• Nie Znaleziono Wyników

Pisarze związani z Braniewem na przełomie XVI-XVII wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Pisarze związani z Braniewem na przełomie XVI-XVII wieku"

Copied!
25
0
0

Pełen tekst

(1)

Keferstein, Halina

Pisarze związani z Braniewem na

przełomie XVI-XVII wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 507-530

1980

(2)

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

i

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

H a l i n a K e f e r s t e in

PISARZE ZWIĄZANI Z BRANIEWEM

NA PRZEŁOMIE XVI/XVII WIEKU

N a d e c y z j ę S t a n i s ł a w a H o z j u s z a , b y s p r o w a d z o n y c h n a W a r m i ę j e z u i t ó w o s a d z ić w B r a n i e w i e , z ł o ż y ł o s ię w i e l e c z y n n i k ó w . M i a s t o to, p o ł o ż o n e w j e d ­ n y m z c e n t r a l n y c h p u n k t ó w d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j , p r z e ż y w a ł o n a p r z e ł o m i e X V I i X V I I w i e k u r o z k w i t g o s p o d a r c z y . Isto tn e- b y ł o r ó w n i e ż i to, ż e w m i e ś ­ c i e z o s t a ł y p r a w i e c a ł k o w i c i e o p u s t o s z a ł e b u d y n k i k l a s z t o r u f r a n c i s z k a ń ­ s k i e g o , k t ó r e ł a t w o b y ł o p r z y s t o s o w a ć d o p o t r z e b j e z u i t ó w . N a j i s t o t n i e j s z e j e d n a k b y ł o to , ż e B r a n i e w o o d d o ś ć d a w n a p o d a t n e b y ł o n a r ó ż n e g o r o d z a j u n o w i n k i r e l i g i j n e i w 'y r a ź n ie s p r z y j a ł o p ł y n ą c y m z p o b l i s k i e g o K r ó l e w c a i d e o m r e f o r m a e y j n y m . W p r a w d z i e m i e s z c z a ń s t w o b y ł o b e z s i l n e w o b e c d e ­ c y z j i b i s k u p a , a l e — s z c z e g ó l n i e w p i e r w s z y c h l a t a c h d z i a ł a l n o ś c i z a k o n u — n i e c h ę t n i e , a c z a s e m w r ę c z w r o g o , o d n o s i ł o s i ę d o j e z u i t ó w i i c h u c z n i ó w . W m i a r ę u p ł y w u la t, w r a z z e w z r o s t e m a u t o r y t e t u z a k o n u i p r o w a d z o n y c h p r z e z n i e g o s z k ó ł, a s z c z e g ó l n i e k o l e g i u m , d o k t ó r e g o z a c z ę ł a s t o p n i o w o n a ­ p ł y w a ć t a k ż e m i e j s c o w a m ł o d z i e ż , n i e c h ę ć b r a n i e w s k i c h m i e s z c z a n w y r a ź ­ n ie s ła b ła . W o m a w i a n y m o k r e s i e B r a n i e w o b y ł o t y g l e m , w k t ó r y m ś c i e r a ł y się r ó ż n o r o d n e w p ł y w y i p r ą d y . W ż y c i u , s z k o l e , w y d a w n i c t w a c h p a n o w a ł a t r ó j - j ę z y c z n o ś ć : w i e l u m i e s z k a ń c ó w m ó w i ł o p o n i e m i e c k u , d l a n a u k i t e g o j ę z y k a m i ę d z y i n n y m i s z l a c h t a p o l s k a i l i t e w s k a w y s y ł a ł a s w y c h s y n ó w d o b r a ­ n i e w s k i e g o k o l e g i u m , w k t ó r y m d o m i n o w a ł a j e d n a k w s z e c h w ł a d n a w ó w c z a s ła c in a . D u ż y p r o c e n t u c z n i ó w , p r o f e s o r ó w i .c z ę ś ć m i e s z k a ń c ó w u ż y w a ł a z k o l e i p o l s z c z y z n y , k t ó r e j u d z i a ł z a z n a c z y ł s i ę t a k ż e w t ł o c z o n y c h w B r a ­ n i e w i e d r u k a c h . W a l u m n a c i e p a p i e s k i m , n a s t a w i o n y m w s w e j d z i a ł a l n o ś c i na t z w . m i s j e p ó ł n o c n e , k s z t a ł c i ł o s i ę w i e l u S z w e d ó w . O b o k P o l a k ó w , S k a n ­ d y n a w ó w u c z y l i s i ę w B r a n i e w i e t a k ż e S z k o c i , R o s j a n i e , R u s i n i i L i t w i n i . Ś c i e r a j ą c e s i ę w p ł y w y r e l i g i j n e o b u o b o z ó w , d y s p u t y t e o l o g i c z n e , o b f i t a p o l e m i k a d r u k o w a n a , o ż y w i o n e k o n t a k t y z e ś w i a t e m s t a n o w i ł y o k l i m a c i e p a n u j ą c y m w ó w c z a s w B r a n i e w i e . A p r z e c i e ż i d o . k o l e g i u m j e z u i c k i e g o p r z y j ­ m o w a n o p r o t e s t a n t ó w , b y w t r a k c i e n a u k i p o z y s k a ć i c h d la k a t o l i c y z m u . Z t e g o w z g l ę d u m i a s t o p o d l e g a ł o r ó ż n o r o d n y m w p ł y w o m k u l t u r a l n y m , z a ­ z n a c z a ł y s ię z n a m i e n n e d la t y c h c z a s ó w w p ł y w y p o l i t y c z n e i w y r a ź n i e p r z e ­ c i w s t a w n e i d e o l o g i e r e l i g i j n e , z k t ó r y c h — p o d w p ł y w e m m .in . j e z u i t ó w — k a t o l i c y z m s t a ł s i ę s t o p n i o w o d o m i n u j ą c y . W y c i s k a ł y n a n i m s w e p ię t n o c h a r a k t e r y s t y c z n e d la e p o k i w a l k i k l a s o w e , a j e d n o c z e ś n i e z a z n a c z a ł y się, p ł y n ą c e z e s z k ó ł , z t ł o c z o n y c h i r o z p r o w a d z a n y c h k s i ą ż e k , n o w e p r ą d y n a u ­ k o w e i w y c h o w a w c z e . W s z y s t k i e t e c z y n n i k i k s z t a ł t o w a ł y s w o i s t e o b l i c z e m i a s t a . N a p r z e ł o m i e X V I i X V I I s t u l e c i a , w p i e r w s z y m o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i s z k o ł y , w k o l e g i u m b r a n i e w s k i m w y k ł a d a ł o w i e l u z n a n y c h p r o f e s o r o w i b y ł o K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, n r 4 (150)

(3)

508

H a l i n a K e f er s t e i n o n o j e d n ą z a t r a k c y j n i e j s z y c h i a k t y w n i e j s z y c h s z k ó l k a t o l i c k i c h w P o l s c e . Z n a c z e n i e B r a n i e w a n a p ó ł n o c n y m k r a ń c u R z e c z y p o s p o l i t e j p r z y ć m i ł a p ó ź ­ n i e j A k a d e m i a W i l e ń s k a , a w m i a r ę u p ł y w u la t, w r a z z r o z w o j e m s ie c i k o l e g i ó w , m ł o d z i e ż k o r z y s t a ł a z e s z k ó ł b l i ż e j m i e j s c a z a m i e s z k a n i a . M o ż n a j e d n a k p r z y j ą ć , ż e o k r e s d o k o ń c a p i e r w s z e j ć w i e r c i X V I I s t u l e c i a n a l e ż a ł d o n a j ś w i e t n i e j s z y c h w h i s t o r i i s z k o ł y b r a n i e w s k i e j . W o k ó ł g i m n a z j u m i o b u s e m i n a r i ó w : d i e c e z j a l n e g o i p a p i e s k i e g o k o n ­ c e n t r o w a ł o s i ę ż y c i e n a u k o w e i l i t e r a c k i e . S z c z e g ó l n i e w k o l e g i u m , z g o d n i e z j e g o h u m a n i s t y c z n y m i z a ł o ż e n i a m i , k t ó r y c h n i e h a m o w a ł y w p o c z ą t k o ­ w y m o k r e s i e p r z e p i s y R a t i o a t ą u a e i n s t i t u t i o s t u d i o r u m ', s p o t y k a m y w i e l u z n a n y c h w ó w c z a s p i s a r z y i u c z o n y c h , W k o l e g i u m d o m i n o w a ł a ła c in a , u p r a ­ w i a n o r e t o r y k ę i p o e z j ę , a p i s a l i z a r ó w n o n a u c z y c i e l e , j a k i u c z n i o w i e . T u p r z e p r o w a d z a n o d y s p u t y , w y g ł a s z a n o m o w y i d i a l o g i , u r z ą d z a n o p r z e d s t a ­ w i e n i a t e a t r a l n e . W s z y s t k i e ś w i ę t a k o ś c i e l n e u ś w i e t n i a n e b y ł y k a z a n i a m i , w k o l e g i u m p o p i s y r e t o r y c z n e p o d k r e ś l a ł y u r o c z y s t o ś c i l o k a l n e , a c z a s e m i p a ń s t w o w e . R o z w i j a ł a s i ę p o e z j a o k o l i c z n o ś c i o w a i l i t e r a t u r a p o l e m i c z n a . Z a k o n , z a r ó w n o w s w e j k o ś c i e l n e j i m i s y j n e j , j a k r ó w n i e ż s z k o l n e j d z i a ­ ł a ln o ś c i, p o t r z e b o w a ł lu d z i z t a l e n t e m p i s a r s k i m . P r a c a T o w a r z y s t w a , w m y ś l z a ł o ż e ń i d e o l o g i c z n y c h z a k o n u , k o n c e n t r o w a ł a s ię n a a k c j i w y c h o ­ w a w c z e j i o b r o n i e K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o , n a s z e r z e n i u i u m a c n i a n i u w i a r y . T r z y m a j ą c s ię k o n s e k w e n t n i e o b o w i ą z u j ą c y c h r e g u ł j e z u i c i d o k o n y w a l i p r z e ­ k ł a d ó w p i s m r e l i g i j n y c h i d e w o c y j n y c h , p u b l i k o w a l i z b i o r y k a z a ń , k a n c j o ­ n a ł y i m o d l i t e w n i k i — n i e r a z w i e l o j ę z y c z n e . Z a k o n o g ł a s z a ł p o l e m i k i , u - p r z e d n io s p r a w d z o n ą i o c e n z u r o w a n ą p r z e z p r o f e s o r ó w t w ó r c z o ś ć s w y c h w y ­ c h o w a n k ó w , w y d a w a ł t a k ż e k a t e c h i z m y . T ę r o lę z a k o n u w y r a ź n i e e k s p o n u j e Z o f i a F l o r c z a k : „W d r u g ie j p o ł o w i e w i e k u , a s z c z e g ó l n i e p o d j e g o k o n ie c , b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e o ś r o d k i t w o r z ą je z u ic i. T e n z a k o n — b o j o w y , p r o ­ g r a m o w o a t a k u j ą c y r e f o r m a c j ę — p o t r z e b o w a ł p i s a r z y . L i s t a i c h j e s t p o ­ k a ź n a . I n n e z a k o n y n i e o s i ą g n ę ł y t a k i c h l i c z b o w y c h w y n i k ó w w d z i e ­ d z i n i e p i s a r s t w a ” 2. D o d a ć n a l e ż y , że w s z y s t k i e w i ę k s z e o ś r o d k i j e z u i c k i e d z i a ł a l n o ś ć p i ś m i e n n i c z ą w i ą z a ł y z d r u k a r n i a m i , s t a n o w i ą c y m i w ł a s n o ś ć T o ­ w a r z y s t w a lu b p o z o s t a j ą c y m i w j e g o b e z p o ś r e d n i e j s t r e f i e w p ł y w ó w . T o z w i ą z a n i e w a r s z t a t u t w ó r c z e g o z m o ż l i w o ś c i ą s z y b k i e g o p o w i e l e n i a d z ie ła b y ł o n o w o ś c i ą w d z i a ł a l n o ś c i s z k o l n e j , z a k o n n e j , a n a w e t p u b l i c y s t y c z n e j . R ó w n i e ż k o n s t y t u c j e T o w a r z y s t w a w y c h o d z i ł y z z a ł o ż e n i a , ż e „ j e d n y m z ś r o d k ó w p racy- d la d o b r a p u b l i c z n e g o j e s t p i ś m i e n n i c t w o . K a ż d y z a t e m , k t o m a w t y m k i e r u n k u z d o l n o ś c i , m o ż e p i s a ć k s i ą ż k i , n i e m o ż n a i c h j e d ­ n a k o g ł a s z a ć d r u k i e m p r z e d w y p e ł n i e n i e m p e w n y c h w a r u n k ó w . R ę k o p is n a l e ż y p r z e s ł a ć g e n e r a ł o w i z a k o n u , k t ó r y z k o l e i o d d a g o d o k o n t r o l i p r z y ­ n a j m n i e j t r z e m c e n z o r o m m a j ą o n i s ą d z ić, c z y d z i e ł o j e s t p o ż y t e c z n e d la d o b ra p u b l i c z n e g o , c z y j e g o t r e ś ć n i e j e s t s p r z e c z n a z n a u k ą p r z y j ę t ą w K o ś c i e l e i z a k o n i e ” 3. G e n e r a l j e d n a k m ó g ł s c e d o w a ć t e p r z y w i l e j e na 1 R a t i o a t q u a e I n s t i t u t i o S t u d i o r u m S o c i e t a ti s le s u , R o m a e 1599 (d a l e j R a tio ) . R a t io b y ł o d o k ł a d n y m p r o g r a m e m n a u c z a n i a , o b o w i ą z u j ą c y m w e w s z y s t k i c h t y p a c h s z k ó ł p r o w a d z o n y c h p r z e z j e z u i tó w . Z a s a d y R a t i o — z n i e w i e l k i m i z m i a n a m i — s t o s o w a n e b y ł y o d w p r o w a d z e n i a ic h w ż y c ie w 1599 r. d o k a s a t y z a k o n u . 2 Z. F lo r c z a k , U d2i a ł r e g i o n ó w w k s z t a ł t o w a n i u się p i ś m i e n n i c t w a p o ls k i e g o X V I w . , W r o ­ c ł a w 1961, s. 164. 3 J . F o p l a t e k , D z ia ła ln o ś ć p i ś m i e n n i c z a i w y d a w n i c z a j e z u i t ó w w Pol sc e w w i e k u X V I ( r ę ­ k o p i s w a k t a c h A r c h i w u m P r o w i n c j i M a ło p o l s k ie j S o c i e t a ti s J e s u — d a le j A P M S J , be z s y g n a ­ t u r y ) , s. 1.

(4)

Pi sarz e z w i ą z a n i z

Braniewem

509

p r o w i n c j a ł ó w . Z t e g o u p r a w n i e n i a s k o r z y s t a ł n p . g e n e r a ł A q u a v i v a , k t ó r y o r d y n a c j ą z 22 w r z e ś n i a 1582 r o k u u d z i e l i ł p r o w i n c j a ł o w i P o l s k i z e z w o l e ­ n ia n a p r a w o a p r o b a t y d o d r u k u b r o s z u r i p r z e k ł a d ó w d z i e ł w y d a w a n y c h z a g r a n i c ą . R ó w n i e ż A q u a v i v a w 1596 r o k u z e z w o l i ł p r o w i n c j a ł o m w „ k r a ­ j a c h z a a l p e j s k i c h ” n a u d z i e l a n i e z e z w o l e ń n a w y d a w a n i e p u b l i k a c j i , k t ó ­ r y c h p i l n a p o t r z e b a d y k t o w a n a j e s t o b r o n ą w i a r y l u b z a k o n u o r a z n a t ł o ­ c z e n i e p o w a ż n i e j s z y c h d z ie l, p i s a n y c h w j ę z y k a c h n a r o d o w y c h 4. M i m o o b o s t r z e ń w d z i e d z i n i e p u b l i k a c j i , j a k i e w p r o w a d z a ł y k o n s t y t u c j e z a k o n n e , w i d a ć j a s n o , ż e o b a t e z a r z ą d z e n i a , a p r z e d e w s z y s t k i m s a m a d z i a ­ ł a l n o ś ć j e z u i t ó w , s t w a r z a ł y o d p o w i e d n i k l i m a t d o p r a c y n a u k o w e j i l i t e r a c ­ k ie j. C o w a r t o ś c i o w s z e , n a t u r a l n i e w e d ł u g k r y t e r i ó w ó w c z e s n y c h , l u b co p o t r z e b n i e j s z e k s i ą ż k i , p o w s t a ł e w P o l s c e c z y w i n n y c h p r o w i n c j a c h , t ł o ­ c z o n o i p r z e d r u k o w y w a n o p ó ź n i e j w r ó ż n y c h k r a j a c h . T a k b y ł o n p . z k a ­ t e c h i z m e m C a n i s i u s a , z g r a m a t y k ą A l v a r a , z o k r o j o n y m i e d y c j a m i k l a s y k ó w , z k t ó r y c h t w ó r c z o ś c i ą , z g o d n i e z w y m o g a m i R a t i o a t q u a e i n s t i t u t i o s t u d i o ­ r u m 5, m i e l i s ię z a p o z n a ć u c z n i o w i e . T ł u m a c z o n o i p r z e d r u k o w y w a n o m o d l i ­ t e w n i k i , m e d y t a c j e , k a z a n i a itp . O b o k p r o f e s o r ó w — p i s a r z y , k t ó r y c h k s i ą ż k i c i e s z y ł y s i ę n i e j e d n o k r o t n i e d u ż y m w z i ę c i e m i t ł o c z o n e b y ł y n i e t y l k o w B r a n i e w i e , p i s a l i t a k ż e w y c h o ­ w a n k o w i e , w y n o s z ą c y z k o l e g i u m u m i e j ę t n o ś ć s k ł a d a n i a ł a c i ń s k i c h r y m ó w i p i ę k n e g o w y p o w i a d a n i a s ię w p i ś m i e . W i e l u z u c z n i ó w d o c z e k a ł o s i ę p ó ź ­ n i e j u z n a n i a za s w ą t w ó r c z o ś ć . M o ż n a w i ę c z a ł o ż y ć , ż e w o d n i e s i e n i u d o t y c h o s t a t n i c h s z k o ła , je j s y s t e m d y d a k t y c z n y , a p r z e d e w s z y s t k i m w p a j a ­ n e ś w i a d o m i e i k o n s e k w e n t n i e z a s a d y , p o z o s t a w i ł y c z ę s to w p ł y w n a c a łe ż y c i e . N a u k a w k o l e g i u m r o z p a l a ł a i s k r ę z a i n t e r e s o w a n i a tw ó r c z e g o , b u d z iła p o t r z e b ę w y p o w i e d z e n i a s i ę i k s z t a ł t o w a ł a p o c z ą t k i w a r s z t a t u l i t e r a c k i e g o , z g o d n i e z p r z y j ę t y m i w ó w c z a s k a n o n a m i . T r z e c i ą w r e s z c i e i n a j t r u d n i e j s z ą d o u c h w y c e n i a g r u p ę lu d z i p i ó r a s t a ­ n o w i l i p i s a r z e w y w o d z ą c y s i ę s p o ś r ó d k a n o n i k ó w w a r m i ń s k i c h , k l e r u ś w i e c ­ k i e g o i l a i k ó w r ó ż n y c h z a w o d ó w . C z ę s t o b y l i t o l u d z i e o k r e s o w o p r z e b y w a ­ j ą c y w B r a n i e w i e l u b z g o ł a n a W a r m i i . T r u d n o t e ż o c e n i ć , c z y p o b y t w m i e ś ­ c ie o d d z i a ł y w a ł n a ic h t w ó r c z o ś ć , w j a k i m s t o p n i u w i ą z a ł a s i ę o n a , b ą d ź b y ł a i n s p i r o w a n a , p o b y t e m w g r o d z i e n a d P a s ł ę k ą . O t e j g r u p i e t w ó r c ó w b ę ­ d z i e m y m ó w i ć t y l k o w t y m p r z y p a d k u , g d y w y r a ź n e p r z e s ł a n k i w s k a z u j ą n a p o w i ą z a n i e a u t o r a z B r a n i e w e m l u b - t a m t e j s z y m i j e z u i t a m i i i c h s z k o ­ ł a m i . W y d a j e s i ę b o w i e m , ż e s t w i e r d z e n i e Z o f i i F l o r c z a k , iż „ K a t o l i c k a czę ść P r u s — W a r m i a — b y ł a s i l n y m o ś r o d k i e m r u c h u k a t o l i c k i e g o i m i e j s c e m p o b y t u n i e k t ó r y c h p i s a r z y , j e d n a k b e z w p ł y w u b e z p o ś r e d n i e g o , l u b z m a ł y m w p ł y w e m n a i c h t w ó r c z o ś ć " 5 j e s t s ł u s z n e i u z a s a d n i o n e j e d y n i e w p i e r w ­ s z e j c zę ś ci. R z e c z y w i ś c i e t r u d n o m ó w i ć o w p ł y w i e W a r m i i c z y B r a n i e w a n a p i s a r z y j u ż u k s z t a ł t o w a n y c h , c h o c i a ż i w t y m p r z y p a d k u o d d z i a ł y w a n i e t o m o ż e b y ć b a r d z o t r u d n o u c h w y t n e . B o j e ż e l i j e d n a k w z i ę t y a u t o r d e c y d o w a ł s i ę na w y d a n i e s w e j p r a c y , a n a w e t p i e r w o d r u k u w B r a n i e w i e , a n i e w i n n e j b a r ­ d z ie j z n a n e j o f i c y n i e , to c h y b a j e s t to d o w ó d , ż e k i e r o w a ł s ię j a k i m i ś , c z ę s to s o b i e z n a n y m i , w z g l ę d a m i , w s k a z u j ą c y m i n a j e g o p o w i ą z a n i a z m i a s t e m . S ą to j e d n a k s p r a w y n i e s ł y c h a n i e t r u d n e d o u c h w y c e n i a , w y m a g a j ą c e o d r ę b ­ 4 J . P o p l fl te k , op. c it., ss. 5—7. 5 R a t io , A n t w e r p i a e (ok. 1616) a q u d J o a ^ i n e m M e u r s i u m , ss. 1279—83, 1299—1303, 1304—1305, 1308. 6 Z. F l o r c z a k , op. c it., s. 139.

(5)

510

H a l i n a K e f e r s t e i n n y c h b a d a ń . Z u p e ł n i e ś w i a d o m i e i c e l o w o p r z y o m a w i a n i u t w ó r c z o ś c i lu d z i p ió r a z w i ą z a n y c h z B r a n i e w e m p o m i n i ę t o H o z j u s z a i K r o m e r a . W t y m b o ­ w i e m p r z y p a d k u p e w n e je s t, ż e t o o n i o d d z i a ł y w a l i n a ó w c z e s n e p i ś m i e n ­ n i c t w o n i e t y l k o W a r m ii, a l e t a k ż e P o l s k i , a n a w e t E u r o p y . P o m i n i ę t o t e ż k s i ą ż k i p is a r z y , k t ó r z y t y l k o p u b lik o w 'a li w B r a n i e w i e , n i e w y k a z u j ą c ż a d ­ n y c h p o w i ą z a ń z r e g i o n e m , m i a s t e m c z y b r a n i e w s k i m i j e z u i t a m i . W o m ó ­ w i e n i u n i n i e j s z y m u j ę t o t y l k o t y c h a u t o r ó w , k t ó r z y b y l i w y r a ź n i e z w i ą z a n i z W a r m ią , k s z t a ł c i l i s ię w j e d n e j ze s z k ó ł b r a n i e w s k i c h , w B r a n i e w i e d e b i u ­ t o w a l i l u b t a m z a c z y n a l i p is a ć . W y c h o d z ę b o w i e m z z a ł o ż e n i a , ż e o d d z i a ł y ­ w a n i e s z k o ł y i ś r o d o w i s k a , j a k i e ’ k s z t a ł t o w a ł o m ł o d y c h lu d z i , n i e m o g ł o b y ć b e z z n a c z e n i a d la i c h — n a w e t p ó ź n i e j s z e g o — p i s a r s t w a . M o ż n a p r z y j ą ć , ż e i n s p ir a c j a , p ł y n ą c a z w y k s z t a ł c e n i a , p o p a r t a ś w i a d o m y m o d d z i a ł y w a n i e m w y c h o w a w c ó w , m u s i a ł a z o s t a w i ć j a k i e ś ś l a d y w u m y s l o w o ś c i u c z n i ó w . N a ­ r z u c o n y k i e r u n e k s t u d i ó w , p o d b u d o w a n y k o n s e k w e n t n i e w p a j a n y m i r a c j a m i „ r o z u m n e j p o b o ż n o ś c i ”, n i e m ó g ł p o z o s t a ć b e z w p ł y w u na m e n t a l n o ś ć w y ­ c h o w a n k ó w . M o ż n a t e ż z a ł o ż y ć , że t w ó r c z a a t m o s f e r a , p r z y k ł a d p is z ą c y c h i p u b l i k u j ą c y c h j e z u i t ó w — n a u c z y c i e l i lu b k o n f r a t ó w z a k o n n y c h — w p ł y ­ w a ł y m o b i l i z u j ą c o n a z d o l n i e j s z e i a m b i t n i e j s z e j e d n o s t k i . W p i e r w s z y m o k r e s i e p r a c y b r a n i e w s k i c h j e z u i t ó w d o m i n o w a l i z a k o n ­ n i c y — o b c o k r a j o w c y . P r z y b y s z e ci w y w o d z i l i s ię z N i e m i e c , F l a n d r i i i S z k o ­ cji. B y ł w ś r ó d n i c h t a k ż e j e d e n P r u s a k i s ł u ż ą c y j a k o t ł u m a c z C z e c h . P r z y ­ b y l i o n i d o B r a n i e w a p r z e w a ż n i e ja k o l u d z i e m ł o d z i i p r a c o w a l i w m i e ś c i e n i e r a z p o k i l k a l u b k i l k a n a ś c i e la t. Z n a m i e n n e je s t , że w c z a s i e p i e r w s z y c h k i l k u n a s t u l a t p r z y b y s z e k o n c e n t r o w a l i s ię n a s p r a w a c h o r g a n i z a c j i s z k ó l i s t a b i l i z a c j i ż y c i a d o m u , a n i e z a j m o w a l i s i ę . p r a c ą p is a r s k ą . D o p i e r o po o k r z e p n i ę c i u w n o w y m m i e j s c u , t v r a z z d o p ł y w e m ś w i e ż e j , a l e c z ę s t o ju ż d o ś w i a d c z o n e j , k a d r y , w ś r ó d k t ó r e j n i e b r a k o w a ł o P o l a k ó w , j e z u i c i z B r a ­ n i e w a s i ę g a j ą p o p ió r o . D o p o p u l a r y z a c j i i c h t w ó r c z o ś c i n a p e w n o w d u ż e j m i e r z e p r z y c z y n i ł a s i ę m i e j s c o w a o f i c y n a d r u k a r s k a , k t ó r e j d z i a ł a l n o ś ć r o z ­ w i j a ł a s i ę od 1589 r o k u i p o z o s t a w a ł a p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m z a k o n u . O m a l s y m b o l i c z n e z n a c z e n i e n i e t y l k o d la p r o d u k c j i t y p o g r a f i i b r a n i e w ­ s k i e j , a l e t a k ż e i d la t a m t e j s z e g o p i ś m i e n n i c t w a m a f a k t , że p i e r w s z a w y ­ d a n a t a m k s i ą ż k a to D e S o c i e t a t e J e s u e p i s t o l a d e n e c e s s i t a t e , u t i l i t a t e q u e a c r a t i o n e d o c e n d i C a t h o l i c i C a t e c h i s m i . . . A n t o n i e g o P o s s e v i n a 7. B y ł a to t r z e c ia e d y c j a l is t u , t r a k t u j ą c e g o o p o t r z e b i e n a u k i ' k a t e c h i z m u i w p a j a n i u z a s a d w i a r y o d w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a . J e j a u t o r c z ę s t o g o ś c i ł w B r a n i e w i e . W s p ó ł d z i a ł a ł p r z y o r g a n i z a c j i a l u m n a t u p a p i e s k i e g o (1578), a p o w s t a ł ą s z k o lą ż y w o s i ę i n t e r e s o w a ł . W o k r e s i e od l u t e g o 1584 d o p a ź d z i e r n i k a 1585 r o k u P o s s e v i n , o d s u n i ę t y o d a k c j i d y p l o m a t y c z n e j , p r z e b y w a ł u b r a n i e w s k i c h j e ­ z u i t ó w . W c i ą g u t y c h k i l k u n a s t u m i e s i ę c y „ z a j m o w a ł s i ę p i s a n i e m o b r o n y n o w e g o k a l e n d a r z a , l i s t ó w i r o z p r a w d la k r ó l a s z w e d z k i e g o i d la u ż y t k u Z y g m u n t a k s i ę c i a S i e d m i o g r o d u ” 6. R ó w n i e ż w p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e , a s z c z e ­ g ó l n i e w l a t a c h m i s j i s z w e d z k i e j (1577— 1580) P o s s e v i n c z ę s to b a w i ł p r z e z k r ó t s z y lu b d ł u ż s z y c z a s w B r a n i e w i e . M o ż n a w i ę c m n i e m a ć , że p r z y k ł a d s ł a w n e g o j e z u i t y , p i s z ą c e g o w c z a s i e s w y c h p o b y t ó w w B r a n i e w i e , o d d z i a ­ ł y w a ł n a u d z i e l a j ą c y c h m u g o ś c i n y b ra ci z a k o n n y c h , b y ł t e ż w z o r e m d la u c z n i ó w i s e m i n a r z y s t ó w . N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e t w o r z y ł t a k ż e w B r a n i e w i e , c h o c i a ż s w o i c h 7 K. E s t r e i c h e r , B i b l i o g r a f i a p o ls k a (d a le j E s t r e i c h e r ) , K r a k ó w 1891—1951, cz. 3, t. 25, s. 106. 8 S. Z a ł ę s k i , J e z u i c i i s Pol sc e 15641605, t. 1, L w ó w — K r a k ó w 1900, s. 342.

(6)

P is ar ze z w i ą z a n i z B r a n i e w e m

511

p r a c n a m i e j s c u n i e o g ł a s z a ł , B a l t a z a r H o s t o u n s k y 8, g o r l i w y r z e c z n i k j ę z y ­ k ó w n a r o d o w y c h w s z k o l e i k o ś c i e l e ( s z c z e g ó l n i e i e ż e l i c h o d z i o k a t e c h i z a ­ cję). w y k ł a d o w c a j ę z y k a g r e c k i e g o , d i a l e k t y k i i m a t e m a t y k i (1565— 1567) w t a m t e j s z y m k o l e g i u m . Z c z a s e m H o s t o u n s k y o s i ą g n ą ł g o d n o ś ć r e k t o r a s z k ó ł b r a n i e w s k i c h , a j e s z c z e p ó ź n i e j p i a s t o w a ł u r z ą d w i c e p r o w i n c j a l a . H o s t o u n s k y p r z e ł o ż y ! n a c z e s k i p r a c e H o z j u s z a 10 'i P o s s e v i n a n , B r o w n p r z y p i s u j e H o - s t o u n s k y ’e m u p r z e k ł a d n a j ę z y k p o l s k i d z i e ł W i n c e n t e g o d e L y r a , A n t o n i e g o P o s s e v i n a , T o m a s z a a K e m p i s i E p i s t o l a e I n d i c a e . H o s t o u n s k y j e s t r ó w n i e ż a u t o r e m k s i ą ż k i O r z e t e l n y m s t a n i e b o ż y m k n i s z k a t e c h to c z a s u w e l m i u ż y ­ t e c z n a , w y d a n e j w L i t o m y ś l u w 1574 r o k u N a p e w n o j e d n y m z c i e k a w s z y c h p i s a r z y i w y b i t n y m r e p r e z e n t a n t e m j e z u i t ó w z B r a n i e w a b y ł F r y d e r y k B a r s z c z (B a r t s c h , B a r s c i u s ) 12, c e n i o n y d y d a k t y k , w y k ł a d o w c a t e o l o g i i m o r a l n e j i j ę z y k a g r e c k i e g o , a w l a t a c h 1582— 1590 r e k t o r k o l e g i u m . B a r s z c z b y ł t a k ż e s p o w i e d n i k i e m Z y g m u n t a ITT i c i e s z y ł s ię d u ż y m p o w a ż a n i e m p o l s k i e g o d w o r u . k r ó l e w s k i e g o . O i l e H o ­ s t o u n s k y b y ł t ł u m a c z e m i p r o p a g a t o r e m l i t e r a t u r y — w y r a z i c i e l k i i d e o w y c h p o s t a w j e z u i c k i c h , o t y l e B a r s z c z — d o c e n t t e o l o g i i , p o s i a d a j ą c y w t e j d z i e ­ d z i n i e g r u n t o w n e w y k s z t a ł c e n i e — b y ł p i s a r z e m p o l e m i c z n y m . P i s a ł z d u ­ ż y m z a c i ę c i e m i w e r w ą , a je g o k s i ą ż k i c i e s z y ł y s i ę w z i ę c i e m i w y d a w a n e b y ł y t a k ż e p o z a k r a j e m . P i e r w s z a p o l e m i k a B a r s z c z a w y m i e r z o n a b y ł a p r z e ­ c i w k o A n d r z e j o w i W o l a n o w i , p r z y w ó d c y , k a l w i n ó w w i l e ń s k i c h . K s i ą ż k a ta u k a z a ł a s i ę w K r a k o w i e w 1589 r o k u p o d n a z w i s k i e m F r i d e r i c u s B o r u s s u s . P o d o b n e w y s t ą p i e n i e , o p a t r z o n e j u ż p e ł n y m n a z w i s k i e m a u t o r a , a l e z p r z y ­ d o m k i e m B r u n s b e r g e n s i s , w y s z ł o w K o l o n i i w 1610 r o k u . W 1603 r o k u u k a ­ z a ł y s ię je g o : C a t a l o g u s q u o r u n d a m . e S. J. q u i p r o f i d e v e l p i e t a t e s u n t i n t e r f e c t i . . . ( K r a k ó w u L o b a ), a w B r a n i e w i e w y t ł o c z o n o J e s u i t e n S p i e g e l . . . M e d y t a c j e i r o z m y ś l a n i a n a b o ż n e o r a z i n s t r u k c j e i n t e r p r e t a c j i ć w i c z e ń ś w . I g n a c e g o m i a ł y t y t u ł D i r e c t o r i u m e i e r c i t t o n u m s p i r i t u a l i u m B .P .N . I g n a tii; k s i ą ż k ę w y d r u k o w a n o w K r a k o w i e w 1607 r o k u . B a r s z c z b y ł t a k ż e a u t o r e m p o l e m i c z n y c h k a z a ń ( C o n c i o n e s c o n t r o v e r s a e ) , k t ó r e w t y m s a m y m r o k u i m i e ś c i e w y s z ł y s p o d p r a s d r u k a r s k i c h , a d e d y k o w a n e b y ł y b i s k u p o w i w a r ­ m i ń s k i e m u , P i o t r o w i T y l i c k i e m u . K a z a n i a t e u k a z a ł y s ię p o n o w n i e w K o l o n i i w 1610 r o k u . R ó w n i e ż w 1607 r o k u B a r s z c z w y d a ł a n o n i m o w o T h e s a u r u s S p i r i t u a l i s r e r u m ac d o c u m e n t o r u m v a r i o r u m a d S o c i e t a t e m I e s u p e r t i n e n ­ t i u m , k t ó r y j e s t — j e ś l i n i e p i e r w s z y m t e g o r o d z a j u d z i e ł e m — t o n a p e w n o j e d n y m z p i e r w s z y c h T h e s a u r u s ó w , a ż d o t ą d w y d a w a n y c h p r z e z T o w a r z y ­ s t w o . P o r e g u ł a c h (c z ęść I) i o m ó w i e n i u l i s t ó w g e n e r a ł ó w L o y o l i i A q u a v i v y (c z ęść II) n a s t ę p u j ą Ć w i c z e n i a d u c h o w n e w ł a c i ń s k i m p r z e k ł a d z i e A . F r u s i u - s z a (c z ęść III) i w r e s z c i e D o c u m e n t a v a r i a s p i r i t u a l i a (c z ęś ć I V ) o p o s ł u s z e ń ­ s t w i e , p o k o r z e , w i e l k o d u s z n o ś c i , r o z t r o p n o ś c i, g o r l i w o ś c i a p o s t o l s k i e j i o d ­ 9 J . B r o w n , B i b l i o t e k a p i s a r z ó w a s s y s t e n c ji p o l s k i e j T o w a r z y s t w a Je z u s o w e g o , P o z n a ń 1862[ s. 198; L, F i n k e l, B i b l i o g r a f i a fiis fo r ii p o l s k i e j (d a l e j F i n k e l) . t. 2, W a r s z a w a 1955, s. 1742; J . P o s z a k o w s k i, D e v i r i s i l l u s t r i b u s P r o v i n c i a e L i t h u a n i a e S.J., R k p s A M S J 1536, s. 305; E s t r e i ­ c h e r , t. 18, s. 2 8 6. 10 C h o d z i o d z ie ło H o z j u s z a D e e x p r e s s o D e i V e r b o ..., L i t o m y ś l 1590. 11 K r e t a n s k e o d p o v e d i. .. , P r ä g e 1584. 12 J . B r o w n , o p . cit., ss. 111—112; M o n u m e n t a H i s t o r i a e W a r m i e n s i s ( d a l e j M H W ), B d . 4, s. 163, 206; P o l s k i s ł o w n i k b i o g i a j i c z n y ( d a l e j P S B ), t. 1, s. 330; T . O r a c k i, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i Pou H śla. O d p o ł o w y X V w . d o 19-15 r o k u , W a r s z a w a 1963, s. 13; E s t r e i c h e r , t. 12, ss. 395—397; J . P o s z a k o w s k i, op. c it., s. 35; te n ż e , K a l e n d a r z j e z u i c k t w i ę k s z y n a r o k p r z e ­ s t ę p n y 1740 S o c i e t a ti s Je su j u b i l e u s z o w y w t ó r y . . . , W iln o [1740], ss. n lb . 258; F i n k e l , t. 2, s. 1 6ВЗ; T. z a ł ę s k i , op. cit., t. 1, ss. 751—752; t. 4, ss. 38, 105.

(7)

512

H a l i n a K ef e r s t e i n p u s t a c h d la z a k o n n i k ó w {ta c z ę ś ć m a w ł a s n ą p a g in a c j ę ) . J e z u i c i p o l s c y c h c ie li w 1609 r o k u w y d a ć t e k s t ć w i c z e ń w j ę z y k u o j c z y s t y m , a l e g e n e r a l A q u a v i v a n ie u d z i e l i ł n a t o z e z w o l e n i a . Z d a j e się, że p r z e d k a s a t ą z a k o n u (1773) n i e u k a z a ł s ię p o l s k i p r z e k ł a d ć w i c z e ń ia. W i e l k ą p o p u l a r n o ś c i ą c i e s z y ł się, o p r a c o w a n y p r z e z B a r s z c z a , m o d l i t e w ­ n ik p o łą c z o n y z m e d y t a c j a m i _pt. T h e s a u r u s p r a e c u m e t v a r i a r u m i n s t r u c t i o ­ n u m a t q u a e e x e r c i t a t i o n e m s p i r i t u a l i u m e x p r o b a t i s a u t h o r i b u s c o l e c t u s ---in u s u m o m n i s q u i d e m c o n d i t i o n i s h o m i n u m , s e d m a x i m e s t u d i o s a e J u v e n ­ tu ti s. N i e b y ł o to d z i e ł o s a m e g o B a r s z c z a , a l e z e s t a w i e n i e p r z y k ł a d ó w i b u ­ d u j ą c y c h o p i s ó w , z a c z e r p n i ę t e z r ó ż n y c h a u t o r ó w i d o s t o s o w a n e d o p o t r z e b m ł o d z i e ż y s z k o l n e j . T e g o t y p u „ a n t o lo g ie * ’ b y ł y w t y m o k r e s i e c e n i o n e i s z e ­ r o k o r o z p o w s z e c h n i o n e . O p o c z y t n o ś c i k s i ą ż k i ś w i a d c z ą jej w z n o w i e n i a : K r a ­ k ó w 1609, 1610 i 1612, M o g u n c j a 1608 i 1612, K o l o n i a 1616. B r o w n p o d a j e p o n a d to , ż e w b i b l i o t e c e k o l e g i u m b r a n i e w s k i e g o z n a j d o w a ł y s ię c z t e r y l i s t y B a r s z c z a , p i s a n e d o b i s k u p a w a r m i ń s k i e g o S z y m o n a R u d n i c k i e g o , z a w i e r a ­ ją c e o p i s y ■ w y p r a w y s m o l e ń s k i e j Z y g m u n t a III. I s t n i e n i e t y c h l i s t ó w j e s t w y s o c e p r a w d o p o d o b n e , g d y ż B a r s z c z j a k o k a z n o d z i e j a k r ó l a i k a p e l a n w o j ­ s k o w y t o w a r z y s z y ł m u w t e j w y p r a w i e . W c z a s i e tej w o j n y B a r s z c z z a r a z ił s ię t y f u s e m od ż o ł n i e r z y i z m a r ł. C e n i o n y t e n k a z n o d z i e j a , p is a r z i p e d a g o g z o s t a ł n a r o z k a z k r ó l a p o c h o w a n y w W i l n i e . W j e g o p o g r z e b i e b r a ł a u d z i a ł k r ó l o w a , p r z e d s t a w i c i e l e m a g n a t e r i i i l i c z n e r z e s z e lu d u . W i e l e j e s t d o w o d ó w , ś w i a d c z ą c y c h o p o w i ą z a n i a c h e m o c j o n a l n y c h B a r s z ­ cza z W a r m i ą i B r a n i e w e m . M ó w i ą o t y m p r z y d o m k i B o r u s s u s , B r u n s b e r - g e n s i s , u m i e s z c z o n e n a j e g o d z i e ł a c h , p o t w i e r d z a to o p u b l i k o w a n i e j e d n e j z k s i ą ż e k w B r a n i e w i e , d e d y k o w a n i e T y l i c k i e m u z b i o r u k a z a ń o r a z (n ie z a ­ c h o w a n a ) k o r e s p o n d e n c j a z R u d n i c k i m . S w e z w i ą z k i z m i a s t e m i W a r m i ą B a r s z c z n i e j e d n o k r o t n i e j e d n o z n a c z n i e z a z n a c z a ł i a k c e n t o w a ł . P r z e z w i e l e l a t (1584— 15S0) k i e r o w a ł k o l e g i u m , s p r a w u j ą c u r z ą d r e k t o ­ ra, J a n H u b e r (U b e r , U b e r u s ) li, k t ó r y p ó ź n ie j p r z e z r o k p e ł n i ł t a k ż e o b o ­ w i ą z k i p r e f e k t a s e m i n a r i u m (1595). W y k ł a d a ł o n t e o l o g i ę m o r a l n ą i k o n t r o ­ w e r s j ę . H u b e r , z n a n y i c e n i o n y k a z n o d z i e j a , p r z e z d ł u g i c z a s z w i ą z a n y b y ł z G d a ń s k i e m . W i ę k s z o ś ć s w o i c h p r a c w y t ł o c z y ł u S c h o n f e l s a w B r a n i e w i e ; n ic w t y m d z i w n e g o , g d y ż z m i a s t e m i k o l e g i u m H u b e r z w i ą z a ł s ię w i e l o ­ l e t n i m p o b y t e m . J e g o k s i ą ż k i to p r z e w a ż n i e w y s t ą p i e n i a p o l e m i c z n e , c z ę s to o g w a ł t o w n e j , o s t r e j n u c i e . T a k i t o n c e c h o w a ł d w i e r o z p r a w y , w y m i e r z o n e p r z e c i w D a n i e l o w i K r a m e r o w i , m i a n o w i c i e A u g e n s c h e i n l i c h e r u n d G r ü n d l i ­ c h e r B e w e i s . . . (1604) o r a z A p o l o g i a u n d G r ü n d l i c h e V e r t h e i l u n g e i n e s K l e i ­ n e s B ü c h le in . .. (1606). P o l e m i c z n y c h a r a k t e r m i a ł y r ó w n i e ż d w i e i n n e k s i ą ż ­ k i, t a k ż e t ł o c z o n e w B r a n i e w i e : V o n d e r h e i l i g e n B i b e l s e h r n ü t z l i c h e u n d n ö t i g e D i s p u t a t i o n . . . (1609) i V o n d e m H a u s G o t t e s w e l c h e s i s t d ie K i r c h e . . . (1609). W d w a l a t a p ó ź n ie j , a w i ę c w 1611 r o k u , u k a z a ł y s ię n a s t ę p n e z p o ­ le m i k H u b e r a : I n d e x c o n t r o v e r s i a r u m . . . i D e l i b e r o a r b i t r i o . W o s t a t n i e j z n i c h z a a t a k o w a ł k a l w i n i z m . H u b e r n a l e ż a ł do p o k o l e n i a w o j u j ą c y c h z r e ­ f o r m a c j ą j e z u i t ó w , k t ó r z y ś c i e r a l i s ię w o s tr e j , n i e r a z z a p a l c z y w e j p o l e m i c e z p r z e c i w n i k a m i . P o z a B r a n i e w e m z o s t a ł a w y d a n a t y l k o j e d n a k s i ą ż k a H u -13 M. B e d n a r z , J e z u i c i a r e l i g i j n o ś ć p o ls k a (2564—1964), N a s z a P r z e s z ło ś ć , t. 20, 1964, ss. 181—182. 14 J . B r o w n , op. c it., ss. 199—200; M H W , ss. 163, 206; S. R o s t o w s k i , L i t h u a n i c a r u m S o c ie t a ti s J e s u H i s t o r i a r u m l i b r i d ece m. .. reco,gnoscenta J o a n n e M a r t i n o , P a r i s , B r u x e l l e s 1877, s. 423; E s t r e i c h e r , t. 32, s. 34.

(8)

P i s a rz e z w i ą z a n i z B r a n i e w e m

513

b e r a , m i a n o w i c i e T h e o r i a u n d P r a x i s v o n s i e b e n A b e n d m a l e n s i e b e n L u t h e ­ r i s c h e n u n d z e h n C a l v i n i s c h e r . . . ( M ü n s t e r 1605). W p r a w d z i e B r o w n 'w śród d z i e ł ' H u b e r a w y m i e n i a t a k ż e B r e v i l o g i u m S. B o n a v e n t u r a e , e i n G e s p r ä c h z w i s c h e n d e m M e n s c h e n u n d d e r S e e l 1S, w ą t p l i w e j e d n a k , b y t a k s ią ż k a b y ł a a u t o r s t w a b r a n i e w s k i e g o j e z u i t y . T w i e r d z e n i e B r o w n a n i e z n a j d u j e b o ­ w i e m p o k r y c i a a n i w b i b l i o g r a f i i E s t r e i c h e r a , a n i u S o m m e r v o g l a ,6. 'W śró d p i s z ą c y c h w i d z i m y n i e t y l k o r e k t o r ó w k o l e g i u m b r a n i e w s k i e g o , p r z e w a ż a j ą c a i c h c z ę ś ć b y ł a w y c h o w a w c a m i i p r o f e s o r a m i . Z n a n y t e o l o g h is z p a ń s k i , A n t o n i A r i a s 17, r o z p o c z y n a ł s w ą k a r i e r ę w P o l s c e j a k o p r o f e s o r t e o l o g i i w B r a n i e w i e (1575— 1577), a p ó ź n i e j n a u c z a ł w W i l n i e i W a r s z a w i e . A r i a s j e s t a u t o r e m r o z p r a w k i , m a j ą c e j c h a r a k t e r p o u c z e n i a , w k t ó r e j n a ­ k r e ś l i ł s y l w e t k ę w z o r o w e g o k s i ę d z a w o k r e s i e p o t r y d e n c k i m . D r u k t e n n ie u k a z a ł s ię s a m o i s t n i e , a z o s t a ł w 'y d a n y n a k o ń c u C o n s t i t u t i o n e s e t d e c r e t a c o n d i t a i n P r o v i n c i a l i S y n o d o G n e s n e n s i 1590 (ss. 108— 117). A r i a s , w y p r ó ­ b o w a n y p e d a g o g , s w e p i e r w s z e d o ś w i a d c z e n i a z d o b y w a ł w B r a n i e w i e . Od o k o ł o 1590 r o k u p r z e z k i l k a l a t w y k ł a d a ł w k o l e g i u m b r a n i e w s k i m r e t o r y k ę J u s t u s R a b ls, k r a k o w i a n i n . T e n k o n w e r t y t a , a p ó ź n i e j s z y s p o w i e d ­ n i k Z y g m u n t a III, b y ł n i e p o ś l e d n i m p o l i g l o t ą . K a z a n i a i n a u k i w y g ł a s z a ! z r ó w n ą ł a t w o ś c i ą p o p o l s k u , co p o ł a c i n i e , g r e c k u , n i e m i e c k u i w ł o s k u . B y ł c e n i o n y m w y k ł a d o w c ą w r ó ż n y c h k o l e g i a c h , s t ą d t r u d n o w y w n i o s k o w a ć , g d z ie p o w s t a w a ł y j e g o k s ią ż k i, a u k a z a ł y s ię o n e w P o z n a n i u (1583), L u b l i n i e (1586) i K r a k o w i e (1610). Z n i e z n a n e g o n a m d o r o b k u R a b a m i a ł y p o z o s t a ć w r ę k o ­ p i s a c h d w a t o m y k a z a ń o r a z t ł u m a c z e n i e B i b l i i 10. B y ć m o ż e k r a k o w i a n i n p r a c o w a ł n a d t ł u m a c z e n i e m , a l e w ł a d z e z a k o n n e — k o r z y s t a j ą c z e s w y c h p r e r o g a t y w — n i e u d z i e l i ł y z e z w o l e n i a n a d r u k , p o n i e w a ż B i b l i a w t ł u m a ­ c z e n i u W u j k a b y ł a a p r o b o w a n a p r z e z S y n o d P i o t r k o w s k i i p a p i e ż a G r z e g o ­ rza X II . N a p e w n o m o c n a w i ę ź u c z u c i o w a ł ą c z y ł a z B r a n i e w e m F a b i a n a K w a d - r a n t y n a ( Q u a d r a n t i n u s ) 20, u c z n i a k o l e g i u m b r a n i e w s k i e g o . P o d w p ł y w e m j e ­ z u i t ó w K w a d r a n t y n p r z e s z e d ł n a k a t o l i c y z m , a n a s t ę p n i e z o s t a ł s t y p e n d y s t ą H o z ju s z a . W 1588 r o k u w s t ą p i ł d o T o w a r z y s t w a . K w a d r a n t y n b y ł k a z n o d z i e ­ ją w P o z n a n i u , K r a k o w i e i B r a n i e w i e , g d z i e p i a s t o w a ł g o d n o ś ć p r e f e k t a s e ­ m i n a r i u m d i e c e z j a l n e g o ( p r a w d o p o d o b n i e w l a t a c h 1576— 1578). P r z e z p e w i e n cza s b y ł s p o w i e d n i k i e m A n n y — ż o n y Z y g m u n t a III, a p o je j ś m i e r c i p o ­ w r ó c i ł d o B r a n i e w a , g d z i e z m a r ł w 1605 r o k u . T e g o p i s a r z a u k s z t a ł t o w a ł o B r a n i e w o , t a m s ł u c h a ł t e o l o g i i i f i l o z o f i i , z a w s z e z t a m t e j s z y m d o m e m j e z u i ­ t ó w u t r z y m y w a ł k o n t a k t , b y w r ó c i ć p o d k o n i e c ż y c i a d o m i a s t a s w e j m ł o ­ d o śc i, d o s z k ó l i lu d z i , k t ó r z y u k s z t a ł t o w a l i j e g o ż y c i o w ą p o s t a w ę . N a w r ó ­ c e n i e K w a d r a n t y n a s t a n o w i ł o p o w ó d d u m y i b y ł o n i e j a k o k a r t ą a t u t o w ą k o n t r r e f o r m a c y j n e g o z a k o n u , a s z c z e g ó l n i e j e z u i t ó w z B r a n i e w a . Z p r a c K w a d r a n t y n a z n a m y P a l i n o d i a e s i v e r e v o c a t i o n e s . C u m f a c t u s e s s e t e x L u -15 I n g o l s t a d t -1599, w y d a w c a G e o r g W ilier. 16 A. B a c k e r , C. S o m m e r v o g e l , B i b li o t h è q u e d e l a C o m p a g n ie d e J e s u s , t. 1—12. B r u x e l l e s , P a r i s 1890—1960, 17 P S B , t. l, K r a k ó w 1935, s. 157; J . P o s z a k o w s k i, K a l e n d a r z , s. n lb . 9; E s t r e i c h e r , t. 14. s. 380. 18 J . B r o w n , o p . c it., ss. 334—335; T. ü r a c k i , o p . c it., S . 236; M HW . Bd. 4, s. 198; J . B ie - n i a r z ó w n a , Z w i ą z k i k u l t u r a l n e K r a k o w a z W a r m i ą od X V I d o X V I I I w i e k u , R o c z n i k O ls z ty ń s k i , t. 11, ss. 39—40; E s t r e i c h e r , t. 25, ss. 3—4. 19 J . B r o w n , op. cit., s. 335. 20 J . B r o w n , o p . c it., s. 334; P S B . t. 16, s. 332; L. P i e c h n i k . K o n w i k t s z la c h e c k i w B r a n i e w i e (1565—1600), S t u d i a W a r m i ń s k i e , t. 5, 1968, s. 84; E s t r e i c h e r , t. 25, ss. 433—434. 33* K o m u n i k a t y

(9)

51 4

H a l i n a K e f e r s t e i n I h e r a n o C a t h o l i c u s r e c i t a t a e B r u n s b e r g a e i n C o l l e g i o Soc. I e s u J u s s u e t a u t h o r i t a t e . . . S t. H o s ii e d i t a e ( K o l o n ia 1571, M. C h o lin u s ; w z n o w i e n i e w W e ­ n ecji w 1575 r.). Z r o z u m i a ł e je s t, że — c h o ć b y t y l k o z e w z g l ę d ó w p r o p a g a n ­ d o w y c h — k a t o l i c y z m p o l s k i z t e g o r o d z a j u d r u k i e m w y s z e d ł n a s z e r s z ą a r e n ę i że w y d a w n i c t w u p a t r o n o w a ł H o z ju s z , z k t ó r e g o l i s t e m w y t ł o c z o n o p i e r w s z ą e d y c j ę P a l i n o d i a e . K w a d r a n t y n b y ł r ó w n i e ż a u t o r e m k a z a n i a o k o - l i c z n o ś c i o w o - p a n e g i r y c z n e g o (w j ę z y k u n i e m i e c k i m ) z o k a z j i p o g r z e b u z m a r ­ łej w W a r s z a w i e A n n y , k s i ę ż n i c z k i a u s t r i a c k i e j , ż o n y Z y g m u n t a III W a z y (G ra z 1598). P o d o b n y c h a r a k t e r m i a ł o n a p i s a n e p r z e z K w a d r a n t y n a e p i a f i u m n a ś m i e r ć k r ó l o w e j p t . S p e c u l u m p i e t a t i s i n o b i t u m . . . A n n a e A u s t r i a c a e P o - l o n i a e S u e c i a q u a e R e g i n a e . W e d ł u g B r o w n a w y d a w n i c t w o t o d w u k r o t n i e u k a z a ł o s ię w B r a n i e w i e (1601 i 1605), n a t o m i a s t E s t r e i c h e r o w i z n a n a b y ł a t y l k o d r u g a e d y c j a . S p e c u l u m p i e t a t i s b y ł o g ł o ś n e s w e g o c z a s u . W o k r e s i e r o k o s z u Z e b r z y d o w s k i e g o m i a n o w i c i e p o r u s z y ł o u m y s ł y i „ w y w o ł a ł o b u r z ę ”, p o n i e w a ż w d e d y k a c j i o k r e ś l o n o k r ó l e w i c z a j a k o „ h a e r e s ” . P r z e z t r z y n a ś c i e l a t (1606— 1619) p r z e b y w a ł w B r a n i e w i e , g d z i e z a k o ń ­ c z y ł ż y c i e , J a n A m b r o ż y W e i t h e r ( V e l l h e r , V e l t h e r u s ) 21, m i s j o n a r z I n f la n t , w y w o d z ą c y s ię z L o t a r y n g i i . W e i t h e r p o k i l k u l e t n i m w i ę z i e n i u w S z w e c j i z j e c h a ł d o B r a n i e w a , g d z ie ’ „ z n o w u s w e p r a c e a p o s t o l s k i e r o z p o c z ą ł ” . B r o w n p o d a j e , ż e W e i t h e r „ w y d a ł k i l k a d z i e ł e k l i t e w s k i m k a z n o d z i e j o m i s p o w i e d ­ n i k o m p o t r z e b n y c h ” , a l e w ż a d n e j b i b l i o g r a f i i n i e z n a j d u j e m y z a p i s ó w , k t ó ­ re p o t w i e r d z i ł y b y i s t n i e n i e i n t e r e s u j ą c y c h n a s p o z y c j i. O i l e W e i t h e r s p ę d z a ł s c h y ł e k ż y c i a w B r a n i e w i e , o t y l e o d t a m t e j s z e g o k o l e g i u m r o z p o c z y n a ł s w ą n a u c z y c i e l s k ą k a r i e r ę J a n G r u ż e w s k i 22. W y k ł a d a ł o n w l a t a c h 1613— 1614 f il o z o f ię . G r u ż e w s k i n a l e ż a ł d o t y c h j e z u i t ó w , k t ó r z y p ó ź n ie j z n a c z n i e s ię w y b i l i . J u ż p o p o b y c i e w B r a n i e w i e z o s t a ł o n r e k t o r e m A k a d e m i i W i l e ń s k i e j , a p ó ź n ie j p r z e ł o ż o n y m p r o w i n c j i l i t e w s k i e j T o w a r z y ­ s t w a i k a z n o d z i e j ą Z y g m u n t a III. G r u ż e w s k i n a p i s a ł U l t i m a e t m a x i m a h o ­ m i n i s m u t a t i o n e s e u d e m y s t i c a . . . (W il n o 1641, 1644, w e d ł u g B r o w n a w z n o ­ w i o n e t a k ż e w 1646 r.). Z a p e w n e w y n i k i e m j e g o p r a c y w B r a n i e w i e i W i l n i e j e s t r ę k o p is pt. T r a c t a t u s d e p o e n i t e n t i a e t m a t r i m o n i o 23. P r e f e k t e m a l u m n a t u p a p i e s k i e g o b y ł w l a t a c h 1586— 1589 S z y m o n N i - k o w s k i ( N ic o v iu s , N i c u s ) 2J. P r z e z c z t e r y l a t a (1581— 1585) N i k o w s k i p r z e b y ­ w a ł w S z w e c j i ja k o n a d w o r n y k a z n o d z i e j a K a t a r z y n y J a g i e l l o n k i , n a s t ę p n i e p r a c o w a ł w B r a n i e w i e , a p ó ź n ie j u c z y ł r e t o r y k i w W i l n i e , P o z n a n i u i K r a ­ k o w i e , g d z i e r ó w n i e ż w s ł a w i ł s ię k a z a n i a m i . S p o d je g o p ió r a w y s z e d ł p o l s k i p r z e k ł a d M a r t y r o l o g i u m k o ś c io ł a r z y m s k i e g o . T o j e s t : P o c z e t a l b o d z i e n n i k m ę c z e n n i k ó w i i n n y c h w s z e l a k i c h ś w i ę t y c h . . . , w y d a n y w 1591 r o k u u P i o t r - k o w c z y k a w K r a k o w i e . P r ó c z w s p o m n i a n e g o E s t r e i c h e r w y m i e n i a j e s z c z e d w i e e d y c j e M a r t y r o l o g i u m ( S a n d o m i e r z 1591 i B e r d y c z ó w 1799), z a ś B r o w n p o d a j e , że p r z e k ł a d t e n u k a z a ł s ię r ó w n i e ż w A n t w e r p i i i W a r s z a w i e , a w P o l s c e t a k ż e ( e d y c j a p o s z e r z o n a ) w S a n d o m i e r z u w 1747 rok u . O w s z y s t k i c h w y m i e n i o n y c h p is a r z a c h m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e p o s ia d a li w y ż s z e w y k s z t a ł c e n i e , c e c h o w a ł a i c h z n a j o m o ś ć p o r u s z a n e j t e m a t y k i , g ł ę b o ­ k i e z a a n g a ż o w a n i e , a c z ę s t o i p a s ja p o l e m i c z n a , w y s o k i s t o p i e ń k u l t u r y d u

-21 J . B r o w n , op. cit., ss. 417—413; S. R o s t o w s k i / op. c it., s. 422.

22 J . B r o w n , op. c it., s. 187; P S B , t. 9, s. 56; M HW , B d . 4, s. 206; E s t r e i c h e r , t. 17, s. 433.

23 B i b li o t e k a J a g i e l l o ń s k a , r k p s . 2059.

24 J . B r o w n , op. cit., ss. 300—301; Z. F l o r c z a k , op. cit., ss. 137, 182; E s t r e i c h e r , i. 23, s. 157,

(10)

P i sa rz e z w i q z a n i z B r a n i e w e m

515

c h o w e j . T a g r u p a a u t o r ó w j e z u i c k i c h p o s ł u g i w a ł a s i ę b ą d ź ł a c in ą , b ą d ź n i e ­ m i e c k i m , c z a s e m p o l s k i m i m i a ł a o k r e ś l o n y w k ł a d w p i ś m i e n n i c t w o . S ą to w w i ę k s z o ś c i u t w o r y z w i ą z a n e z ż y c i e m i p o t r z e b a m i K o ś c i o ł a — p r z e w a ż a l i t e r a t u r a p o l e m i c z n a , a l e w i d z i m y t a k ż e k a z a n ia , r o z m y ś l a n i a i l e k t u r y b u ­ d u j ą c e . O s o b p w o ś ć a u t o r ó w z o s t a ł a w j a k i e j ś m i e r z e u k s z t a ł t o w a n a p r z e z j e z u i c k i e z a ł o ż e n i a p r o g r a m o w e i i d e o l o g i c z n e , a ic h t w ó r c z o ś ć b y ł a p o d ­ p o r z ą d k o w a n a w y m o g o m , j a k i e s t a w i a ł p r z e d p i s z ą c y m i z a k o n . W l i c z n y m g r o n i e w y c h o w a n k ó w , a w i ę c u c z n i ó w k o l e g i u m , a l u m n ó w o b u s e m i n a r i ó w , a t a k ż e o d b y w a j ą c y c h n o w i c j a t , w i d z i m y s p o r ą li c z b ę lu d z i , k t ó r z y w y r o ś l i p o n a d p r z e c i ę t n o ś ć , a w ś r ó d n i c h i p i s a r z y . W y d a j e się, że j e z u i c k i e m e t o d y n a u c z a n i a , s z c z e g ó l n i e w s t a r s z y c h k l a s a c h , ć w i c z e n i a z r e ­ t o r y k i, w y p r a c o w a n i a , d i a l o g i , l i s t y , a wi-^c p r ó b y o d d a n i a s w e j m y ś l i w p r o ­ z ie i p o e z j i, m o g ł y w m ł o d z i e ń c a c h a m b i t n i e j s z y c h , a o b d a r z o n y c h is k r ą t a ­ le n t u , r o z b u d z ić z a i n t e r e s o w a n i a h u m a n i s t y c z n e , z a c h ę c i ć d o c h w y c e n i a za p ió r o . F a k t e m je s t , ż e w i e l u z n i c h i p ó ź n i e j z a j m o w a ł o s i ę p i ś m i e n n i c t w e m . I c h t w ó r c z o ś ć b y ł a r ó ż n e g o r o d z a j u i lo t u , a z r e s z t ą „ r o z p i s a n i e s i ę ” b y ł o w j a k i e j ś m i e r z e c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą e p o k i. W. n i n i e j s z y m o m ó w i e n i u n i e c h o d z i j e d n a k o o c e n ę i c h t w ó r c z o ś c i c z y a n a l i z ę d z i e ł l i t e r a c k i c h . U s i ł u ­ j e m y t y l k o w y k a z a ć , że w p ł y w s z k o ł y n a m e n t a l n o ś ć i s p o s ó b m y ś l e n i a w y ­ c h o w a n k ó w , a w p e w n e j m i e r z e t a k ż e n a r o z w ó j i c h p r e d y s p o z y c j i i z a i n t e ­ r e s o w a ń , b y ł w j a k i m ś s t o p n i u d z i e ł e m b r a n i e w s k i c h j e z u i t ó w . P ó ź n i e j s z e p i s a r s t w o u c z n i ó w t k w i ł o n i e j a k o k o r z e n i a m i w s z k o l n e j g l e b i e , g d y ż ś w i a ­ d o m e i u k i e r u n k o w a n e d z i a ł a n i e d y d a k t y c z n e i w y c h o w a w c z e z a c i ą ż y ł o n a ic h u m y s ł o w o ś c i . „ N a r e t o r y c e w y r a b i a n o o r y g i n a l n e , w ł a s n e g o p o m y s ł u o r a - c je , w i e r s z e , a l b o p a r a f r a z o w a n o m o w y C y c e r o n a . Ć w i c z e n i e s i ę w o d a c h , e l e g i a c h , s i e l a n k a c h , b a j k a c h , e p i g r a m a t a c h , e p i t a f i a c h w ł a s n e g o p o m y s ł u i u k ł a d u , k t ó r e p r z e p i s a n e o z d o b n i e , a l b o n a w e t w y d r u k o w a n e w y w i e s z a n o n a d r z w i a c h a u l i w d n i e s z c z e g ó l n i e u r o c z y s t e , a p ó ź n ie j o d c z y t y w a n o p u ­ b l i c z n i e w o b e c z a p r o s z o n y c h g o ś c i ” 2r\ W g r o n i e w y c h o w a n k ó w s z k ó ł b r a n i e w s k i c h , k t ó r z y p ó ź n i e j u p a m i ę t n i l i s i ę ja k o t w ó r c y , w i d z i m y P o l a k ó w i s t u d e n t ó w z z a g r a n i c y . S z c z e g ó l n i e w ś r ó d a b s o l w e n t ó w a l u m n a t u p a p i e s k i e g o , n a s t a w i o n e g o n a m i s j e p ó ł n o c n e , b y ł a l i c z n a g r u p a p i s a r z y S k a n d y n a w ó w . W l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h X V I w i e k u w a l u m n a c i e z d o b y ł w y k s z t a ł c e n i e S z w e d W a w r z y n i e c B o j e r u s ( B o ie r u s , B o ­ y e r ) 26, p ó ź n i e j s z y t e o l o g , j e z u i c k i p o e t a la u r e a t u s , p e d a g o g n a u c z a j ą c y m a t e ­ m a t y k i , r e t o r y k i i t e o l o g i i . Ź r ó d ła z a k o n n e p o d a ją , że p i s a ł o n k o m e d i e i u t w o ­ ry p a n e g i r y c z n e . J e m u p r z y p i s u j e s i ę a u t o r s t w o p o e m a t u C a r o l o m a c h i a . Q u i a f e l i x V ic t o r i a . . . a u s p i c i i s S i g i s m u n d i U l P o l o n i a e e t S u e c i a e R eg i s. .. e t ...Joan. C a r o l u m C h o d k i e v i c i u m . . . A . D . 1605 i n L i v o n i a s u b K y r k h o l m i u m r e p o r t a t a . . ( W il n o 1606). P o l s k i p r z e k ł a d t e g o p a n e g i r y k u p ió r a J a n a E y s m o n t a p t. K a - r o l o m a c h i a to j e s t d w u K a r o l ó w b i t w a w y d a n o r ó w n i e ż w W i l n i e o k o ło 1610 r o k u . W B r a n i e w i e B o j e r u s o p u b l i k o w a ł P o m p a C a s i m i r i a n a id e s t c e l e ­ b r i t a s , q u a I m a g o S a n c t i C a s i m i r i e x U r b e V i l n a i l l a t a e s t, h e r o i c o p o e m a t a d e s c r i p t a (1604). T e n s a m p o e m a t u k a z a ł s ię r ó w n o c z e ś n i e w W i l n i e . W k s i ą ż ­ c e p o d t y t u ł e m R e s p o n s i o R. D. A n d r e a e J u r g i e w i c z . . . w y d r u k o w a n e są d w a 25 S. Z a ł ę s k i , op. c it., t. 1, cz. 1. s. 114

26 J . B r o w n , op. cit., s. 129; P S B , t. 2, s. 224; T. O r a c k i, op. c it., s. 29; S. R o s t o w s k i , op. cit-.

>. 420; G. L U hr, Die M a t r i k e l ti es p ä p s t l i c h e n S e m i n a r e zu B r a u r i s b e r g 1578— 1798, M H W , B d . 11.

H. 1, 2, B r a u n s b e r g 1925—1926, s. 26, m a t r y k u l a 1580; E s t r e i c h e r , t. 13, ss. 237—238; J p o s z a k o w s k i.

(11)

516

H a l i n a K e f e r s t e i n b a r o k o w e , p o m p a t y c z n e w i e r s z e B o j e r u s a . P o s z a k o w s k i w s p o m i n a , ż e S z w e d b y ł t w ó r c ą w i e r s z y o p o r ó w n a n i u d n ia z n o c ą . B o j e r u s u m a r ł w 1619 r o k u w B r a n i e w i e . W y c h o w a n k i e m j e z u i t ó w b r a n i e w s k i c h w l a t a c h 1605— 1607, a n a s t ę p n i e w i l e ń s k i c h , b y l Ł o t y s z J e r z y E ig e r 27, k t ó r y w s t ą p i ł d o T o w a r z y s t w a . B y ł on z n a n y m k a z n o d z i e j ą i g o r ą c y m p r o p a g a t o r e m j ę z y k a o j c z y s t e g o n i e t y l k o w m o w i e , a l e i w d r u k u . P u b l i k o w a ł s p o r o p o ł o t e w s k u , a w i ę k s z o ś ć j e g o p r a c b y ł a p r z e k ł a d a m i n a j ę z y k o j c z y s t y r ó ż n o r o d n y c h t e k s t ó w r e l i g i j n y c h . W B r a n i e w i e u k a z a ł y s i ę j e g o G e i s t l i c h e k a t h o l i s c h e G e s ä n g e a u s d e r l a t e i ­ n i s c h e n , d e u t s c h e n u n d p o l n i s c h e n P s a l m e n u n d K i r c h e n g e s ä n g e n . . . (1621) i k a t e c h i z m p t. I n s t i t u t i o n e s a e s t o n i c a e p e r q u e n d a m e S. J. S a c e r d . in l u c e m e d i t a e (1623). W r o k u j e g o ś m i e r c i (1672) o p u b l i k o w a n o w W i l n i e p o n o w n i e k a t e c h i z m o r a z e w a n g e l i a r z n a c a ł y rok, o b a w j ę z y k u o j c z y s t y m a u t o r a . R ó w n i e ż w W i l n i e , a l e ju ż p o ś m i e r t n i e , z o s t a ł y w y t ł o c z o n e C a n c i o n e s s p i r i ­ t u a l e s . . . tr a n s la ta e in i d i o m a L o t h a v i c u m c u m a d d i t i s p l u r a l i b u a s . . . (1673) o r a z D i c t i o n a r i u m p o l o n o - l a t i n o - l i t h u a n i c u m . . . o p u s p o s t h u m u m (1683). S ł o w n i k t e n j e s t w z o r o w a n y n a z n a n y m l e k s y k o n i e K n a p s k i e g o , le c z E i g e r z a m i a s t j ę z y k a g r e c k i e g o w s t a w i ł ł o t e w s k i . M i s j o n a r s k ą d z i a ł a l n o ś c i ą w s ł a w i ł s ię t a k ż e W a r m i a k E r d m a n T o l g s - d o r f 2S, a d e p t s z k o ł y w B r a n i e w i e (1572— 1576), j e z u it a , p r z e z K r o m e r a m i a n o ­ w a n y k a n o n i k i e m d o b r o m i e j s k i m . T o l g s d o r f w i ę k s z ą c z ę ś ć ż y c i a s p ę d z i ł n a m i s j a c h w I n f l a n t a c h . Z m y ś l ą o l u d z i e t y c h z i e m w y d a ł p o ł o t e w s k u k a ­ t e c h i z m , s ł o w n i k , ś p i e w n i k , k a z a n ia , h y m n y i a n t y f o n y k o ś c i e l n e , j a k s y g n a l i ­ z u j ą n a m E s t r e i c h e r i B r o w n . N i e s t e t y ż a d n a z j e g o k s i ą ż e k n i e d o c h o w a ł a s i ę d o n a s z y c h c z a s ó w . O d z i a ł a l n o ś c i m i s y j n e j i z w i ą z a n e j z r o z w o j e m j ę ­ z y k ó w n a r o d o w y c h t w ó r c z o ś c i T o l g s d o r f a m a m y j e d y n i e p r z e k a z y ź r ó d ło ­ w e . P r ó c z t y c h , ja k m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , z u p e ł n i e z a c z y t a n y c h k s i ą ż e k , T o l g s ­ d o r f o p u b l i k o w a ł H i s t o r i a m o n a s i e r i V i r g i n i u m C o n s e r v a t i u s q u a e d u m p a ­ t r i b u s S o c i e t a t i s J e s u t r a d e r e t u r ( I n g o l s t a d t 1615). C o c i e k a w e , w t y m s a ­ m y m m i e ś c i e , t y l k o o r o k w c z e ś n i e j u k a z a ł s ię n i e m i e c k i p r z e k ł a d t e g o d z i e ł ­ k a p t . H i s t o r i s c h e E r z ä h l u n g n o n d e m J u n g f r a u k lo s te T ... z u R ig a ... v e r d e u t s c h t v o n C o m a d u m V e t t e r u m S . J . M o ż n a z a ł o ż y ć , ż e E l g e r i T o l g s d o r f n a l e ż e l i d o p r e k u r s o r ó w p u b l i k a c j i k a t o l i c k i c h w j ę z y k u ł o t e w s k i m . W p r a w d z i e P o ­ s z a k o w s k i t w i e r d z i , ż e p i e r w s z y k a t e c h i z m w j ę z y k u ł o t e w s k i m n a p i s a ł i w y ­ d a ł w 1622 r o k u W i l h e l m B u c c i u s 2&, j e d n a k p e w n e je s t, że j u ż w c z e ś n i e j u k a z a ł y s i ę w t y m j ę z y k u w y d a w n i c t w a o p r a c o w a n e p r z e z T o l g s d o r f a ( | 1620) i że r ó w n o c z e ś n i e z B u c c i u s e m p i s a ł w t y m j ę z y k u E ig e r . K o n i e c z n o ś ć d o k o ­ n y w a n i a p r z e k ł a d ó w p o d s t a w o w y c h p r a w d w i a r y w i ą z a ł a s ię b e z p o ś r e d n i o z m i s j a m i , k a t e c h i z a c j ą i k a z n o d z i e j s t w e m . T ł u m a c z e n i a b o w i e m — w m y ś l k o n s t y t u c j i z a k o n n y c h — s t a n o w i ł y o b o k s z k o l n i c t w a j e d n o z w a ż n i e j s z y c h z a d a ń j e z u i t ó w . W y c h o w a n k o w i e s z k ó ł b r a n i e w s k i c h w p r o w a d z a l i w ż y c i e t e id e e , w ł ą c z a j ą c s ię p r a c ą i t w ó r c z o ś c i ą d o o g ó l n o z a k o n n e j a k c j i. J e z u i c i d z i a ł a l i s t o s o w n i e d o p r z e k o n a n i a , że n a u k ę w i a r y t r z e b a w p r o w a d z a ć od n a j m ł o d s z y c h la t, a do lu d u n a l e ż y t r a f i a ć w d o s t ę p n y m i ł a t w o z r o z u m i a ł y m

27 J . B r o w n , op. cit.. ss. 168—169; P S B , t. 4, s. 227; S. R o s t o w s k i , o p. c ii., s. 421; J . P o s z a ­

k o w s k i , K a l e n d a r z , s. 204; G, L ü h r , op. c il., s. 61, m a t r y k u ł a 1605; E s t r e i c h e r , t. 16, ss. 45— 46;

H. G r u c h o t , Z u r G e s c h ic h t e des J e s u i t e n - K o l l e g i u m s z u B r a u n s b e r g . V e r z e ic h n is d e r B r a u n s b e r - ge r D r u c k e , B r a u n s b e r g (18 7), s. 8, p o z . 74, 86.

28 J . B r o w n , o p. cit., s. 404; T. O r a c k i, o p . cit., s. 290; S. Z a lę e k i, op. cit., t. 1. cz. 2, s. 772; J . P o s z a k o w s k i, K a l e n d a r z , s. n lb . 219; K in k e l, t. 1, n r 155, s. 12; E s t r e i c h e r , t. 31, s. 187.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dochodzi do coraz bardziej złożonej współpracy między instytucjami systemu politycznego państw a instytucjami systemu politycznego Unii Europejskiej.. System polityczny

The intensity of the pre-electoral activities was evidenced by the number of the meetings: on just a single day – 19 May of 1929 – at Lublin’s Drożdżownia Pleskaczyński had

Therefore, this Special Issue is the subject where practice and research meet, influence, stimulate and support each other, showing the progress in the key areas of 3D

In the following we provide a quantitative analysis of the method. For clarity of explanation we compare several aspects and instances of the method independently. We first show

Układ ten w zamian za dotacje przeznaczone na utrzymanie Legionu Arabskiego zezwalał na obecność sił brytyj- skich na całym terytorium Transjordanii i przemieszczanie się ich

– Wykazanie zakresu ujawnianych informacji na temat dotacji jedno- stek sektora finansów publicznych przekazywanych organizacjom poza- rządowym na realizację zadań z

Wymienione dokumenty zawierają niewielkie różnice w sensie jakościowym regulacji, ale najważniejsze jest, iż konstytuowana przez nie wolność od tortur oraz

Catastrophic failures of sub-components, relative well known Controlled systems More functions, more complex failure modes, software failure as.. component