tym obszarze oraz niszczenie części bazy noclegow ej (szczególnie sezonow ej). Część obiektów noclegow ych w ykorzysty wana je s t przez uchodźców z terenów objętych działaniam i wojennym i (B ośnia i Hercegow ina). Pomimo braku działań w ojennych na wybrzeżu daim atyńskim i w spaniałych w alorów turystycznych, nadal bardzo trudno je s t przekonać tu rystów do przyjazdu w to m iejsce na wypoczynek. W ydaje się jednak, iż jed y n ie turystyka m oże najszybciej i najskuteczniej przyczynić się ponow nie do rozwoju gospodarczego całego państwa. Proces odbudow y daw nej pozycji Chorwacji na mapie turystycznej Europy będzie jed n ak powolny i w ym agający dużych na kładów i środków na prom ocję. Stąd obserw uje się obecnie (1996 r.) działania m ające na celu pow rót do sytuacji, kiedy rejon Dalm acji odw iedzany był przez rzesze zagranicznych turystów , a turystyka przynosiła znaczne dochody. Pole g ają one przede wszystkim na ponownym prom owaniu C horw acji jak o ważnego elem entu m iędzynarodow ego rynku turystycznego. D ziałania te odbyw ają się
zarów no na poziom ie krajow ym (uczestnictw o i prom ocja na m iędzynarodo wych targach turystycznych), ja k i regionalnym (organizow anie pobytów stu dialnych dla potencjalnych kontrahentów , dziennikarzy7). Jednym z bardziej is totnych elem entów kam panii prom ocyjno-reklam ow ej prow adzonej przez rząd chorw acki i organizacje lokalne są w ydaw nictw a turystyczne (foldery, inform a tory, plakaty itp.). C harakteryzują się one bardzo wysokim poziom em edytor skim oraz aktualnością, jed n ak że są tylko jednym z w ielu (w cale nie najw ażniej szym) sposobów na zm ianę wyobrażeń i przekonań potencjalnych turystów . P ra gnąc utrzym ać wysoki poziom obsługi klientów, w iększość kadiy zarządzającej kształcona je s t w renom ow anych ośrodkach zachodnich. Pozostałe kadry zdoby w ają um iejętności w krajow ych centrach kształcenia w zakresie turystyki i hote larstwa: w O patiji, D ubrow niku i Zagrzebiu.
P odstaw ą funkcjonow ania turystyki je st baza noclegow a. N a terenie w oje w ództw a splitsko-dalm atyńskiego zarejestrowano w 1996 r. łącznie 26 476 m iejsc noclegow ych w 72 obiektach (hotele i kempingi) oraz w 57 kwaterach i pensjo natach8 (tab. I). W iększość bazy noclegow ej znajduje się na terenie w yspy Hvar (8827 m iejsc noclegow ych - 33,3%) i Riwiety Makarskiej (8776 miejsc noclego wych - 33,1% ). Do bardziej znanych m iejscow ości pod tym względem na w y spie Hvar m ożna zaliczyć H var (3182 m iejsca noclegow e), Jclsę (1952), Stari Grad (1808) i V roborską (1385). N atom iast na R iw ierze M akarskiej najbardziej zagospodarow anym i m iejscow ościam i w ypoczynkow ym i są M akarska (1525 m iejsc noclegow ych), Żivogosće (2500), Podgora (1356) i B rela (1167). Duży mi ośrodkam i turystycznym i w w ojew ództw ie splitsko-dalm atyńskim są także T rogir (2200 m iejsc noclegow ych), położony ok. 20 km na zachód od Splitu, oraz Boi (2100) i Supetar (1446) położone na wyspie Brać. O prócz m iejsc no clegow ych w hotelach i na kem pingach, baza noclegow a znajduje się rów nież w kw aterach i pensjonatach. Podobnie ja k poprzednio, najw ięcej tego typu obie któw zarejestrow ano na wyspie H var (18 obiektów ) i na Riwierze M akarskiej (15 obiektów ). W iększość bazy noclegow ej reprezentuje wysoki standard. Spo śród w szystkich hoteli (70 obiektów ) aż 57 (81,4% ) posiadało najw yższą kate gorię, trzy- i czterogw iazdkow ą (tab. II). Podobna sytuacja w ystępuje w przy padku pensjonatów , gdzie na 46 obiektów , 14 było pierw szej, a 12 drugiej kate gorii (tab. III). Z naczna część bazy o wysokim standardzie znajduje się w naj bardziej renom ow anych m iejscow ościach turystycznych położonych na R iw ie rze M akarskiej i na wyspach Hvar i Brać. W iększość obiektów noclegow ych w ostatnim okresie została spryw atyzow ana. C echą charakterystyczną struktury bazy noclegowej województwa splitsko-dalmatyńskiego jest także znaczny udział
7 W jednym z takich pobytów, zorganizowanym przez Departament Turystyki przy Urzędzie W ojewódzkim w ojew ództw a splitsko-dalm atyńskiego, uczestniczyli autorzy niniejszego opraco wania. C elem tego rodzaju pobytów jest przede w szystkim zapoznanie się z bazą noclegow ą, w a lorami turystycznymi i cenami usług turystycznych. Ważnym celem jest także przekonanie u czes tników takiego wyjazdu o braku zagrożenia ze strony działań wojennych.
T a b c I a I Baza n oclegow a w ojew ództw a splitsko-dalm atyńskiego (1996 r.)
La base de couchage dans la voi'vodie de Split-Dalm atie (1996)
M iejscow ość
H otele Kempingi Inne (liczba miejsc) Razem
liczba obiektów liczba miejsc liczba obiektów liczba miejsc kwatery pensjo naty liczba obiektów liczba miejsc i ■) 3 4 5 6 7 X 9 Riwiera Trogirska Marina 1 1 Seged 2 700 1 2 5 700 Trogir 2 2 200 2 4 2 200 Razem 2 700 2 2 200 1 5 10 2 900
Riwiera Kaśtelska i Split
Kaśtela 1 440 1 440
Split 5 775 1 6 775
Podstrana 1 1
1. Śolta I 50 1 3 5 50
Razem 6 1 215 1 50 1 5 13 1 265
Region rzeki Cetiny (Riwiera OmiSska)
OmiS 2 306 1 150 3 456 Sinj 1 28 1 28 Trilj 1 60 1 2 60 Razem 4 394 1 150 1 6 544 Riwiera Makarska Baśka V oda 2 550 1 3 550 Brela 4 1 167 4 8 I 167 Igrane 1 308 1 1 3 308 Krvavica 2 2 Makarska 4 1 525 1 5 1 525 Promajna 1 1 Podgora 5 1 356 I 1 7 1 356 Zaostrog 1 500 I 500 Ż ivogośće 1 2 500 1 2 500 Tućepi 2 870 1 I 4 870 Razem 18 5 776 2 3 000 3 12 35 8 776 W yspa Brać Boi 6 2 100 1 1 8 2 100 Postira 2 1 14 1 3 114 Supetar 3 846 i 600 1 1 6 1 446 Razem 11 3 060 1 600 2 3 17 3 660 W yspa Hvar Hvar 10 2 382 I 800 1 12 3 182 Jelsa 3 952 1 1 000 1 5 10 1 952 Gdninj I 1 Stari Grad 2 1 008 i 800 3 1 7 1 808 Vrborska 1 385 1 1 000 5 7 1 385 Sućuraj 1 500 1 2 500 Razem 16 4 727 5 4 100 4 14 39 8 827
T a b e l a I (cd.) ... > ... 2 3 4 5 6 7 8 9 W yspa V is Komiża 1 250 3 4 250 V is 1 256 3 4 256 Razem 2 506 6 8 506 O gółem 59 16 376 13 10 100 11 46 129 26 476
Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstawie informatora o bazie noclegow ej wojew ództw a splitsko-dalm atyńskiego.
T a b e l a II H otele i kwatery w w ojew ód ztw ie splitsko-dalmatyńskim w g kategorii w 1996 r. Les hôtels et les logem ents dans la voïvodie de Split-Dalm atie selon les catégories en 1996
Region Kategorie (liczba obiektów)
»*** »*+ ** * ogółem
Riwiera Trogirska 1 2 3
Riwiera Kaśtelska i Split 2 5 7
Region rzeki Cetiny (Riwiera OmiSska) 1 2 1 4
Riwiera Makarska 7 11 1 2 21
W yspa Brać 2 6 4 1 13
W yspa Hvar 4 13 3 20
W yspa V is 1 1 2
Razem 17 40 6 7 70
Ź r ó d ł o : Jak przy tab. I.
T a b e l a III Kategoryzacja prywatnych pensjonatów w w ojew ództw ie splitsko-dalmatyńskim w 1996 r.
La catégorisation des pensions privés dans la voïvodie de Split-Dalm atie en 1996
Region Kategorie pensjonatów (liczba obiektów)
1 11 III IV V ogółem
Riwiera Trogirska 3 2 5
Riwiera Kaśtelska i Split 3 1 1 5
Region rzeki Cetiny (Riwiera OmiSska) 1 1
Riwiera Makarska 2 2 2 2 4 12
W yspa Brać 3 3
W yspa Hvar 3 2 3 2 4 14
W yspa V is 2 2 2 6
Razem 14 12 8 4 8 46
m iejsc noclegow ych w hotelach oraz w innych obiektach w porów naniu do kem pingów. O znacza to, iż baza noclegow a je st tu nastaw iona głów nie na obsługę bardziej zam ożnych turystów , pochodzących przew ażnie z N iem iec i Austrii. Z punktu w idzenia obecnego rozwoju turystyki na tym obszarze je st to sytuacja raczej niekorzystna. Zbyt w ysokie ceny noclegów i pozostałych usług turystycz nych, w porów naniu z podobnym i ofertami we W łoszech i Francji czy naw et H iszpanii, nie są konkurencyjne. Dotyczy to zw łaszcza turystów pochodzących z krajów Europy środkow o-w schodniej, którzy zainteresow ani są tańszą o fertą wypoczynku w C horw acji. Biorąc dodatkow o pod uwagę czynnik odległości i hipotetycznego zagrożenia, tańsze o ok. 40% od podobnych w innych częś ciach M orza Śródziem nego oferty m ogą realnie zainteresow ać touroperatorów i turystów z tej części Europy. Dość niezw ykłe w ydaje się również, na obszarze o tak dużych tradycjach turystycznych, w prow adzenie zróżnicow ania cen za przejazdy prom ow e. C ena przepraw y dla turysty zagranicznego je s t średnio 100% w yższa niż dla obyw atela chorw ackiego. Tego typu działania zm ierzające do szybkiego odbudow ania dawnej pozycji na rynku turystycznym Europy za pom ocą w ysokich cen raczej nie przyspieszą tego procesu i m ogą się przyczynić do om ijania przez wielu mniej zamożnych turystów obszaru południow ej C hor wacji.
O bok braku turystów w gm inach nadm orskich, obszar w ojew ództw a split- sko-dalm atyńskiego boryka się także z trudnościam i natury infrastrukturalnej, które m ają istotny w pływ na rozwój turystyki. N a przykład wyspa Brać licząca 14 tys. m ieszkańców oraz 15 tys. m iejsc noclegow ych (do roku 1972 tylko 600 m iejsc) nie posiada odpow iedniej oczyszczalni ścieków , a w szelkiego rodzaju zanieczyszczenia odprow adzane są poprzez 2,5-kilom etrow y system rur i pod morski kolektor na głębokości 60 m w prost do wód A driatyku. R ozpoczętą in w estycję budow y zbiorczej oczyszczalni przerw ały w 1991 r. działania wojenne. Innym problem em , z którym borykają się niektóre wyspy, je st niew ystarczająca ilość w ody pitnej. Sytuację rozw iązano budując ośm iokilom etrow y w odociąg o średnicy 2 m od ujścia rzeki C etiny poprzez Brać na w yspę Hvar.
Jedynym antidotum na przedstaw ione problem y je s t rzeczyw iste zakończe nie konfliktu w tej części Europy i pow rót turystów. Jednak w ydaje się, że na w et bardzo duże nakłady finansow e przeznaczane na prom ocję turystyki w C horw acji nie są w stanie jeszcze przez długi czas zm ienić przekonania, że nie je st to kraj bezpieczny i szybko nie przyw rócą C horw acji pozycji na światowym
rynku turystycznym , ja k ą zajm ow ała w ramach federacyjnej Jugosławii.
PIŚM IENNICTW O
C i r 1 i ć B., 1989, Przewodnik p o Jugosławii, SiT, Warszawa.
G r o c h J., J e m i o ł o J., 1994, Chorwacja, [w:] Geografia turystyczna świata. Część 1, red. J. W a r s z y ń s k a , PWN, Warszawa.
J o r d a n 1’., 1995, Wpływ w ojny w C horwacji i Bośni-Hercegowinie na turystyki; w tym regionie,
[ w: | Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, red. L. B a r a n i e c k i, Materiały międzynarodowego seminarium w Milkowie (9-12 października 1994 r.), z. 3, W roclaw, s. 7 7 -9 2 .
M i t y k J., 1986, G eografia fizyczna części świata, PW N, Warszawa.
Split a nd D alm atia County, 1996, Split and Dalmatia County Tourist Board, Split.
Yearbook o f Tourism Statistics, World Tourism Organization, 1994, Madryt.
Dr Robert W iluś W płynęło:
Mgr Bogdan W łodarczyk 15 maja 1996 r.
Katedra Geografii Miast i 'Puryzmu Uniwersytetu Łódzkiego
Al. K ościuszki 21 9 0 -4 1 8 Ł ódź
