Kontakty bałto-słowiańskie we wczesnym średniowieczu

Odoj, Romuald

Kontakty bałto-słowiańskie we

wczesnym średniowieczu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 499-504

K

R

O

N

IK

A

N

A

U

K

O

W

A

W

O

JEW

Ö

D

ZTW

A

O

LSZTY

Ń

SK

IEG

O

R O M U A L D O D O J K O N T A K T Y B A Ł T O -S Ł O W IA N S K IE W E W C Z E S N Y M Ś R E D N IO W IE C Z U K o rz y s ta ją c z p o b y tu w ie lu w y b itn y c h u c z o n y c h ra d z ie c k ic h , g łó w n ie a rc h e o lo g ó w , n a K o n g re s ie A rc h e o lo g ii S ło w ia ń s k ie j, k t ó r y o d b y ł s ią w W a r ­ s z a w ie w d n ia c h 14— 18 w r z e ś n ia 1965 r., B ia ło s to c k ie T o w a rz y s tw o N a u k o w e z o rg a n iz o w a ło s y m p o z ju m p o ls k o -ra d z ie c k ie , p o ś w ię c o n e k o n ta k to m b a łto - -s ło w ia ń s k im w e w c z e s n y m śre d n io w ie c z u .

S y m p o z ju m o d b y ło się w d n ia c h 20— 22 w rz e ś n ia 1965 r. p rz y u d z ia le k ilk u u c z o n y c h ra d z ie c k ic h , a ta k ż e k ilk u d z ie s ię c iu a rc h e o lo g ó w i h is to ry k ó w p o l­ s k ic h , m . in . p ro f. d r a W . A n t o n i e w i c z a , p ro f , d r a K . J a ż d ż e w s k i e g o , p ro f, d ra H . Ł o w m i a ń s k i e g o , p ro f, d r a H . W ł o d a r s k i e g o i in. W s y m p o z ju m w z ią ł u d z ia ł ró w n ie ż p ro f. d r T. S u l i m i r s k i z U n iw e r ­ s y te tu L o n d y ń s k ie g o . P o w s tę p n y c h p rz e m ó w ie n ia c h p o w ita ln y c h w ła d z m ie js c o w y c h , s y m p o z ju m p o w ita ł ró w n ie ż p rz e w o d n ic z ą c y d e le g a c ji r a d z ie c k ie j p ro f. P . N. T r e t i а к o w . P ie rw s z y r e f e r a t p t. N ie k tó r e s p o rn e a s p e k t y k o n t a k t ó w b a łto - s ło w ia ń s k ic h w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u w ś w ie tle ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h , ję z y k o w y c h i p is a n y c h p r z e d s ta w ił u c z e s tn ik o m s y m p o z ju m d r J. A n t o n i e w i c z z W a r ­ sz a w y . P r e l e g e n t p o d k r e ś lił, że r e f e r u j e ty l k o n ie k tó r e z a g a d n ie n ia , w c h o d z ą c e w p ro b le m a ty k ę s tr e f y k o n ta k to w e j e tn o s u s ło w ia ń s k ie g o i b a łty js k ie g o . N a j­ s z e rz e j o m ó w ił s t r e f ę b e z p o ś re d n ic h k o n ta k tó w b a łto - s ło w ia ń s k ic h . S t r e f a ta , ja k o t e r e n w z a je m n y c h i n f i l t r a c j i w z a le ż n o ś c i od o b s z a ru p o s ia d a ró ż n ą g łę b o k o ść i z asię g . S tr e f ę t a k ą tw o rz y n a jc z ę ś c ie j g e o g ra fic z n ie o k re ś lo n y t e r e n , n a k tó r y m c e c h y k u l t u r o w e m a j ą c h a r a k t e r p rz e jś c io w y , tz n . ró w n o ­ c z e ś n ie w y s t ę p u ją c ec h y k u ltu r o w e d w u s ą s ia d u ją c y c h ze so b ą k u l t u r i e tn o - só w , c h o ć n ie z aw sz e w je d n a k o w y m n a tę ż e n iu . A u to r w id z i d w a z a s a d n ic z e ź ró d ła ta k ie g o u k s z ta łto w a n ia się s to s u n k ó w . J e d n y m j e s t u trz y m y w a n ie się r e l i k t ó w k u l tu r o w y c h u m ie js c o w e j lu d n o ś c i, k t ó r a z o s ta ła ju ż z a s y m ilo w a n a p rz e z s iln ie js z e g o s ą s ia d a , a d ru g im , p r z e n ik a n ie i w y m ia n a d ó b r m a t e r ia ln y c h i d u c h o w y c h , n a s k u te k d łu g o tr w a łe g o s ą s ie d z tw a . R ó w n ie ż w o je n n e k o n ta k ty p r z y c z y n ia ją się d o w z a je m n e g o o d d z ia ły w a n ia w s t r e f i e k o n ta k to w e j. W d a l­ szy m c ią g u r e f e r a t u a u t o r o m ó w ił s tr e f ę k o n ta k to w ą , j a k ą tw o rz y ło w p rz e s z ­ ło ści P o m o rz e G d a ń s k ie . O n o m a s ty k a n a ty m t e r e n i e j e s t ś w ia d e c tw e m b e z ­ p o ś re d n ie g o o d d z ia ły w a n ia k u l t u r y p r u s k i e j , k t ó r a n ie u j a w n i a się, j a k n a ra z ie , w ię k s z ą ilo ś c ią w y tw o ró w k u l t u r y m a t e r ia ln e j, n a p r z y k ła d w w y k o p a li­ s k a c h w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e g o G d a ń s k a t y lk o z n ik o m ą lic z b ę p rz e d m io tó w m o ż n a p o w ią z a ć z k u l t u r ą p r u s k ą . N a z w y ty p u b a łty js k ie g o , z n a n e z te re n ó w M e k le m b u r g ii i B r a n d e n b u r g ii p o c h o d z ą z a p e w n e je sz c z e z c z a s ó w w s p ó ln o ty b a łto - s ło w ia ń s k ie j. N ie lic z n e z a b y tk i p o c h o d z e n ia b a łty js k ie g o d o s ta ły s ię ta m d ro g ą h a n d lu .

Ź r ó d ła p is a n e w s k a z u ją , że z ie m ia c h e łm iń s k a z a j ę ta b y ła p rz e z P r u s ó w w e w c z e s n y m ś re d n io w ie c z u , a le z w y ją tk ie m w a r s t w y s p a le n iz n y n a g r o ­

d z isk a c h i o sa d a c h n ie m a m y in n y c h m a te r ia ln y c h p o tw ie r d z e ń z a ję c ia te g o t e r e n u p rz e z P ru s ó w . Z d a je się, że z w a r te p ru s k ie o s a d n ic tw o u tr z y m y w a ło się n a lin ii G ru d z ią d z — R a d z y ń — W ąb rze ź n o , u s tę p u j ą c d o p ie ro w X I—X I I w ie k u o s a d n ic tw u p o ls k ie m u , k tó r e się g a p o te m n ie m a l do O stró d y .

P ó łn o c n e M az o w sz e a ż do X I I I —X IV w ie k u z n a jd o w a ło się p o d w p ły w e m o d d z ia ły w a n ia e tn o su b a łty js k ie g o i z d a n ie m a u to r a , je d n y m z w c z e ś n ie jsz y c h p rz y k ła d ó w te g o o d d z ia ły w a n ia j e s t s ta n o w is k o w S z e lig a c h , p ow . p ło c k ie g o , g d z ie o d k r y to k ilk a fo r m ozdób, k tó r e s ą n ie w ą tp liw ie p o c h o d z e n ia b a łty js k ie g o . N a p ó łn o c n y m M az o w sz u z n a j d u je m y ró w n ie ż s z e re g n a zw , szc z eg ó ln ie w si, p o c h o d n y c h od n a z w y P r u s y . R ó w n o c z e śn ie n a t e r e n ie s a m y c h P r u s o b s e r w u ­ je m y d u ż e w p ły w y s ło w ia ń s k ie , szc z eg ó ln ie w c e ra m ic e i to z a r ó w n o p o d w z g lę d e m te c h n o lo g ic z n y m (to czen ie), j a k i s ty lis ty c z n y m .

R e f e r e n t sąd z i, że te r e n m ię d z y B ie b rz ą a N a rw ią z o s ta ł o p a n o w a n y p rz e z ż y w io ł s ło w ia ń s k i d o p ie ro w X — X I w ie k u , w c z e ś n ie j b y ł s tr e f ą k o n ta k to w ą z p rz e w a g ą p o p u la c ji b a łty js k ie j , j a k b y o ty m ś w ia d c z y ły h y d ro n im y z s u fik s e m n a da. N a le ż y t u lo k o w a ć e le m e n ty p ro to ja ć w ie s k ie , k tó r y c h o d p o w ie d n ik ie m a c h e o lo g ic z n y m są, z d a n ie m a u to ra , k u r h a n y ty p u ro z to łc k ie g o . D a lsz y c h b a d a ń

w y m a g a z ja w is k o z n a c z n ie w ę ższ eg o o b s z a ru p r o to ja ć w ie s k ie g o w s to s u n k u

d o o b s z a ró w z a ję ty c h p r z e z h is to ry c z n y c h Ja ć w in g ó w .

K o le jn y m r e f e r e n te m b y ł p ro f . d r P . N. T r e t i a k o w z L e n in g r a d u , k tó r y p rz e d s ta w ił r e f e r a t p t. O B a łta c h i S ło w ia n a c h w g ó r n y m d o r z e c z u D n ie p ru . A u to r p o d s u m o w a ł w z a s a d z ie n a jn o w s z e p o g lą d y n a u k i r a d z ie c k ie j n a p ro b le m p o c z ą tk ó w S ło w ia n w s c h o d n ic h , p o d k r e ś la j ą c szc z eg ó ln ie z a g a d n ie n ie s tre fy s ty k u k u l t u r b a łty js k ic h i s ł o w i a ń s k i c h l . Z i lu s tr o w a ł o n n a m a p a c h zasię g i n ie k tó ry c h k u l t u r o c e c h a c h u w a ż a n y c h p o w sz e c h n ie p rz e z a rc h e o lo g ó w za b a łty js k ie i p o ró w n a ł to z z a s ię g ie m h y d ro n im ii b a łty js k ie j . Z w r a c a u w a g ę u d e r z a j ą c a z g o d n o ść ty c h zasięg ó w . J ę z y k o z n a w c y o b s e r w u j ą z re s z tą zn ac z n e z a t a r c ie h y d ro n im ii b a łty js k ie j w s t r e f ie k o n ta k to w e j ze S ło w ia n a m i w b a s e n ie z le w isk a rz e k i D e sn y ta m , g d z ie k o lo n iz a c ja s ło w ia ń s k a b y ła n a jw c z e ś n ie js z a . P r z e s u w a n ie s ię S ło w ia n n a p ó łn o c d o s k o n a le i l u s t r u j ą k o le jn e z a s ię g i k u l t u r y z a r u b in ie c k ie j, n a jw y r a ź n i e j k o lo n iz u ją c e j d a w n e t e r e n y b a łty js k ie . N a p o ­ łu d n ie od k u l t u r y z a r u b in ie c k ie j r o z w ija s ię k u l t u r a c z e rn ia c h o w s k a . P r z y ­ n a jm n ie j część te j k u l t u r y w ią ż e się z p rz y jś c ie m p le m io n G o tó w n a d M o rze C z a rn e . P r o f. T r e t i a k o w je s t z d a n ia — co z re s z tą i l u s t r u j e fo to g r a f ia m i i r y s u n k a m i z a b y tk ó w , że k u l t u r y b a łty js k ie (k tó r e w n e o lic ie i e p o ce b r ą z u u k s z ta łto w a ły s ię p o d p rz e m o ż n y m w p ły w e m k u l t u r y c e r a m ik i s z n u r o w e j), p rz e z d łu ż sz y c za s z a c h o w a ły sw ó j s p e c y fic z n y w y ra z , n a w e t o ile t e r e n z o sta ł ju ż z a s y m ilo w a n y p rz e z p rz e s u w a ją c y c h s ię n a p ó łn o c S ło w ia n . M o żn a w z a s a ­ d zie p o w ie d z ie ć , że g r u p y t e ze so b ą w s p ó łż y ły i w z a je m n ie n a s ie b ie o d d z ia ły ­ w a ły , choć k u l t u r y b a łty js k ie r e p r e z e n t o w a ły n iż sz y p o z io m o d k u l t u r s ło w ia ń ­ s k ic h (a w ła ś c iw ie p ro to s ło w ia ń s k ic h ). W p r z e d s ta w io n y m m a te r ia le i l u s t r a ­ c y jn y m , p o c h o d z ą c y m z n a jn o w s z y c h o d k ry ć a rc h e o lo g ó w ra d z ie c k ic h , n a u w a g ę z a s łu g u ją o d k ry c ia m a ły c h g ro d z is k s to ż k o w a ty c h b ro n io n y c h p ło ta m i p a lis a d o w y m i i s u c h y m i fo sa m i. N a g ro d z is k a c h ty c h , o p ró c z sz c z ą tk ó w c h a t m ie s z k a ń c ó w o d k r y to ró w n ie ż m ie js c a k u lto w e z w ią z a n e z k u lte m n ie d ź w ie d z ia .

Z d a n ie m p ro f . T r e t ia k o w a n ic n ie s to i n a p rz e sz k o d z ie , a ra c z e j d u ż o za ty m p r z e m a w ia , że n ie k tó r e r e s z tk i p le m io n b a łty js k ic h w e sz ły w s k ła d p a ń s tw a ru s k ie g o . O je d n y m z ty c h p le m io n — G o lę d zi — w ie m y z k a r t k r o n ik ru s k ic h , a le c h y b a ty lk o d la te g o , że p le m ię to w a lc z y ło o s w o ją p o lity c z n ą n ie z a le ż n o ść .

1 Z n a c z n ie p o s z e rz o n y w tr e ś c i r e f e r a t te n z n a j d u je się w „ S la v ia A n tiq u a ”, t. 11, (1964), ss. 1— 37.

N ie m o ż n a w y k lu c z y ć , że n p . p le m ip n a K ry w ic z ó w , D rę w ic z ó w i in . s k ła ­ d a ły s ię w d u ż e j m ie rz e z e le m e n tu w s c h o d n io b a łty js k ie g o .

B a r d z ie j m o n o g ra fic z n y m i szc z eg ó ło w y m u ję c ie m t e m a tu c e c h o w a ł s ię r e f e r a t p ro f, d r a E. A . S c h m i d t a ze S m o le ń s k a , k t ó r y p r z e d s ta w ił z e b r a n y m w y n ik i b a d a ń n a d tz w . p o d łu ż n y m i k u r h a n a m i w g ó rn y m d o rz e c z u D n ie p ru w I ty s ią c le c iu n.e. R e k o n s tr u k c ja k u l t u r y b a łty js k ie j (bo k u r h a n y te w ią z a ć n a le ż y t y lk o z B a łta m i) j e s t n ie z m ie r n ie c ie k a w a , a n a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu ­ g u ją w y ro b y b rą z o w e z ty c h k u r h a n ó w . R ó w n ie ż s zc z eg ó ło w y m p o s z e rz e n ie m te z z r e f e r a t u p ro f. T r e t ia k o w a b y ł r e f e r a t p ro f, d r a V. T . P a s z u t o z M o sk w y , k t ó r y o m ó w ił e tn ic z n ą s t r u k t u r ę p a ń s tw a r u s k ie g o w e w c z e s n y m ś re d n io w ie c z u . P o d k r e ś lił on , że n a jc z ę ś c ie j n ie z d a je m y s o b ie s p r a w y z te g o , j a k w ie lk im ty g le m s ta p i a n ia się ró ż n y c h n a ro d o w o ś c i b y ło p a ń s tw o ru s k ie . R e f e r e n t w y lic z y ł co n a jm n ie j 22 ró ż n e n a ro d o w o śc i, ja k o c zęści s k ła d o w e s a m e g o p a ń s tw a ru s k ie g o , n ie m ó w ią c o n a ro d o w o ś c ia c h g ra n ic z ą c y c h z R u sią , k tó r e m ia ły ró w n ie ż w p ły w n a ta k ie , a n ie in n e d z ie je p a ń s tw a ru s k ie g o . A u to r p o s z u k u ją c b a z y - p o d s ta w y , k t ó r a p o z w a la ła s to p ić się ty m w s z y s tk im n a ro d o m w je d n o lite p a ń s tw o , w y m ie n ia ro ln ic tw o , k tó r e je d n o c z y ło lu d y obce e tn ic z n ie i p rz e w a ż n ie o n iż sz y m p o z io m ie k u l t u r y m a te r ia ln e j.

D ru g i d z ie ń o b r a d ro z p o c z ą ł r e f e r a t p ro f, d r a H . Ł o w m i a ń s k i e g o 0 p o g r a n ic z u s lo w i a ń s k o - ja ć w ie s k im o d V I I do k o ń c a X I I I w i e k u . C elem r e f e r a t u b y ło u s ta l e n ie p rz e b ie g u g ra n ic y m ię d z y o s a d n ic tw e m s ło w ia ń s k im 1 ja ć w ie s k im . A u to r p rz y ją ł z a ję z y k o z n a w c a m i (sz cz e g ó ln ie za K . B u g ą), że n a z w y w ó d z s u fik s e m da , s ą ś w ia d e c tw e m s t a r e j g r u p y ję z y k o w e j n ie s ł o w i a ń ­ s k ie j, g ru p y , k t ó r e j s z c z ą tk ie m w c z a s a c h h is to ry c z n y c h b y ła J a ć w ie ż , o p ie r a ­ j ą c a p o łu d n io w ą g ra n ic ę o s a d n ic tw a o lin ię r z e k B ie b rz y i Ł ę g u . W k ro n ic e D łu g o s z a J a ć w in g o w ie w y m ie n ie n i s ą ja k o P o lle x ia n ie , co n a le ż y c z y ta ć ja k o P o d le s z a n ie — P o d le s ia n ie . D łu g o sz m y ln ie lo k a liz u je ic h n a P o d la s iu , z a m ia s t b a rd z ie j n a p ó łn o c . A u to r w y k o r z y s t u ją c do b a d a ń o sa d n ic z y c h s ło w ia ń s k ie n a z w y p a tro n im ic z n e z p r z y r o s tk ie m i c z w y k a z a ł, że b r a k ś la d ó w is tn ie n ia n o m e n k la tu r y p a tr o n im ic z n e j w z a r a n i u w c z e s n e g o ś re d n io w ie c z a n a o b sz a rz e m ię d z y B ie b rz ą a N a rw ią , a ta k ż e n a le w y m b rz e g u N a rw i, j e s t p o d s ta w ą do p rz y p u s z c z e ń o b r a k u o s a d n ic tw a s ło w ia ń s k ie g o n a ty m t e r e n i e w z a r a n i u w c z e sn e g o ś re d n io w ie c z a (V II w ie k ). P ó łn o c n a g r a n ic a o s a d n ic tw a s ło w ia ń ­ s k ie g o z a m y k a s ię lin ią W iz n a — G ro d n o . N a ty m o b s z a rz e n ie b y ło ró w n ie ż o s a d n ic tw a ja ć w ie s k ie g o . W o b ec te g o t e r e n m ię d z y B ie b rz ą a S w is ło c z ą o ra z n a d N a rw ią b y łb y ru b ie ż ą g r a n ic z n ą — p u s tk o w ie m . D o w o d ó w d la te g o s t w i e r ­ d z e n ia m u s z ą d o s ta rc z y ć b a d a n i a a rc h e o lo g ic z n e . S ło w ia ń s k ie o s a d n ic tw o r o z ­ p r z e s tr z e n ia się n a t e r e n p r z y g ra n ic z n e j r u b ie ż y n a p rz e ło m ie X /X I w ie k u n.e. N a s tę p n ie p r z e d s ta w io n o r e f e r a t P . A . R a p p a p o r t a z L e n in g r a d u o g ro d z ie R a j. W B ia ło s to c k ie m k o ło A u g u s to w a z n a j d u je się m ie js c o w o ś ć R a jg ró d , a n a p ó łw y s p ie je z io ra g ro d z is k o . A u to r s tw ie r d z a , że n a w s z y s tk ic h m a p a c h h is to ry c z n y c h m ie js c e to j e s t w łą c z a n e do o b s z a r u p a ń s tw a ru s k ie g o z te g o w z g lę d u , że o g ro d z ie R a j w s p o m in a się w ru s k ic h le to p is a c h . M . in . w I p a tj e w s k a ja L e to p is p o d r o k ie m 1255 p r z y o p isie p o c h o d u k n ia z ia D a n iła R o m a n o w ic z a n a J a ć w in g ó w , le to p is w s p o m in a , że k n ia ź ze s w o im w o js k ie m d o s z e d ł d o m ie js c a , g d z ie z o b a c z y ł g ró d „ im ie n ie m R a j ” . R e f e r e n t z a u w a ż y ł, że n a z w y R a j s p o ty k a się n a t e r y t o r i u m U k r a in y d o sy ć c zęsto . W m ie js c o w o ś c i R a je w is z c z e k o ło L u b o m ia n a g ro d z is k u o to c z o n y m ze w s z y s t­ k ic h s tr o n b a g n e m w 1926 r. p rz e p ro w a d z o n o b a d a n i a w y k o p a lis k o w e . W y n ik i ty c h b a d a ń o ra z in n e p rz e s ła n k i p o z w a la ją a u to r o w i p rz y p u s z c z a ć , że g ró d R a j w s p o m n ia n y w le to p is ie , to n ie g ró d w p o w . a u g u s to w s k im w P o ls c e , a le g ró d o te j s a m e j n a z w ie n a W o ły n iu .

501

N a s tę p n ie doc. d r К . Ś l ą s k i z P o z n a n ia p rz e d s ta w ił r e f e r a t p t. Z a ję c ie г і е т і c h e ł m i ń s k ie j p r z e z P r u s ó w . A u to r p o d k re ś lił, że w h is to r io g r a f ii n ie ­ m ie c k ie j n a og ó ł p rz e w a ż a ł p o g lą d , źe z ie m ię c h e łm iń s k ą z a m ie s z k iw a li w e w c z e s n y m ś re d n io w ie c z u P r u s o w ie i że d o p ie ro w X I w z g lę d n ie n a w e t X I I w ie k u d o s ta ł a s ię o n a p o d z w ie rz c h n ic tw o k s ią ż ą t p o ls k ic h , k tó r z y n ie p o tr a f i li p rz e p ro w a d z ić je j t r w a ł e j k o lo n iz a c ji. P o g lą d t a k i w y p o w ia d a ją je sz c z e i o b e c n ie n ie k tó rz y b a d a c z e n ie m ie c c y . P o ls k a h is to r io g r a f ia k w e s tio ­ n o w a ła słu sz n o ś ć ty c h p o g lą d ó w . R e f e r e n t je sz c z e r a z p rz e a n a liz o w a ł te z a g a d n ie n ia , o p ie ra ją c s ię n a n a jn o w s z y c h w y n ik a c h b a d a ń . S tw ie rd z ił, że p r z e w a ż a ją c a w ię k sz o ś ć n a z w m ie js c o w y c h z ie m i c h e łm iń s k ie j, z a n o to w a - w a n y c h w ź ró d ła c h d o k o ń c a X I I I w ie k u , m a c h a r a k t e r p o ls k i. W y s tę p u ją ró w n ie ż n a z w y p r u s k ie , a le s ą o n e n ie lic z n e i s k u p ia j ą się n a p o g ra n ic z u p ó łn o c n o -w s c h o d n im . R ó w n ie ż w y n ik i b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h n ie d o s ta r c z a ją z a b y tk ó w o c h a r a k t e r z e p ru s k im . Z d a n ie m a u to r a , g r a n ic ę e tn ic z n ą m ię d z y ż y w io łe m p o ls k im a p ru s k im , w e w c z e s n y m ś re d n io w ie c z u , s ta n o w iły p u szc z e n a d O są i D rw ę c ą , b ę d ą c e ró w n ie ż o b s z a re m w z a je m n e g o p r z e n ik a n ia się o s a d n ic tw a . N o w e b a d a n i a z d a j ą się p o tw ie rd z a ć w y p o w ie d z i k r o n ik z X I I I — X V w ie k u , że z ie m ia c h e łm iń s k a s ta n o w iła s k ła d o w ą część ju ż p a ń s tw a p ie r w ­ szy c h P ia s tó w . W sk a z y w a ć b y n a t o m o g ły i w c z e s n e ś la d y k u l t u c h r z e ś c ija ń ­ sk ieg o , a ta k ż e n a z w y o s a d s łu ż e b n y c h , k tó r e s w y m p o w s ta n ie m z w ią z a n e są z o rg a n iz a c ją g ro d o w ą X I w ie k u . D a le j, w ź ró d ła c h s ą w z m ia n k i o is tn ie n iu w p o c z ą tk a c h X I I w ie k u w ie lk ie j w ła s n o ś c i f e u d a ln e j. R ó w n ie ż d o w o d e m m o g ło b y b y ć n ie p r z e r w a n e fu n k c jo n o w a n ie o s a d g ro d o w y c h od X I d o X I I I w ie k u . P r z y g r a n ic z n e k o n f li k ty p o ls k o - p r u s k ie w X I i X I I w ie k u b y ły sp o ra d y c z n e i n ie w p ły w a ły h a m u ją c o n a ro z w ó j o s a d n ic tw a i h a n d e l m ię d z y s ą s ie d n im i lu d a m i. W zm o żo n ą a k ty w n o ś ć m ilit a r n ą P r u s ó w w p o c z ą tk a c h X I I I w ie k u s p o w o d o w a n o z a p e w n e k s z ta łto w a n ie m się p e łn i s to s u n k ó w f e u d a l ­ n y c h w s p o łe c z e ń stw ie p ru s k im . R ó w n ie ż i e k s p a n s ja p o ls k ic h fe u d a łó w n a zie m ie p r u s k ie p rz y c z y n ia ła s ię d o z a o s trz e n ia s to s u n k ó w p o ls k o -p ru s k ic h . P ro w a d z o n o j ą w o p a r c iu o m is ję z a in ic jo w a n ą p r z e z c y ste rs ó w , a p o p ie r a n ą p rz e z p a p ie ż y . W y ra z e m w ła s n e j p o lity k i p a p ie s k ie j w o b e c P r u s b y ło s tw o ­ rz e n ie w 1216 r. b is k u p s tw a d la P r u s , b is k u p s tw a n ie z a le ż n e g o od o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j w P o ls c e . W z a je m n e n a ja z d y n a z ie m ie p rz y g r a n ic z n e , a n a w e t ze s tr o n y p o ls k ie j p ro w a d z o n e w y p r a w y k rz y ż o w e s p o w o d o w a ły z n ac z n e z n isz ­ c z e n ie o s a d n ic tw a z ie m i c h e łm iń s k ie j i z iem s ą s ie d n ic h . P o d c z a s k o le jn e j w y ­ p r a w y o d w e to w e j P r u s ó w o k o ło 1226 r. c a ła z ie m ia c h e łm iń s k a z n a la z ła się n a k ilk a l a t p o d w ła d a n i e m P r u s ó w . P r z y c z y n ą t a k d a le k ie j e k s p a n s ji ż y w io łu p r u s k ie g o b y ła n ie s ła b o ś ć m i l i t a r n a s tr o n y p o ls k ie j, a le in n e s p r a w y w e w n ę tr z n e i z e w n ę trz n e , k tó r e p o c h ła n ia ły u w a g ę s tro n y p o ls k ie j. W ty m c z a sie b o w ie m p ro w a d z o n o w o jn ę z k s ię c ie m D a n ie le m W ło d z im ie rsk im , w ty m c za sie te ż to c z y ły się s p o ry m ię d z y k s ią ż ę ta m i d z ie ln ic o w y m i p o ls k im i, a p o te m n a w e t w a lk i o sto łe c z n y K ra k ó w . D o d a ć je sz c z e n a le ż y , że w p o lity c e w o b e c P r u s is tn ia ła s p rz e c z n o ść in te re s ó w m ię d z y k s ię c ie m K o n ra d e m a b is k u p e m C h ry s tia n e m , d ą ż ą c y m d o s tw o r z e n ia p a ń s tw a k o ś c ie ln e g o w P r u s a c h . K o n ­ s e k w e n c ją ty c h s p rz e c z n o śc i b y ło s p ro w a d z e n ie p rz e z K o n ra d a K rz y ż a k ó w , k tó r z y m ie li b y ć k o n k u r e n c y jn ą siłą m i l i t a r n ą w o b e c b is k u p a C h r y s tia n a i ró w n o c z e ś n ie o s ła n ia ć g r a n ic ę M az o w sz a , u m o ż liw ia ją c K o n r a d o w i w ł ą ­ c z e n ie się b e z r e s z ty d o w a lk i o t r o n k ra k o w s k i. W k o le jn y m r e f e r a c ie m g r J . P o w i e r s k i z T o r u n ia p r z e d s ta w ił d z ie je s o ju s z u p o m o rs k o -p r u s k ie g o w X I I I w ie k u , p r z y c z y n y te g o a u t o r o m ó w ił w y ­ c z e rp u ją c o , r z u c a j ą c p ro b le m n a sz e rs z e tło . W p ra w d z ie d łu g o tr w a łe są s ie d z tw o p o m o r s k o -p r u s k ie u m o ż liw ia ło ju ż w c z e ś n ie jsz e z a w a rc ie s o ju sz u , a le k s ią ż ę ta

p o m o rs c y d ą ż y li d o p o d p o r z ą d k o w a n ia s o b ie P r u s ó w , k tó rz y z m ie rz a ją c do s tw o rz e n ia w ła s n e g o p a ń s tw a , n ie m o g li w o b e c te g o u trz y m y w a ć p rz y ja z n y c h s to s u n k ó w z P o m o rz e m . N a w e t a g r e s ja K rz y ż a k ó w , m im o że n ie b e z p ie c z n a d la o b y d w u s tro n , n ie s p o w o d o w a ła o d r a z u z a w a r c ia ta k ie g o s o ju sz u , b o w ie m k s ią ż ę ta p o m o rs c y , b ę d ą c w tr u d n e j s y tu a c ji p o lity c z n e j, z a w a r li u k ła d z K r z y ­ ż a k a m i. D o p ie ro w y b u c h w o je n p o m o r s k o - k r z y ż a c k ic h u m o ż liw ił Ś w ię to p e łk o w i z a w a rc ie p r z y m ie rz a a n ty k rz y ż a c k ie g o z P r u s a m i. N ie b y ł to je d y n y so ju sz P r u s ó w z s ą s ia d a m i p o ls k im i p rz e c iw K rz y ż a k o m . P ó ź n ie j b o w ie m z w ią z a li się je sz c z e z K a z im ie r z e m K u ja w s k im i p o w tó rn ie z P o m o r z e m za c za só w Ś w ię to ­ p e łk a M sz c z u ja , g d y d o szło do n o w e j w o jn y z Z a k o n e m . R e f e r e n t o m ó w ił r ó w ­ n ie ż s z e ro k o p rz y c z y n y p o w s ta n ia p ru s k ie g o , p o d k r e ś la j ą c , że o s ta te c z n y m p o w o d e m je g o w y b u c h u b y ło p o d z ie le n ie P r u s n a d ie c e z je , co w y e lim in o w a ło b is k u p a p ru s k ie g o z ro li r z e c z n ik a in te r e s ó w n o b iló w p ru s k ic h . R e f e r e n t u z a s a d n ił ta k ż e p rz e s u n ię c ie p r z y jm o w a n e j d o ty c h c z a s d a ty p o c z ą tk u p o w s t a ­ n ia z 1242 n a 1243 ro k .

K o le jn y r e f e r e n t d r J . B i e n i a k z T o r u n ia p r z e d s ta w ił p r a c ę p t. W y p r a w a

m i s y j n a B r u n o n a z K w e r f u r t u a p r o b le m S e le n c ji, w k t ó r e j szczeg ó ło w o

o m ó w ił n ie z id e n ty fik o w a n ą d o ty c h c z a s n a z w ę S e le n c ji, p r z y c h y la ją c s ię do k o n c e p c ji i d e n ty f ik u ją c y c h j ą z z ie m ią L u c ic ó w — L e u tic ją . M ie jsc e z aś ś m ie rc i św . B ru n o n a lo k a liz o w a ć n a le ż y n a s ty k u L itw y i R u si.

P o p o łu d n io w e o b r a d y d r u g ie g o d n ia s y m p o z ju m o tw o rz y ł r e f e r a t d r E. S n o r e z R y g i, k t ó r a p r z e d s ta w iła o b ra z s to s u n k ó w le tg a lo -s ło w ia ń s k ic h w e w s c h o d n ie j Ł o tw ie w .o k re s ie w c z e s n e g o ś re d n io w ie c z a . R e f e r e n t k a w y k o ­ r z y s ta ł a n o w e m a te r i a ł y z b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h , p r o w a d z o n y c h w o s ta tn ic h l a ta c h w e w s c h o d n ie j Ł o tw ie . N a s tę p n ie d r F . D. G u r e w i c z z L e n in g r a d u p r z e d s ta w iła z e b r a n y m n a jn o w s z e w y n ik i b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h w N o w o g ró d k u n a L itw ie , p o d ­ k r e ś la j ą c d a le k ie k o n ta k ty h a n d lo w e te g o g ro d u w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u 2. L ic z n e z n a le z is k a s z k ła , p rz e d m io tó w ze s r e b r a i z ło ta w s k a z u ją n a p o w ią z a n ia z B iz a n c ju m i R u sią , z aś c e r a m ik a m a lic z n e z w ią z k i z c e r a m ik ą w c z e s n o ­ ś re d n io w ie c z n e g o M azo w sza. W b a rd z o ż y w e j i in te r e s u ją c e j d y s k u s ji n a d r e f e r a t a m i w z ię ło u d z ia ł k ilk a n a ś c ie osób, p o r u s z a ją c w ie le ró ż n y c h te m a tó w i w z a s a d z ie d a le k o p o s z e rz a ją c p ro b le m a ty k ę p rz e d s ta w io n y c h r e f e r a tó w . N ie b r a k ł o ró w n ie ż k ilk u g ło s ó w p o le m ic z n y c h . P o n ie w a ż za n a m o w ą p rz e w o d n ic z ą c e g o o b ra d s y m p o z ju m p ro f , d r a A . G i e y s z t o r a d y s k u s ję p ro w a d z o n o w p o s ta c i d i a ­ lo g u m ię d z y d y s k u ta n t e m a re f e r e n te m , tr u d n o j e s t m i j ą z r e fe ro w a ć w m o ż li­ w ie s k o n d e n s o w a n y i u p o rz ą d k o w a n y s p o só b , b y n ie p rz e k ro c z y ć r a m p r z e w i­ d z ia n y c h d la n in ie js z e g o s p ra w o z d a n ia . Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią s e k r e ta r z a g e n e r a ln e g o B ia ło sto c k ie g o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o d r a J . A n t o n i e w i c z a , n a le ż y je d y n ie o c z e k iw a ć , że w s z y s tk ie r e f e r a t y w y g ło s z o n e n a s y m p o z ju m , a ta k ż e r e f e r a t y z ło żo n e, a n ie w y g ło s z o n e : V. B. V i 1 i m b a c h o w a z L e n i n ­ g r a d u , O S ło w ia n a c h w L iw o n ii i W . S z a f r a ń s k i e g o z W a r s z a w y , Z b a d a ń

n a d w z a j e m n y m i w p ł y w a m i w z a k r e s ie p ie r w o tn y c h w ie r z e ń B a ł tó w i S ło w ia n ,

a ta k ż e u p o r z ą d k o w a n a i a u to r y z o w a n a d y s k u s ja z o s ta n ą o p u b lik o w a n e w j e d ­ n y m z k o le jn y c h z e s z y tó w „ A c ta B a l tic o - S la v ic a ”.

W n a s tę p n y m d n iu w ię k sz o ś ć u c z e s tn ik ó w s y m p o z ju m u d a ła s ię a u to k a r e m d o P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j, z w ie d z a ją c p o d ro d z e n ie k tó r e c ie k a w e s ta n o w is k a a rc h e o lo g ic z n e . R a d z ie c c y u c z e s tn ic y s y m p o z ju m o r a z p ro f. T. S u l i m i r ś k i z w ie d z ili w y k o p a lis k a K o m p le k s o w e j E k s p e d y c ji J a ć w ie s k ie j n a S u w a ls z c z y ź -2 W y n ik i b a d a ń z l a t w c z e ś n ie js z y c h p r z e d s ta w iła a u t o r k a w „ R o c z n ik u B ia ło s to c k im ” , t. 4, (1964), ss. 341— 354.

503

n ie , a n a z a ju tr z p o o b e jrz e n iu w d ro d z e s z e re g u g ro d z is k p o w . e łc k ie g o i g iży c k ieg o , p rz y b y li d o O ls z ty n a , g d z ie zw ied z ili m ia s to i M u z e u m M a z u rs k ie , z a p o z n a ją c s ię szczeg ó ło w o z w y s t a w ą P r a d z ie je W a r m ii i M a z u r. T e g o d n ia w g o d z in a c h w ie c z o rn y c h w c z y te ln i O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę ­ trz y ń s k ie g o o d b y ło s ię s p o tk a n ie u c z o n y c h ra d z ie c k ic h z p rz e d s ta w ic ie la m i w ła d z te re n o w y c h i p a r ty jn y c h o ra z ś w ia ta n a u k i i k u l t u r y w o j. o ls z ty ń sk ie g o . S p o tk a n ie u p ły n ę ło w p rz y je m n e j i p rz y ja c ie ls k ie j a tm o s fe rz e . G o śc ie ra d z ie c c y w y ra z ili p o d z iw d la p r a c i w y d a w n i c tw o ls z ty ń sk ie g o ś ro d o w isk a n a u k o w e g o . W d n iu n a s tę p n y m a rc h e o lo d z y ra d z ie c c y z w ie d z ili L id z b a rk , F r o m b o rk i M a lb o r k .