Wilamowski, Bohdan
Rozwój mechanizacji gospodarki
chłopskiej w województwie
olsztyńskim
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 243-284
BOHDAN W ILAM OW SKÏ
R O ZW Ó J M E C H A N IZ A C JI G O S P O D A R K I C H Ł O P S K IE J W W O JEW Ó D ZTW IE O L S Z T Y Ń S K IM
I. W S T Ę P
W ysoki p rz y ro st n a tu ra ln y w Polsce pow oduje szybkie zw iększanie zapo trzeb o w an ia na p ro d u k ty ro ln e* . Rów noczesne podnoszenie pozibm u odży w ian ia ludności zm usza do w y tw a rz a n ia p ro d u k tó w o w yższych w alo rach d ietetycznych, a w ięc w arzy w , owoców, m ięsa, n a b ia łu itp. W zrost w ielkości oraz zm iana s tr u k tu ry spożycia p o ciąg ają za sobą konieczność zw iększania p ro d u k c ji rolnej, a w ięc i n ak ład ó w na n i ą 1. W Polsce ro ln ic tw o może ro z w ijać się w zasadzie ty lk o w drodze in ten sy fik acji. B ra k u je bow iem , poza dro b n y m i w y ją tk a m i w w o jew ó d ztw ach północnych, w olnych g ru n tó w n a d a jący ch się do u ży tk o w an ia rolniczego.
In te n sy w n y rozw ój ro ln ic tw a oznacza p rzede w szystkim w zro st łącznych n ak ład ó w p ra c y w przeliczeniu n a jed n o stk ę pow ierzchni. Cechą now oczesnego ro ln ic tw a je s t zm niejszanie n ak ład ó w p racy żyw ej przy szybkim w zroście zużycia p racy u p rzedm iotow ionej w p o sta ci m aszyn i narzęd zi rolniczych, naw ozów , środków ochrony roślin i zw ierząt, pasz, en erg ii itp .2.
W p ro w ad zan ie ty ch środków do p ro d u k c ji ro ln e j p o w o d u je głębokie zm iany w o rg an izacji p ra c y ro ln ic tw a i w zw iązanych z n im d ziałach gosp o d ark i n a ro d o w e j3. P o g łęb ia się p rzed e w szystkim społeczny podział p racy , a w ięc sp ecjalizacja p rzed sięb io rstw rolnych, m. in. w z rasta też zależność w yników w p ro d u k c ji ro ln ej od p rzem y słu i różnych dziedzin usług. T e o sta tn ie sta ją się coraz w ażn iejszy m ogniw em m iędzy przem y słem a ro ln ic tw em . U m ożliw iają one w p ro w ad zan ie now oczesnych środków do p ro d u k cji ro ln ej. W k ra ja c h ekonom icznie rozw iniętych, w iele p rac, k tó re kiedyś w y k o n y w ał rolnik, obecnie w y k o n u ją ró żn e p rzed sięb io rstw a , obsługujące g o spodarstw a chłopskie.
W Polsce rozw ój u słu g d la ro ln ic tw a je s t jeszcze zb y t w olny. Z ad aw alający n a ogół poziom w y k azu je czyszczalnictw o usługow e zbóż, częściowo nasion m otylkow ych i tra w , organizow ane głów nie przez G S-y. S łabo ro z w ija ją się u sługi w zak resie ro b ó t kow alskich, m alarsk ich , sto larsk ic h itp., a szczególnie w zak resie rem o n tó w budynków , m aszyn i urząd zeń elek tro tech n iczn y ch . Z byt * C zuję się w m iłym obow iązku serdecznie podziękow ać P rezesow i W oje w ódzkiego Z w iązku K ółek Rolniczych w O lsztynie P a n u M ieczysław ow i P orzuczkow i za pomoc w zb ieran iu i op raco w y w an iu m ate ria łó w do m niejszego a rty k u łu oraz S tarszem u a sy sten to w i K a te d ry E konom iki i O rg an izacji Rol n ictw a W arm iń sk o -M az u rsk iej A k ad em ii R olniczej P a n u m gr R om anow i H ryciukow i za w spółudział w o p raco w an iu a rty k u łu .
1 M a teriały z sesji FAO (O rganizacja do S p ra w W yżyw ienia i R olnictw a ONZ) odbytej od 4— 18 czerw ca 1963 r. w W aszyngtonie n a te m a t: P ro b lem y w y ży w ie n ia św iata.
2 W. H e r e r, R o ln ictw o i ro zw ó j gospodarki narodow ej, W arszaw a 1962, ss. 7—23.
3 J. R u t k o w s k i , Z za gadnień in d u stria liza cji so c ja listyczn e j, w p ra c y zbiorow ej: Zagadnienia eko n o m ii p o lity c zn e j socjalizm u.
w olno w z ra sta ją usługi zw iązane ż w p row adzaniem now ych środków p ro d u k cji np.: rozsiew w ap n a, rozlew w ody a m o n iak aln ej, stosow anie oprysków i opylen środkam i ochrony roślin. Je d n ą z pow ażniejszych przeszkód w szybkim ro z w o ju usług je s t b ra k do stateczn ej liczby środków 'tran sp o rto w y ch w p lacó w k ach obsługujących w ieś. W zw iązku z tym w sferze p ro jek tó w pozostają usługi tra n sp o rto w e n a rzecz g ospodarki chłopskiej, a szczególnie obsługujące w y m ian ę m iędzy przem ysłem a rolnictw em .
W procesie unow ocześniania ro ln ic tw a specjalnie duża rola p rzy p ad a m e c h a n iz a c ji4. W w ysoko zorganizow anym i posługującym się now oczesnym i śro d k am i p ro d u k c ji ro ln ic tw ie m aleje zapotrzebow anie na p ra c ę p ro stą, a w zra sta szybko zużycie p ra c y złożonej. S tąd zm niejsza się liczba z a tru d n io nych w rolnictw ie, a ro śn ie poziom ich k w alifik acji. Z w iększanie in te n sy w ności p ro d u k c ji m im o sp a d k u liczby zatru d n io n y ch opiera się p rzed e w szystkim n a stosow aniu now oczesnych środków i m etod p ro d u k cji, co znów pociąga za sobą coraz szersze staso w an ie w ro ln ic tw ie w ciąż udo sk o n alan y ch m aszyn i narzędzi.
J a k już w spom niano, rozw ój sp e cjalizacji i kooperacji, u słu g oraz innych elem entów służących in te n sy fik a c ji ro ln ic tw a u w aru n k o w a n y je s t przede w szystkim poziom em rozw oju k a d r oraz m echanizacji ro ln ic tw a. Isto tn e zna czenie m a d latego poziom efektyw ności m echanizacji ro ln ic tw a. J e s t ona w iększa w p rzed sięb io rstw ach w ielkoobszarow ych. W u stro ju k ap italisty cz n y m je s t to je d n a z b ard zo w ażnych przyczyn szybkiej k o n c e n tra c ji z ie m is. Tym b ard ziej w u stro ju socjalistycznym pod w zględem efek ty w n o śc i m echanizacji ro ln ic tw a zdecydow aną p rzew ag ę m a g ospodarstw o duże n ad m ałym .
W zw iązku z założonym w Polsce stosunkow o w olnym p rzek ształcan iem g ospodarki drobnotow aroW ej w zespołow ą isto tn e znaczenie m a w łaściw e rozw iązanie sp raw y sta łe g o podnoszenia w y d ajn o ści pracy w in d y w id u aln y ch gospodarstw ach chłopskich, a ty m sam ym zapew nienia sta łe g o w z ro stu p ro du k cji ro ln ej. Od tego, ja k rozw iąże się pro b lem m echanizacji i now oczesnych m etod p ra c y zależeć będzie tak że tem p o przechodzenia ty ch g ospodarstw na zespołowe, b ard ziej w y d a jn e fo rm y gospodarow ania.
Celem a rty k u łu je st p rzed staw ie n ie rozw oju m echanizacji gospodarki chłop skiej woj. olsztyńskiego w la ta c h 1945—1964. P o m in ięto w nim analizę innych, n a w e t po k rew n y ch dziedzin, a m. in. nie zostanie om ów iona pozam echaniza- cy jn a działalność, w k tó re j dzięki cennym in icjaty w o m W ojew ódzkiego Z w iąz k u K ółek Rolniczych ro ln ic tw o olsztyńskie może się poszczycić osiągnięciam i na skalę k rajo w ą.
W sto su n k u do innych, w ojew ództw o olsztyńskie należy do regionów , w k tó ry ch ro ln ic tw o ro zw ija się stosunkow o w olno. N ato m iast w p o rów naniu z m inionym i o k resam i w zro st poziom u gospodarow ania je st tu b ard zo w yraźny. W zestaw ieniu z la ta m i 1956/1957 poziom intensyw ności p ro d u k cji ro ln ej gospo d ark i chłopskiej by ł w la ta c h 1962/1963 w yższy o 36,7°/oG. S k u p p ro d u k tó w ro l nych z gospodarki chłopskiej Liczony w je d n o stk a ch zbożowych n a 100 ha u ży tk ó w ro ln y ch w zrósł ze 179 je d n o ste k w 1956/1957 r. do 246 w 1962/1963 r.
R ów nież z p o śred n ich m iern ik ó w intensyw ności w y n ik a w y ra ź n y rozwój gospodarki chłopskiej w w oj. olsztyńskim . Pogłow ie b y d ła przeliczone w sztu kach dużych n a 100 h a u ży tk ó w rolnych w zrosło z 7,1 szt. w la ta c h 194-6—1948 n a 24,9 szt. w la ta c h 1955—1957 i do 33,7 szt. w la ta c h 1961—1963. N ak ład y
4 W. H e r e r , op. Cit., ss. 34—88; O. L a n g e , E ko n o m ia polityczna, zag a d nien ia ogólne, W arszaw a 1959.
3 Por. W. I. L e n i n , D zieła, t. V, W arszaw a 1950, ss. 137—154, M a szyn y w rolnictw ie.
in w esty cy jn e w la ta c h 1960—1963 w sto su n k u do la t 1947— 1949 były w p rz e li czeniu na 1 h a około 5,5 razy w yższe. Z ao p atrze n ie w si w m a te ria ły budow lane, m aszyny i ciągniki, n‘aw ozy i śro d k i ochrony ro ślin , w ęgiel oraz pasze w p rz e liczeniu n a 100 h a u żytków ro lnych w zrosło w o kresie 1956— 1963 średnio 2,4 r a z y 7. Przytoczone d an e p o tw ie rd z a ją w zro st in ten sy w n o ści olsztyńskiego ro ln ic tw a i pogłębienie się jego w ięzi z innym i d ziałam i gospodarki. W ażną rolę. w dokonaniu ty ch przeo b rażeń olsztyńskiego ro ln ic tw a od eg rała m e c h a nizacja.
Rola m echanizacji w w oj. olsztyńskim w procesie rozw oju ro ln ic tw a je st znacznie w iększa niż n a w ielu innych te re n a c h k ra ju . W ynika to ze specyficz nych cech olsztyńskiego ro ln ic tw a. R olnictw o to w odróżnieniu od innych regionów k ra ju : 1) odczuw a w w ielu grom adach b ra k r ą k do p r a c y 6; 2) posiada tru d n ie jsz e w a ru n k i przyrodnicze; 3) c h a ra k te ry z u je się k o rzy stn iejszą s tr u k tu r ą ag rarn ą.
B ra k r ą k do p ra c y w ro ln ic tw ie w oj. olsztyńskiego w pierw szych la ta c h p o w o jn ie został spow odow any w olniejszym od re p a tria c ji N iem ców tem p em osadnictw a polskiej ludności w iejsk ie j, a w la ta c h n a stę p n y c h by ł w y n ik iem odpływ u lu d n o ści rolniczej, szczególnie m łodzieży do innych zawodów. M iędzy rokiem 1950 a 1960 liczba gospodarujących i p om agających członków rodzin w go sp o d arstw ach in d y w id u aln y ch zm niejszyła się ze 183 n a 169 tys. osób, tj. o 7,8°/o, p rzy czym w te j g ru p ie udział osób w w ie k u do 50 la t sp ad ł z 76fl/o n a 67°/o9.
W 1960 r. w g o sp o d arstw ach in d y w id u aln y ch w oj. olsztyńskiego b yło ty lk o 23:8 osób zaw odow o czynnych na 100 h a u ży tk ó w rolnych, a odpow iedni w sk aźn ik d la P o lsk i k sz tałto w ał się n a poziom ie 42,1 o s ó b 30. B a d a n ia dem o g raficzne w P olsce i dośw iadczenia in n y ch naro d ó w w y k a z u ją , że będzie u n a s następ o w ało d alsze zm niejszanie się liczby p ra cu jący ch w gospodarce chłop skiej n . W zw iązku z ty m p o trzeb a w z ro stu w y d ajn o ści p ra c y i p ro d u k c ji w ro ln ic tw ie w y su w a m echanizację ja k o je d n ą z n ajw ażn iejszy ch dźw igni z zespołu środków i poczynań służących rozw ojow i tego d ziału gospodarki.
Rola m ech an izacji p ro d u k c ji ro ln ej w w oj. olsztyńskim je s t ty m w iększa, że jego w a ru n k i przyrodnicze są w sto su n k u do p rz e w a ż a ją c e j części k r a ju m niej k o rzystne. Je st to głów nie w y n ik iem : 1) k rótszego ok resu w egetacji; 2) bogatej rzeźby te re n u i dużej m ozaikow atości gleb; 3) n iek o rzy stn eg o ro z k ła d u opadów w o kresie sp rzętu płodów rolnych.
6 O bliczono m eto d ą o p raco w an ą przez au to ra, k tó ra je s t m o d y fik a cją koncepcji B lohm a, K opcia i innych.
7 O bliczenia n a p o d sta w ie d anych G U S-u, W U S-u w O lsztynie, C R S-u i W Z G S-u w O lsztynie.
8 B. W i l a m o w s k i , G łów ne k ie r u n k i ro zw o ju ro ln ictw a w w oj. o lsz ty ń sk im . O pracow anie n a zlecenie w y d ziału V PA N — 1964 r., m aszynopis.
9 O bliczenia w łasn e n a podstaw ie „ B iu lety n u S taty sty czn e g o ” (spis
pow szechny z dnia 6 X II 1960 r. L udność, gospodarstw a dom ow e, w y n ik i osta teczne, GUS.
a) se ria ,,L”, n r 4, W arszaw a 1964. b) se ria „L”, n r 23, W arszaw a 1964.
10 O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie d anych ze spisów pow szechnych 1950— 1960 r. Por. ta k ż e J. A d a m o w s k i , E w olucja za tru d n ien ia w ro ln ictw ie p o l sk im , W arszaw a 1964, a u to r p o d aje n a s tę p u ją c ą liczbę lu d n o śc i zaw odow o czynnej w ro ln ic tw ie n a 100 h a u ży tk ó w rolnych; P o lsk a — 34,6 i w oj. o lsztyń skie — 20,0.
11 B. S t r u ż e k , W spółczesne rolnicU uo w ś w ie d e i jego p ro b le m y. W a r szaw a 1963, ss. 5—18 i 71—78; por. E. R o s s e t , P e rs p e k ty w y dem ograficzne P o lsk i, W arszaw a 1962.
Ta b . 1. C h a ra k te ry st y k a sto sun ków a g ra rn y c h i w y p o sa ż e n ia w in w e n ta rz ży w y gos pod ar st w c h ło p s k ic h w o j. o ls z ty ń sk ie g o na tle in ny ch w o je w ó d z tw 246 Ź ró d ło : O b li cz en ia wł as ne na p o d st a w ie „Biuletynów st a ty st y c z n y c h G U S -u ” , do ty cz ąc y c h sp is u p o w sz e c h n e g o z dn. 6 X II 19 60 r. S er ii „ R ” nr 4 o ra z nr 2 3 . я 3 Μ Ό 5 ь u D (J X i ô n © я σ> я я - н Ι Λ с о о т ь с о с ч с ч © © -— ι - ч © вЭ СО © СО 40 » о © ' - - — * сч ' — Г © © СО с о с о © !-н с о с о с ч !·>. © . со. © ь-* ь-* Tb Tb с о α О г - с ч с о © О сч © 40 t j? СЧ © <-*" с о т ь с о с о еч сч N 4 û О ^ О t v " Oh с о i n с о © с о с о © © ^ с о СО сч" сч* со* чЬ т Ь чч CO. Oh с о СО* со* ь -‘ © - ч - ч s я ó a s ь - « © т ь ь - с о © Oh — Г -^ Г сч* to* ч ч с ч с ч с ч © -«ь ( V СО СО Ь*· © © >-< СО с ч ' © ' 40 © ч ч 1— . еО СО © . т Ь t v < -Г oh 40 © СО T b Ь-_ © © Ь -' 40 44* СЧ СЧ ай о я s t ' я л сч . ч ч © . © с о со . © со* о * с о о © ' • чЧ Ч* СО © © - н СО СО 4D -чн* — Г с о ' - ч © " ь - ' СЧ СЧ Ь Ь -- Ч О Я © © СО СО - ч 1 © Tb. 40 i n ' © ’ Oh СЧ T b СЧ с S3 N я о © © с о о b - т ь T b T b 40 Oh Oh o ' г ч с ч - и г н © Ю с о с о © © ч ч чч -Ч* с ч ' t '- ' Oh - ч © ' © с© 40. © © со ' о со* © с о T b ©_ o . 40 T b © с о с ч со я о о . σ> я ч< 40 n © © ' еч’ 40 с о ' ь ^ со СЧ СО h t тЬ СЧ СЧ а д СО. ч ч ч* ч ч со . т Ь 40 b -“ оЭ с о © СО СО © © © СО © СО ч ^ © т Ь СО чч Ь - © . с о Ch 1П чЬ* T b СО чч .2 с 1) Έ ю CSC D N Ü N Я SS £ « Ä 3 -В с л я о . - 2 *υ 3 я я Ό О Си я О СО я а э ы и Л О - h М Ю 40 Oh oh © о bJ l i — ч ч ю © . Сгч © © © j ■“ · % % s 1 я 1 ь - - С я о t ' a s " 0 СЧ СЧ я а О *0 о • О О О , ъ 4 3 а з . 2 л я © _ о л и 3 я я т э о а я о оо . 2 с а з и N я 3 о с а а м © © М М © © © © о о М м - ~ “ ? £ 1 — ? ! 0 © J ^ ^ © 40 _ 1 © © J 2 1 м "* в 1 t v а з я о t -Д Ό _ Ό с ч с ч ® s О Ό О “O O P . м © © © 3 я м я о о а . я о с о ‘ υ ЧО U* ы и " о S* « S ' S . . _ N Г 1 в ? « у в © . 2 * s О 3 *0 .м с ч с о © © © © 3 т э о в , я о ОО о с Ό я в в о а с т з я " я о Р . я аэ и
л
я в о ай ’с о о оо ай υ в os а · -°p s
t í - ч О - Ч ^й я υ ■ σ υ « ■2"
S Я я О т з --з а . я 3 . 21 -
в о , с ч ά - сч со тЬK rótszy okres w eg etac ji pow oduje sp ię trzen ie p ra c w n iek tó ry ch m ie siącach, a głów nie w o kresie s p r z ę tu 12. R ozładow anie szczytów p ra c y je st m ożliw e poprzez m echanizację, przede w szystkim p rac w y stę p u jący ch w łaśn ie w tych okresach. K onieczność m echanizacji p ra c w okresie ich szczytów zw iększa się w zw iązku z niek o rzy stn y m w ty m czasie ro zk ład em opadów .
B ogate urzeźbienie te re n u i m ozaikow atość gleb w p ły w a n a pow ażne u tr u d n ien ie p ra c polow ych 13, a co z kolei pow oduje dużą pracochłonność p ro d u k cji. W obec czego czynnik ten działa rów nież n a rzecz zw iększenia m echanizacji p ro d u k cji ro ln ej. O ddziaływ anie to je s t tak że d ru g o stro n n e. B ogate u rzeźb ien ie obniża w y d ajn o ść m aszyn i narzędzi, a ozasem n ie k tó ry sp rz ę t nie m oże być w ogóle stosow any. M echanizacja m u si być odpow iednio dostosow ana do istn ie jących w a ru n k ó w glebow ych oraz rzeźby teren u .
S tru k tu ra a g ra rn a woj. olsztyńskiego w po ró w n an iu z innym i te re n a m i je st k o rzy stn a. G o sp o d arstw a pow yżej 7 h a sta n o w iły tu w 1960 r. 56,4% ogólnej liczby i zajm ow ały 88,l°/o pow ierzchni. O dpow iednie liczby d la całego k r a ju w ynosiły 23,6% i 55,3%, a np. d la w oj. kieleckiego ty lk o 13,5% i 31,6%. Podobny je s t u k ład w zak resie szachow nicy pól. W w oj. olsztyńskim aż 63,6% gospo d a rstw chłopskich sk ła d a się ty lk o z jed n ej lu b dw óch części i zaledw ie 3,6% z 6 i w ięcej kaw ałków . O dpow iednie w sk aźn ik i dla całej P o lsk i k sz ta łtu ją się na poziom ie 48% i 15,5%, a d la w oj. kieleckiego 38,1% i 21,7%. (Tab. 1).
O m aw iane zagadnienie m a też d rugą, m niej k o rzy stn ą stro n ę, bow iem ja k w y k aza ły b ad an ia, stosunkow o szybko n a stę p u je w w oj. o lsztyńskim ro zd ro b n ienie gospodarstw . M iędzy 1950 a 1960 r. liczba gosp o d arstw do 2 h a w zrosła aż o 10,6%, a pow yżej 7 ha zm alała o 13,3%. W in n y ch regionach proces ten je s t w olniejszy (p atrz tab . 1). W p rzeciw ień stw ie do ziem d aw nych działy rodzinne 14 są w w oj. olsztyńskim trzecio rz ęd n ą p rzyczyną zm n iejsz an ia w ie l kości gospodarstw . G łów ną p rzyczynę stanow i odpływ ludności ze w s i 15.
W w ie lu go sp o d a rstw ach po zo stają ty lk o ludzie sta rsi, o m n iejszej w y d a j ności p racy . Z o staw iają oni sobie niew iele ziem i z zabudow aniam i, a re sz tę od d ają p ań stw u . N a tej drodze ro śn ie a re a ł użytków n ie rozdysponow anych na trw a le , czyli tzw . P ań stw o w eg o F u n d u szu Ziemi, k tó ry ciągle je s t kło p o tliw y m problem em . Podobna je s t p rzyczyna p o w sta w an ia g o sp o d a rstw ekonom icznie p o dupadłych 16.
W łaściw ie rozw iązany problem m ech an izac ji oraz różnego ro d z a ju usługi w ro ln ic tw ie złagodzą d eficy t rą k do pracy i um ożliw ią p ro w ad zem e gospo d a rstw rów nież ludziom starszym . Z astąp ien ie uciążliw ych p ra c fizycznych m aszynam i zm ieni w a ru n k i b y to w an ia ludności rolniczej i z ah am u je jej odpływ do innych zaw odów , um ożliw i chociażby e k ste n sy w n ą p ro d u k c ję n a całym obszarze gosp o d arstw przechodzących do g ru p y tzw . p o d u padłych, stw o rzy
12 J. K o s t r o w i c k i , Śro d o w isko geograficzne P o lski, W arszaw a 1957, ss. 282—297.
13 B. W i 1 a m o w s к i, R o zw ó j ro ln ictw a w w oj. o lsz ty ń s k im (O pracow anie do K sięgi X X -le c ia w oj. o lsztyńskiego), 1964 r., ss. 1—5, m aszynopis.
14 B. G a ł ę s к i, S p o łeczn o -ek o n o m iczn a str u k tu ra -uisi w Polsce L u d o w e j i a k tu a ln e ten d en cje je j zm ia n , w p ra c y zbiorow ej: E konom ika rolnictw a i p o lity k a rolna, t. 2, W arszaw a 1963, ss. 5—63; por. ta k ż e A. S z e m b e r g , P rze m ia n y s tr u k tu r y a grarnej gospodarstw ch ło p skich w latach 1952—I960’, W arszaw a 1962, s. 22.
15 B. W i 1 a m o w s к i, P rzy c zy n y rozdrabniania i opuszczania gospodarstw ch ło p skich w w oj. o lsz ty ń sk im po ro k u 1956 (m aszynopis). O kres do 1956 r. b a d a ł pod tym w zględem D. G a ł a j.
16 Do podobnych w y n ik ó w doszedł zespół sp e c jalistó w zajm u jący ch się n a polecenie olsztyńskich w ład z w ojew ódzkich go sp o d arstw am i podupadłym i. O p racow anie n a piśm ie w p o sia d an iu W ydz. R olnictw a i L eśnictw a PW RN w Olsztynie.
w a ru n k i pełnego zagospodarow ania- g ru n tó w PF Z , będzie sp rzy jało in ten sy fik acji p ro d u k cji ro ln ej w e w szystkich gospodarstw ach.
W w a ru n k a c h w oj. olsztyńskiego, podobnie ja k w całym k ra ju , m ech an i zacja je s t o p a rta o dw a typow e rozw iązania: I) o usługi placów ek uspołecz nionych; 2) o m aszyny i narzędzia stanow iące w łasność chłopów.
II. USPOŁECZN IO N E PLACÓW KI M EC H A N IZA CJI G O SPO D A R K I C H Ł O PSK IEJ
P o w stałe po w ojnie w w oj. olsztyńskim specyficzne w a ru n k i, a szczególnie d otkliw e b ra k i w w yposażeniu g ospodarstw in d y w id u aln y ch w sprzęt, łącznie z om ów ionym i czynnikam i sp rzy jający m i m echanizacji, pow odow ały, że chłopi obok tra d y c y jn e j p racy w op arciu o w łasn e n arzęd zia chętnie k o rz y sta li z usług p laców ek uspołecznionych. D latego ju ż od pierw szych m iesięcy po w yzw oleniu organizow ano Uspołecznione p rzed sięb io rstw a p o m agające gospodarstw om ro l nym w rozw oju m echanizacji. Chodziło- przy tym o to, by poprzez k oncen tra c ję sp rzętu w przed sięb io rstw ach uspołecznionych i d an ie m ożliw ości ko rzy stan ia z niego w szystkim chłopom ja k n a jp e łn ie j w y k o rzy stać istn iejące (często pow ażnie zniszczone) m aszyny i narzędzia rolnicze.
Od k w ie tn ia 1945 r. zbieraniem , kom pletow aniem , n a p ra w ą i u ru ch am ian iem poniem ieckich ciągników , m aszyn i narzędzi zajęły się g o spodarstw a p a ń stw ow e. Nie b ra k też było w tym zak resie in ic ja ty w y chłopów . W iele teg o ro d zaju poczynań kończyło się w yw iezieniem tra k to ró w poza w ojew ództw o.
W iosną J945 r. sp e cjaln a e k ip a z Łodzi u ru ch o m iła w O lsztyńskiem filię P aństw ow ego P rz ed sięb io rstw a T ra k to ró w i M a sz y n 'R o ln ic z y c h (P P T iM R ). P rz ed sięb io rstw o to m iało m onopol nie ty lk o na tra k to ry poniem ieckie, ale i n.a p o s:ad an ie w szelkich ciągników i w iększych m aszyn rolniczych. Rów nież g o spodarstw a p ań stw o w e m usiały p rzek azać im sw oje m aszyny i ciągniki. P P T i MR zocitało zobow iązane do w y k o n y w an ia usług w zakresie m echanizacji p rac rolnych w go sp o d arstw ach p aństw ow ych i in d y w id u aln y ch 17.
Ta n a d m ie rn a k o n c e n tra c ja in w e n ta rz a m artw ego nie zdała w ów czesnych w a ru n k a c h w pełni egzam inu i d latego w poszukiw aniu lepszych rozw iązań w 1946 r. P P T iM R zostało zlikw idow ane. Część ciągników i m aszyn p rz e k a zano P ań stw o w y m N ieruchom ościom Ziem skim , a resztę w ra z z bazam i te c h nicznym i p rzy jęły placów ki now o organizow anych p rz e d sięb io rstw T echnicznej O bsługi R olnictw a (TOR). P rz e d się b io rstw a te stopniow o p rz ek sz ta łc ały się z.placów ek św iadczących usługi w zak resie p ra c polow ych na bazy rem ontow e.
P o w stałą w te n sposób lu k ę w zakresie u słu g m echanizacyjnych d la gospo d a rstw chłopskich m iały w ypełnić działające od 1948 r. Spółdzielcze O środki M aszynow e (SOM), będące placó w k am i G m innych S półdzielni „Sam opom oc C hłopska”. D ziałalności ich p atro n o w ał rów nież ZSCH.
SO M -y organizow ano z reg u ły w tzw . „resztórwkach” z zasięgiem d z ia ła l ności na je d n ą gm inę. Do zadań ich należało: w ypożyczanie chłopom m aszyn i narzędzi rolniczych tra k c ji k onnej, w y k o n y w an ie p rac polow ych i innych w łasn y m sprzętem tra k c ji m echanicznej oraz rem o n ty m aszyn i narzęd zi c h ło p s k ic h ia. W yposażenie SO M -ów było stosunkow o słabe. S k ład ały się na nie początkow o p ra w ie w yłącznie m aszyny i n arzęd zia poniem ieckie. O debrano je chłopom p o siadającym ich w ięcej ponad u sta lo n e norm y n a 1 gospodarstw o.
17 B. W i l a m o w s k i , S tu d ia założeń i p o czą tkó w o sadnictw a rolniczego na teren ie w oj. o lsztyń sk ie g o w la ta ch 1945— 1948 (praca dok to rsk a) O l sztyn 1963.
18 B. W i l a m o w s k i , R ozw ój, op. cit., ss. 30—32. 248
W yposażenie SO M -ów zostało u zu pełnione lżejszym i tra k to ra m i i n arzędziam i tow arzyszącym i z dostaw UNRRA.
Szczytow y okres ro zw o ju SO M -ów przy p ad a n a przełom 1949—1950 r. Istn iało ich w ów czas w w ojew ództw ie 183. W yposażenie SO M -ów o b razu je tab . 2. P rz eciętn ie n a je d n ą placów kę p rz y p a d a 1 c iąg n ik (liczba ciągników fizycznych p rz e k ra c z a ła 200 szt.).
T ab. 2. W yposażenie spółdzielczych ośrodków m aszynow ych w w oj. o lsztyńskim w 1950 r.
Ip . N a z ш a Sztuk
1. Ттакїогу (p rzeliczen io w e) 158
2. M łocarnie 194І
3. K o p aczki 1367
4. Sieum iki zb o żo w e 2672
5. Snopoiuiązałki 573
6. Kosiarki 1108
7. Żniw iarki 1269
Źródło: A rch iw u m Woj. Zw. Gm. S półdzielni Sam opom oc C hłopska w O lsztynie.
W początkow ej fazie SO M -y były pom yślane ja k o b aza tech n iczn a, n a k tó re j oprze się rów nież k o lek ty w izacja. Ze w zględu je d n a k n a ich słabość i m ałą dyspozycyjność zaczęto w 1949 r. do obsługi spółdzielni p ro d u k cy jn y ch organizow ać P a ń stw o w e O środki M aszynow e (POM). SO M -om po zo stała n a d a l obsługa g o sp o d a rstw in d y w id u aln y ch . Od 1950 r. po trzeb y SO M -ów zepchnięto n a p la n dalszy, poniew aż cały w y siłek w ty m o k resie k o n cen tro w ał się na k o lek ty w izacji. P ogorszyło się ich ju ż i ta k n a d e r sk ro m n e w yposażenie. W d o d a tk u w 1952 r. m u siały one przekazać sp rz ę t tra k c ji m echanicznej PO M -om .
Od 1954 r. SO M -y zostały p rz e ję te przez PO M -y i przek sz ta łc o n e w G m inne O środki M aszynow e (GOM). Z ak res -zadań w zasadzie n ie zm ienił się, n a to m ia st m ożliw ości ich re a liz a c ji ku rczy ły się b a rd z o szybko. W la ta c h 1950—1956 liczba ciągników zm niejszyła się cztero k ro tn ie, a m aszyn i narzęd zi trz y k ro tn ie . W d o d a tk u d u ża część sp rz ę tu nie n a d a w a ła się do e k sp lo a ta c ji w s k u te k n a d m iern eg o zużycia. W tej sy tu a c ji w 1955 r. w sto su n k u do 1950 r. u słu g i SO M -ów zm niejszyły się dziesięciokrotnie.
Na przełom ie la t 1956/1957 n a s tą p iła fo rm a ln a lik w id a c ja G OM -ów. Część ich w yposażenia została zw rócona lu b sp rzed a n a chłopom , a re sz tę p rzejęły PO M -y.
D ziałające od 1949 r. P ań stw o w e O środki M aszynow e, org an izo w an e dla obsługi spółdzielni p ro d u k cy jn y ch , w dotychczasow ej sw ojej działalności przeszły d w ie pow ażnie różniące się m iędzy sobą fazy.
W pierw sze j, p rz y p a d a ją c e j na la ta 1949—1956 b yły one p o d p o rą rozw oju spółdzielni p ro d u k cy jn y ch , a w d ru g ie j trw a ją c e j do dziś sta n o w ią one zaplecze m echanizacji całego ro ln ic tw a. Ich rozw ój o rg a n iz a c y jn y o b ra z u je tab . 3. P O M -y zostały pow ołane n a w zó r rad zieck ich M T S-ów w o p arciu o n a s tę p u ją c e założenia:
1) K o n c e n tra c ja sp rz ę tu pozw oli n a lepsze jego w y k o rzy stan ie, gdyż zap o trze bow anie poszczególnych g o sp o d a rstw nie je s t je d n a k o w e i n ie zaw sze n a stę p u je w ty m sam ym czasie.
Tab. 3. Rozwój organizacyjny p aństw ow ych ośrodków m aszynow ych oraz spółdzielni p ro d u k cy jn y ch w w oj. olsztyńskim
Lp. Rok L i c POM z b a traktorów lu HOM Powierzchnia spółdz. produkc. w tys. ha 1. 1949 1 45 2,9 2. 1950 8 353 13.8 3. 1951 14 485 21,9 4. 1952 20 316 57,8 5. 1954 27 1075 80,0 6. 1956 28 1442 91,5 7. 1958 21 992 5,5 8. 1961 21 366 6,1
Ź ródła: O pracow ania w łasn e n a podstaw ie:
a) m a te ria łó w Woj. Z jedn. P rzeds. M echanizacji R o ln ictw a w O lsztynie;
b) pracy J. Ł abudzia, O rg an izacja i koszty PO M -ów w woj. o lsztyń skim . M aszynopis w W SR-ze, O lsztyn z 1963 r.
2) L epsza będzie obsługa sp rzętu ze w zględu n a m ożliwość zap ew n ien ia k a d r fachow ych, in stru k tażu , w a rsz ta tó w rem ontow ych, p aliw a, części zam ien nych itp.
3) Będzie istn iała techniczno-ekonom iczna zależność spółdzielni od placów ki pań stw o w ej — stą d m ożliw ość w p ły w an ia n a s y tu a c ję spółdzielni. 4) Z apew nienie in g e re n c ji czynnika fachow ego (agronom , zootechnik, w e te
ry n arz ) i politycznego w sp raw y spółdzielni w celu ich ekonom iczno- -o rg an izacy jn eg o um acniania.
Tab. 4. P ra co w n icy p ań stw o w y ch ośrodków m aszynow ych
Lp. W yszczególnienie L a t a 1954 1956 1957 1962 1. Liczba pracowników: Zatrudnienie ogółem 2188 2764 2020 2502 2. Grupa produkcyjna 1415 1631 1495 1888
3. Doradztwo dla sp. prod. 369 475 — —
4. Grupa administracyjna 403 658 565 615
1.
Udział procentowy:
Zatrudnienie ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0
2. Grupa produkcyjna 64,7 59,0 72,6 75,4
3. Doradztwo dla sp. prod. 16.9 17,2 — —
4. Grupa adm inistracyjna 18,4 23,8 27,4 24,6
Ź ródła: ja k do tab. 3.
Do 1956 r. PO M -y n ie ty lk o w ykonyw ały w łasn y m sp rzętem p ra c e w spół d zielniach p ro d u k cy jn y ch , ale św iadczyły też szereg' innych u słu g m iędzy innym i w zak resie p o ra d n ic tw a fachow ego, działalności społeczno-politycznej, o rg an izacji now ych spółdzielni itp.
Po p rzejęciu SO M -ów i u tw o rzen iu G O M -ów fo rm aln e p ra w o k o rzy stan ia z usług P O M -ów m ieli rów nież chłopi in d yw idualni. O bow iązyw ały ich je d n a k 250
2,5 razy w yższe op łaty za u sługi an iżeli spółdzielnie p ro d u k cy jn e 19, a w do d a tk u usługi te m ogły być im św iadczone po zaspokojeniu po trzeb spółdzielni p ro d u k cy jn y ch . D latego u d ział gospodarstw in d y w id u a ln y c h w k o rzy stan iu z usług PO M -ów był n isk i i w ynosił w 1955 r. zaledw ie 8,5% całości usług św iadczonych przez PO M -y. N ato m iast w całości p rac polow ych w ykonanych przez PO M -y usługi dla go sp o d arstw in d y w id u aln y ch sta n o w iły 10,3%. O dpo w ied n ie d an e dla P G R -ów k sz tałto w ały się n a poziom ie 35,5% i 12,6%. P G R -y k o rzy stały i k o rz y sta ją n a d a l głów nie z usług rem o n to w y ch PO M -ów , gdyż p rzek azały one im sw oje w a rs z ta ty rem ontow e, zachow ując jed y n ie w a rsz ta ty do d ro b n y ch n a p ra w .
W p ierw szy m o kresie działalność PO M -ów , podobnie ja k P P T iM R , n ie była w p ełn i dostosow ana do p o trzeb ro ln ic tw a. W ynikało to z fa k tu , że w pow iecie ośrodków sk u p ia ją cy ch sp rz ę t PO M -ów było zaledw ie kilka. S tą d też tw o rzy ły się pow ażne odległości m iędzy nim i a P G R -am i, g o sp o d a rstw am i chłop skim i i spółdzielniam i p ro d u k cy jn y m i. D użo czasu i p aliw a zużyw ano na przew óz m aszyn i n arzędzi. D yspozytor sp rzętu był poza gospodarstw em ro l nym , co p rzy dużych odległościach baz sp rz ę tu od g ospodarstw o d b ija ło się u je m n ie na o rg an izacji p ro d u k cji ro ln ej i jej w ynikach.
Tab. 5. P ra c e w y k o n an e przez p ań stw o w e ośrodki m aszynow e w oj. olsztyńskiego w la ta c h 1954 i 1956
Lp. W y s z c ze g ó ln ie n ie L a t a
1954 1956
P race taktoroino-m aszynotue ogółem :
1. а) ш tys. z ł po ce n ie zbytu 22885 25978
2. b) ш tys. ha orki średniej 194,9 248,2
3. K oszt uiłasny 1 ha orki śr. ш zł 265 308
4. P ro cen t o płat spó łd z. do kosztu 45,6 31,1
5. P ro cen t p rac roln ych do ca ło ści 78,1 73,8
Ź ró d ła: ja k do tab . 3.
W ro ln ic tw ie pogoda zm usza do częstych zm ian p lanów p ra c y n a w e t w ciągu dnia. T ru d n o z g óry przew idzieć, ja k i sp rz ę t w d an y m d n iu będzie potrzebny. N ajlep sza je s t ta k a sy tu a cja, kiedy ze sp rzętu m echanicznego m ożna k o rzy stać w k ażd y m czasie. O znacza to, że p rz y n a jm n ie j po d sta w o w e m aszyny i n arzęd zia rolnicze m uszą znajdow ać się w p rzed sięb io rstw ie rolnym lub w jego pobliżu. D lateg o też w ZSRR sp rz ę t z M T S-ów p rzek azan o kołchozom . W n aszym k r a ju ro la PO M -ów zo stała po ro k u 1956 rów nież zm ieniona.
W raz ze zm ianą zasad p o lity k i p a ń stw a w sto su n k u do chłopów n a stą p iły przeo b rażen ia c h a ra k te ru p ra c y PO M -ów . U w idacznia się to w zm ianach z a tru d n ie n ia i s tr u k tu ry p ra c y (Tab. 4, 5). Rozwój PO M -ów je s t k lasycznym p rzy k ład em d ziałan ia p ra w a P a rk in so n a . W la ta c h 1954— 1956 n ajszy b ciej w z ra sta ło z a tru d n ie n ie w a d m in istra c ji. L iczba p raco w n ik ó w w d ziale p o li tycznym zw iększyła się ze 105 do 142 osób. M im o zm niejszania się od 1955 r. obszaru spółdzielni p ro d u k cy jn y ch , n a d a l rosło z a tru d n ie n ie i liczba tra k to ró w przy rów noczesnym zm niejszeniu poziom u obsługi spółdzielni p ro d u k cy jn y ch z 1.6 w 1954 r. do 1,4 h a o rk i śre d n ie j na 1 h a u ży tk ó w ro ln y ch w 1956 r.20.
19 Ibidem , ss. 32—34.
20 I. G l i w a , P ro b le m u słu g gospodarczych dla w s i o lszty ń sk ie j, 1965, m aszynopis w W SR-ze Olsztyn.
P o ro zw iązan iu p rzew ażającej liczby spółdzielni p ro d u k cy jn y ch n a p rz e łom ie 1956— 1957 r. n astąp ił d la PO M -ów ciężki okres. P o staw io n e zostało przed nim i zadanie, by sta ły się p rzed sięb io rstw a m i ren to w n y m i. M usiały się one szybko przestaw ić n a obsługę gospodarstw in d y w idualnych. J e s t t o odbiorca m niej w ygodny. Dom aga się w ysokiej jakości usług, a p ra c a n a n iew ielk ich polach je st kosztow na i m ało w y d ajn a. D la po p raw y sw ojej sy tu a c ji m a te ria l nej PO M -y podniosły trzy k ro tn ie, w sto su n k u do o p łat pob ieran y ch od spół dzielni p ro d u k cy jn y ch , cenę za usługi tra k to ro w o -m asz y n o w e św iadczone chłopom in d y w id u aln y m . Z niechęca to chłopów do k o rz y sta n ia z p racy PO M -ów , przy czym ro sn ą te n d e n c je do n ab y cia w łasnego sprzętu.
N ow a sy tu a c ja w ro ln ic tw ie stw o rzy ła potrzebę zm iany p ro filu pracy PO M -ów . Z m alał w u sługach udział p rac polow ych, a szeroko rozbudow ano usługi rem o n to w o -in stalacy jn e, b u d o w lan o -in w esty cy jn e, tra n sp o rto w e itp .21. S to su n ek p ra c w arszta to w y ch do tra k to ro w o -m asz y n o w y ch w zrósł z 2,9% w 1954 r. do 6,1% w 1956 r., 44,9°/o w 1957 r. i 174,l°/o w 1959 r.22. R ów nocześnie zm alał p rocentow y u d ział p ra c ro lnych w ogólnej ilości p ra c tra k to ro w o - -m aszynow ych. W zrosły n a to m ia st usługi w zak resie tra n sp o rtu gospodarczego i leśnego. (Tab. 6).
O dstępow anie od realizacji u sług bezpośrednio na rzecz p ro d u k cji rolnej pociągnęło za sobą zm niejszenie liczby tra k to ró w z 1442 w 1956 r. do 272 w 1963 r. Z m a la ła rów nież liczba m aszyn i narzęd zi ro ln ic z y c h 23. P rz e ję ły je p ra w ie w całości P G R -y. W to m iejsce PO M -y otrzym ały inny sp ecjaln y sp rz ę t m. in. d la usług w zakresie chem izacji rolnictw a.
W ce n tru m uw agi PO M -ów w o sta tn ich la ta c h sta w ała coraz b ard ziej tro sk a 0 rozbudow ę bazy re m o n tu ciągników , m aszyn i narzędzi rolniczych. W ty m celu unow ocześnia się ich w yposażenie, d lateg o też inw estycje w w yposażenie ro sn ą szybciej aniżeli w b udynki. O ile w p lan ie 6 -letn im n ak ład y n a m aszyny 1 u rząd zen ia stanow iły 60% całości in w esty cji PO M -ów , to w sześcioleciu 1956— 1962, m im o w y bitnego zm niejszenia liczby sp rzętu służącego do p rac polow ych, w zrosły one do 6 9% 24. T en d en cja ta u trz y m u je się rów nież w o sta t nich latach .
Dąży się te ż do w yspecjalizow ania poszczególnych PO M -ów . R ów nocześnie s tr u k tu r a usług PO M -ów u leg a dalszym zm ianom . Z p rac polow ych po zo stają i ro zw ijają się ta k ie , ja k ro zlew an ie w ody am o n iak aln ej, naw ożenie w apnem , w części chem iczna ochrona roślin, itp. N ajszybciej ro z w ija ją się je d n a k usługi w z ak resie p rzeglądów g w aran cy jn y ch i rem o n tó w ciągników oraz m aszyn i narzędzi rolniczych. Zm iana ta je s t spow odow ana głów nie szybkim w zrostem w yposażenia w sp rzęt m echaniczny P G R -ów , K R -ów i chłopów in d y w idualnych. P ro je k t ro zw iązan ia p ro b lem u rem o n tó w sp rz ę tu rolniczego zm ierza w dw óch k ie ru n k a c h : 1) zw iększa się siłę p rzerobow ą PO M -ów m. in. przez rozbudow ę filii; 2) ro zw ija się usłu g i z tego z a k resu w K R -ach, G S -ach i innych placów kach. W ojew ódzkiem u Z jednoczeniu P rz ed sięb io rstw M echanizacji R o ln ictw a utw orzonem u w m iejsce daw nego W ojew ódzkiego Z jednoczenia POM, p ań stw o w yznaczyło w ty m zak resie rolę w iodącą.
21 J. Ł a b u d ź , Organizacja i k o s z ty POM w w oj. o lsz ty ń sk im , 1963, m aszynopis w W SR-ze Olsztyn.
22 B. W i l a m o w s k i , R ozw ój, op. cit., tab . 37, ροζ. 3.
23 M. N o w a c k i , S tu d ia -nad k ie r u n k a m i i d y n a m ik ą ro zw o ju fo rm organi za c yjn ych zaplecza technicznego ro ln ictw a w Polsce L u d o w e j w latach 1961— 1980, W arszaw a 1964.
24 O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie m ateriałó w Woj. Zjedn. P rz ed sięb . Mech. Roln. w O lsztynie.
Z powyższych rozw ażań w y n ik a, że PO M -y sta ją się córaz b ard ziej zaple czem m echanizacji całej gospodarki ro ln ej, a zan ik a ich rola w w yk o n y w an iu bezpośrednich u sług w g o spodarstw ach. U sługi m ech an izac y jn e n a wsi, zam iast daw n y ch placów ek uspołecznionych ro z w ija ją k ó łk a ro ln ic z e 25. D la p raw id ło w ego rozw oju m ech an izac ji w kó łk ach rolniczych n iezbędne je s t k o rzy stan ie z bog aty ch dośw iadczeń, ja k ic h w ty m zak resie d ostarczyła działalność uspołecznionych placów ek m echanizacji ro ln ic tw a: P P T iM R -ów , TO R-ów , SOM -ów, G OM -ów, a szczególnie p ierw szy okres działalności POM -ów.
Tab. 6. S tru k tu r a p ra c m a sz y n o w o -trak to ro w y ch p ań stw o w y ch ośrodków m aszynow ych w w oj. olsztyńskim
l L p - N azw a pracy
L a t a
1957 1958 1961
I. P race roln e 49,9 20,7 13,8
2. T ran sport go spo d arczy 39,6 60,5 35,2
3. P race leśn e 17.5 18,8 51,0
r a z e m 100,0 100,0 100,0
Ź ró d ła: ja k do tab. 3.
III. ROZW Ó J K Ó ŁEK ROLNICZYCH I IC H BAZY M A TE R IA LN E J P o trz e b a rozbudow y o rg an izacji chłopskiej służącej now ej polityce ro ln ej została w y su n ię ta ju ż na V III P len u m К С P Z P R w 1956 r.2S. D okładniejsze sprecyzow anie roli k ó łek rolniczych n astąp iło w w ytycznych К С P Z P R i N K ZSL w sp ra w ie polity k i ro ln e j ze sty c zn ia 1957 r.s ja k ró w n ież n a II Z jeździe P Z P R oraz na II P len u m К С P Z P R , podczas k tó reg o p ostanow iono utw orzyć F u n d u sz Rozw oju R o ln iatw a (F R R )27.
Rozw ój m ech an izac ji w goispodarce chłopskiej n ie je s t jed y n y m celem d ziałalności kółek rolniczych. G en eraln y m ich zadaniem je s t u doskonalanie gospodarki chłopskiej m. in. przez k rzew ien ie w iedzy ro ln iczej, o rg an izację zespołow ych fo rm d ziałan ia, p o p u lary zację now oczesnych środków i m etod p ro d u k cji, rozw ój usług, o rg an izację zbiorow ego z ao p atrzen ia, k o n tra k ta c ję itp. N ajw ięcej je d n a k uw agi p o św ięcają w ładze rozw ojow i m ech an izacji, a o sta tn io rów nież zespołow ej u p ra w ie g ru n tó w P ań stw o w eg o F u n d u szu Z ie m i28. K ażda z w y m ienionych dziedzin działalności K R -ów m a doniosłe znaczenie dla d a
l-25 K ó łk a rolnicze istn iały na ziem iach polskich, głów nie w W ielkopolsce (4C0 KR) i M ałopolsce (1700 KR) ju ż p rzed pierw szą w o jn ą św iatow ą. N a p rz e łom ie 1936—1937 było w Polsce 9400 K R -ó w z 250 tys. członków.
20 Do 1956 r. p o w sta ło w Polsce 1700 K R -ó w z 60 tys. członków . D ziałały one w ram ach Z w iązku Sam opom ocy C hłopskiej. D ziałający od 1957 r. K o m ite t O rg an izacy jn y K R -ów zorganizow ał w e w rześn iu 1959 г. I, K rajo w y Z jazd Z w iązku K ółek i O rganizacji R olniczych, k tó ry m iędzy innym i pow ołał Z arząd G łów ny.
27 D nia 24 V II 1959 r. p o d ję ta została u ch w ała KERM n r 319/59 w sp ra w ie u tw o rzen ia o raz zasad g o spodarow ania F u n d u szem R ozw oju R olnictw a (FRR). Tw orzony je s t on z w p ła t bu d żetu p a ń s tw a na rzecz K R -ó w i ich zw iązków w w ysokości ró w n ej różnicy m iędzy w a rto śc ią obow iązkow ych dostaw po cenie w oln o ry n k o w ej a w a rto ścią płaconą za nie chłopom (od każdych 100 kg zbóż około 80,— zł, ziem niaków 30,— zł, żyw ca 850,— zł).
28 J. T e p i c h t, K R a p rz e m ia n y w gospodarce ch ło p skiej, w p ra c y zbio ro w ej: E konom ika ro ln ic tw a i p o lity k a ro ln a, t. 2, W arszaw a 1963, ss. 181—225.
šzego rozw oju w s i 29, ale te m a t oraz ram y a rty k u łu zm uszają do sk o n cen tro w an ia się n a sp raw ie m echanizacji gospodarki chłopskiej.
K ółka rolnicze w pew nym zakresie sta ły się k o n ty n u a to ra m i SOM -ów i w pew nym stopniu Zw iązku Sam opom ocy C hłopskiej oraz p rzedw ojennych kółek rolniczych. Ja k o p rz y k ła d dla ich rozw oju p rzytaczano najczęściej p rzed w o jen n e K R -y. W p ra k ty c e ja k o czołowe zadanie postaw iono p rzed nim i m echanizację, a inne cele tra k to w a n o jak o drugorzędne. Spow odow ało to w n iek tó ry ch środow iskach chłopskich podejrzenie, że są to n o w e m etody prow adzące do tw o rzen ia spółdzielni prod u k cy jn y ch . Z aistniały n a w e t t r u d ności w o rganizacyjnym rozw oju K R -ów . W la ta c h 1956— 1959 n ajw ięk sze zaham ow ania pod ty m w zględem były n a Z iem iach Z achodnich i Północnych, gdzie K R -y n ie m iały t r a d y c ji30.
W m ia rę p o d ejm o w an ia przez K R -y w ielu p ra c z dziedzin poizam echaniza- cyjnych sła b n ie nieufność chłopów do ich działalności. W coraz w iększym sto p n iu sta ją się one głów nym org an izato re m życia gospodarczo-społecznego w si. P rz e ła m y w a n a je st ta k ż e nieufność do ich działalności m echanizacyjnej. C oraz częstsze są w y p ad k i oddolnego n acisku n a przyspieszanie tem p a rozw oju bazy K R -ów służącej m echanizacji rolnictw a.
W w oj. olsztyńskim p ierw sze K R -y pow stały w 1957 r. N a koniec ro k u było ich 506 z 12,7 tys. członków. Pow ażniejszy rozw ój org an izacy jn y n astąp ił w 1959 r. Ja-к w y n ik a z przytoczonych danych w tab. 7 zaró w n o tem p o w zrostu j.ak i poziom rozw oju organizacyjnego K R -ów są w w oj. olsztyńskim niższe aniżeli p rzeciętne w Polsce. P o ró w n an ie w oj. olsztyńskiego z innym i zaw iera tab. 8. W ynika z niej rów nież (patrz poz. 1, 2, 3, itab. 8), że woj. olsztyńskie p ozostaje daleko w tyle za innym i w ojew ództw am i Ziem Zachodnich i P ó ł nocnych. Słabsze w y n ik i m a jed y n ie znane z niedorozw oju n a o d cin k u ro l nictw a w oj. białostockie. W n ajlep iej zorganizow anym w oj. k ato w ick im liczba K R -ów przek racza liczbę w si sołeckich.
W w oj. olsztyńskim n ajw ięk szy stopień zorganizow ania w si w K R -ach m iały w 1964 r. .powiaty: 1) b arto szy ck i 91,8°/o; 2) giżycki 86,7%; 3) now om iej- ski 85,3%, a n ajm n iejszy : 1) olsztyński 49,6%; 2) m o rąsk i 58,2%; 3) p isk i 61,7%. P rz eciętn a d la w ojew ództw a w ynosi 73,5%. N ajw yższy p ro cen t liczby członków K R -ów do liczby gospodarstw powyżej 2 h a w 1964 r. m iały p o w iaty : 1) n i dzicki 52,0%; 2) now om iejski 46,4%; 3) b artoszycki 45,0%, a n ajm n iejszy : 1) olsztyński 19,3%; 2) szczycieński 24,1%; 3) m rągow ski 25,3%. Ś re d n ia dla w o jew ó d ztw a w ynosi 35,3% 31. T a k duże zróżnicow anie w m ały m stopniu u w a ru n k o w a n e je s t p rzyczynam i obiektyw nym i. Są one pow odow ane raczej przyczynam i subiektyw nym i.
P oczątki p rac K R -ów w zak resie m ech an izacji zarysow ały się n a przełom ie la t 1956—1957. P row adzono ją w ram ach sekcji i zespołów m echanizacji.
29 Im w szech stro n n iejsza je s t działalność K R -ów , ty m w iększa m ożliw ość sp e łn ia n ia przez nie pow ażnej ro li w procesie o ddziaływ ania n a p ro d u k cję ro ln ą w g ospodarstw ach chłopskich. D ziałalność n a odcinku ośw iaty rolniczej, w p ro w ad zan ia now oczesnych środków p ro d u k cji, u p ra w y g ru n tó w P F Z , rozw ój usług i p ro d u k cja m ateriałó w budow lanych n a p otrzeby w łasn e i'r o ln ik ó w stanow ią ty lk o n iew ielk ą część zakresu działalności K R -ów . K R -y rozp o rz ą dzają je d n a k n ajw ięk szy m i środkam i n a m echanizację. M echanizacja jest zatem osnow ą działalności KR. Rola innych dziedzin w całokształcie d ziałal ności K R -ów będzie szybko rosnąć. W re a liz a c ji innych dziedzin działalności, K R -y w sp ó łp ra c u ją ze spółdzielczością w iejsk ą, org an am i a d m in istra c ji te re now ej i innym i p laców kam i o b sługującym i rolnictw o.
30 J. J a c e k , U w agi w stą p n e do opracow ania G U S-u: „K ó łka rolnicze 1957—1962”. W arszaw a 1964, zeszyt 96, s. IV.
31 S pra w o zd an ie W ZKR w O lsztynie za okres 10 I 1963 do 21 VI 1965 r., ss. 7—12.
Tab. 7. Rozwój org an izacy jn y k ó łek rolniczych sta n w d niu 31 X II 1Ô64
Lp W y szcze g ó ln ie n ie L a t a
1957 1958 1960 1962 1963 1964
I K ółka roln icze:
а) ш liczb a ch bezin zgl. tuoj. olszt. 506 679 962 1111 1174 1256 b) ш % do t 1960-100% 1) w o j. olszt. 53 71 100 115 122 131
2) Polska 50 71 100 121 130
II. W sie so le ck ie p osiad ające KR ш %
I) tuoj. o lsztyń sk ie 26,9 36,1 51,1 59,1 62,4 73,5
2) Polska 20,5 40,4 56,8 68,5 73,7
III. C złon k oiu ie KR-óin:
а) ш liczb a ch b eziuzgl. (ш tys)
ш tuoj. olsztyńskim 12,7 15,2 19,5 22,1 26,0 26,1
b) ш % do г 1960-100%
1) tuoj. o lsztyń skie 65 78 100 114 133 134
2) Polska 54 76 100 126 148
IV. Przeciętna lic zb a rzł. ш KR-ach:
1) inoj. o lsztyń sk ie 25 22 20 20 20 21
2) Polska 28 28 26 27 30
Ź ródła: opracow anie w łasn e n a podstaw ie: a) „R ocznika S taty sty czn e g o ” G U S-u 1964 r.
b) „K ółka R olnicze” 1957— 1962, GUS „ S ta ty sty k a P o lsk i”, zesz. 96, W arszaw a 1964 r.
c) sp raw o zd a n ie W oj. Zw. K R -u w O lsztynie za o k res od 10 I 1963 do 21 V I 1965 r.
O p ierały się o n e w dużej m ierze n a m aszy n ach tr a k c ji k o n n ej, n ab y w an y c h przy ro zw iązy w an iu GOM -ów. N ajw iększe z a in tereso w an ie w y k azy w a n o n a b y w an iem ag regatów om łotow ych. P o w ażn y m u zupełnieniem ro zw ijan ej przez K R -y m ech an izac ji b yło w ypożyczanie chłopom ag reg ató w om łotow ych, m a szyn czyszczących, siew ników , itp. przez GS „Sam opom oc C h ło p sk a”.
Z estaw y traktoroiw o-m aszynow e w K R -ach były w ty m czasie nieliczne. Jeszcze w 1958 r. w skali k r a ju w 6195 zespołach m aszynow ych K R -ów , k tó re zrzeszały 86,7 tys. członków było zaledw ie 747 tra k to ró w 32 i to w dużej m ierze w y k o rzy sty w an y c h ja k o siła n ap ęd o w a ag reg ató w om łotow ych. W w oj. o lsz ty ń skim w la ta c h 1957— 1959 p ow stało 205 zespołów m aszynow ych, z czego 154 w ram ach K R -ów . Z ak u p iły one do czasu u tw o rzen ia F u n d u szu R ozw oju R olnictw a łącznie 11 zestaw ó w trak to ro w o -m asz y n o w y ch i 124 ag reg ató w om łotow ych.
Z asadnicze zm iany w rozw oju bazy m a te ria ln e j dla rozw oju m ech an izacji gospodarki chłopskiej w ra m ach K R -ów n astąp iło z chw ilą u tw o rzen ia w 1959 r. F u n d u szu R ozw oju R o ln ictw a (FRR). Na sk u te k u tw o rzen ia tego F u n d u szu K R -y d y sp o n u ją pow ażnym i śro d k am i finansow ym i. R ów nocześnie szybko ro zw ijan a je s t przez p rzem y sł .produkcja ciągników i m aszyn tow arzyszących. M im o jej dużego w z ro stu p ro d u k c ja n ie nad ąża jeszcze za p otrzebam i. B ra k i w y stę p u ją w w ielu a so rty m en tach .
N iezależnie od b rak ó w ilościow ych u je m n ie od b ija się na rozw oju m e c h a n izacji n isk a jak o ść dostarczanych przez przem y sł m aszyn. W ynika to głów nie
32 J. J a c e k ,
Uwagi
> op. cit., s. VIII.Z b rak ó w surow cow ych do ich w y k o n an ia, á szczégólnié b ra k u sta li sz lach et nych. S tan te n odbijał się n e g aty w n ie na .postępie m echanizacji, bow iem sto sunkow o częste a w a rie m aszyn zniechęcały chłopów do zakupu m aszyn b a r dziej w y d ajn y ch . S y tu a c ja w p rzem yśle m aszyn rolniczych ulega n a szczęście stopniow ej p o p raw ie i dzięki tem u p a ń stw o zag w a ran to w ało K R -om nie ty lk o śro d k i finansow e, ale i, coraz lepsze możliwości nab y cia ciągników , m aszyn, narzędzi i innych środków potrzebnych w zw iązku z ro z w ija ją c ą się m ech a nizacją 33.
L iczba ciągników w K R -ach w sk a li k r a ju w zrosła z 740 sz tu k w 1959 r. do 36 200 sz tu k w 1964 r. Są one zlokalizow ane w 16 460 K R -ach. P o w stają rów nież dodatkow e placów ki zao p atru jące K R -y w paliw o i sm a ry , PO M -y ro z w ija ją rem o n ty m aszyn i fachow y in stru k ta ż . Na szeroką skalę rozw inięte zostało szkolenie tra k to rz y s tó w . W ram ach pow iatow ych i w ojew ódzkich zw iązków k ó łek rolniczych p o w sta ją sp e cjaln e ko m ó rk i z ajm u jące się roz w ojem m echanizacji.
P o siad a n ie środków fin an so w y ch je s t jed n y m z w ażnych w a ru n k ó w rozw oju m echanizacji. Pod tym w zględem m iędzy w ojew ództw am i istn ie ją duże różnice. J e s t rzeczą ch arak tery sty czn ą, że m im o stosow ania p ro g resji obow iązkow ych dostaw w m ia rę w zro stu w ielkości gosp o d arstw w oj. olszjtyńskie, k tó re m a w s tru k tu rz e a g ra rn e j w iększy w p o ró w n an iu z in n y m i w ojew ództw am i u dział g o sp o d a rstw w iększych, u zy sk u je w p rzeliczeniu n a 1 h a użytków rolnych stosunkow o niskie wpłalty n a FRR (poz. 4, ta b . 8). J e s t to w y n ik iem w zględnie niższego poziom u obciążenia g ospodarstw chłopskich dostaw am i obow iązko wym i. P rz y obecnym tem pie w p ła t środków z bu d żetu na FRR i w y p ła t z tego fun d u szu oraz fu n d u szu inw esty cy jn eg o K R -ów (poz. 1, 2, 3, ta b . 9) śro d k i finansow e n ie lim itu ją możliwości rozw ojow ych m ech an izacji w K R -ach. W przyszłości będzie je d n a k istn ia ła konieczność zm niejszenia różnic m iędzy poszczególnym i te re n a m i w zak resie posiadanych zasobów finansow ych z F R R -u n a rozw ój m echanizacji w K R -ach.
Woj. olsztyńskie po sia d ając w p o ró w n an iu ze śred n ią k ra jo w ą m niejsze śro d k i F R R -u w przeliczen iu na 1 h a użytków rolnych, ta k ż e w w olniejszym tem p ie je w y k o rzy stu je. (Tab. 9). U w zg lęd n iając p otrzeby i w a ru n k i techniczno- ekonom iczne g ospodarki chłopskiej w oj. olsztyńskiego, o k tó ry ch b y ła m ow a, rozw ój K R -ów i m echanizacji w inien być tu szczególnie szybki. N iew iele istn ie je przyczyn n a tu ry obiektyw nej u zasad n iający ch to, że je st inaczej. Je d n ą z n ich może być sfalo w an ie te re n u , zlew ność gleb i inne elem enty w a ru n k ó w m aturalnych u tru d n ia ją c y c h prace zm echanizow ane. P e w n ą ro lę o dgryw a też sła b a jakość sp rzętu , co m a szczególne znaczenie p rzy b ra k u dostatecznie rozw iniętej sieci w a rsz ta tó w rem ontow ych. D om inujący je d n a k w p ły w m a ją czynniki su b ie k ty w n e — b ra k trak to rzy stó w , słabość org an izacy jn a części K R -ów , n iedostateczna p ra c a u św ia d am iająca itp.
P o ró w n an ie osiągnięć w oj. olsztyńskiego w 1963 r. z innym i w zakresie w y k o rzy stan ia F R R -u, w yposażenia w tra k to ry , z a tru d n ie n ia i u słu g tra k to - row o-m aszynow ych z a w ie ra ją pozycje 4, 5 i dalsze ta b e li 8. Z p rzedstaw ionych liczb w y n ik a, że w oj. olsztyńskie pod w ielom a w zględam i m a w y n ik i lepsze od ogólnokrajow ych, a rów nocześnie dużo gorsze od w sk aźn ik ó w c h a ra k te ry zujących pozostałe Ziem ie Z achodnie i P ółnocne. N aw et woj. koszalińskie, p ra c u ją c e w m niej ko rzy stn y ch w a ru n k a c h przyrodniczo-ekonom icznych m a w skaźniki lepsze od olsztyńskiego.
33 W artość m a ją tk u K R -ów szybko rośnie. P o r. W. M i c h n a , E konom iczne p o d sta w y m eto d p rze b u d o w y u stro ju rolnego, W arszaw a 1964, ss. 160—161. 256
T a b . 8. P o d st a w o w e d an e d o ty cz ąc e K ó łe k R o ln ic z y c h , F u n d u sz u Roz woju R o ln ic tw a or az p ra c tr a k to ro w o -m a s z y n o w y c h w Kółk ach R o ln ic z y c h Ź ró d ła : O b li cz en ia w łas ne na p o d s ta w ie : a) „R ocz ni ka S ta ty s ty c z n e g o ” G U S -u 19 64 r. b) „K ółk a R o ln ic z e ” 1 9 5 7 — 19 62 r. G U S „ S ta ty st y k a P o ls k i” , ze sz yt 96 , W a rsz a w a 1 9 6 4 я 3 N ■α Ό 3 υ ο & <u с "ω ЇЇ 6 9 ,6 2 1 ,7 2 7 ,9 5 4 5 CO VO CM o со , 2 8 ,9 1 4 9 ,9 ! 4 7 ,0 CO , 7 2 ,5 5 0 ,3 30 ,1 1 2 2 .4 3 0 .2 4 7 ,4 о а О 80 ,7 , 2 1,0 i-sT см 9 6 0 1 UOxp 54,0 ocm" CO 1 2 9 ,7 Ю со" VO 16 ,8 8 5 ,3 5 3 ,0 3 4 ,8 19 .1 12 1 со cd Г'. с я N О ÛS a" Ό co o" CO со СМ юю CMo* uO CO o* VO eo o* o čo '■°. r-“ Ю CM. o" o .O* a CO co" χρ ЧО co" co о r--'Ό. хр. t-Já о я ЇЇ 1 53 ,7 ί 2 2 ,9 О. о" см 50 2 2 1 .4 o vo CM ; 3 5 ,0 ! 5 5 ,7 4 0 ,9 Xp.CO 8 5 ,8 4 7 ,6 xp. vri CM 16 ,4 3 2 ,2 5 1 ,4 С a N δ 62 ,4 : 2 5 ,8 хр. о" см 54 8 3 1 ,7 3 7 ,7 XP a" χρ ! 3 7 ,1 5 2 ,6 1 0 ,3 xP CO b- 48 ,0 3 0 ,9 см a" см 18 ,5 5 2 ,3 P o ls k a 1 73 ,7 : 27 .3 I 29 ,5 I 7 2 4 3 1 ,2 3 6 ,9 1 4 5 ,4 CO. со" CO 50 ,9 1 0 ,3 8 9 .2 5 2 ,4 34 5 2 3 ,7 1 8 .6 5 7 ,7 W y s z c z e g ó ln ie n ie W si e so łe ck ie p o si a d a ją ce K R -y (ш % ) w 19 63 r. ł-co vO a 3 S5 В A O ■ CO ї ї SC 3 « A Ю O '37 •N a 3 o а я 3 ОТ Я -σ о а V) О О Prz e cię tn a liczba członków ш K R -a ch w 19 63 г. см Ό a
Т
VO ю a .3 «-Щ СО и, Ю -ій a о — 3 w 3 η* 'S A Q w 2 d я И о 0 и СО 55». о* з * a э ї ї « g j= ^ » я я P u2
a 3,1 a CC g cC o ÍL Já m а g 3 a *cs я .3 1 2 > 03 a) ca ły FR R I b) FR R p rz y p a d a ją c y K R -o m P ro ce n t K R -ó w p o si a d a ją c y c h tr a k to ry t Z o g ó ln e j liczby K R -ó w p o si a d a ją c y c h tr aktory p rz y p a d a : 1 i a) na KR p osiada 1 trakt or (w % )Ä
B a t-. o2
я CO CM o * ^3 u 0> 3 xp R N a 10 0 tra ktorów ш 19 63 r. za tr u d n io n o tr a k to r z y s tó w N a 1 trakt or p rz y p a d a u sł u g tr a k t. -m a sz . w tys . z ł с a N OT Я Є2
я « ЧЯ o я 3 o TD2
я Ö 3 o а a ем « яє
(X S P § Ü o и CU Я а û СО vo a 3 я *ο я Q. a s а Ą a 3 о а a N яε
ô 3 о ν-Ο я bo a от 3 N a) tr a n sp o rt p o z a ro ln ic zy w % *ΰ a З о о Є о 3 S я bo я cc я ’5Ьa от a А ! cl p ra ce роїоше i in n e d  -емСО xpЮ O e- ca a 01-Pod w zględem stopnia w y k o rzy stan ia F R R -u w y stę p u je duże zróżnicow anie m iędzy poszczególnym i p o w iatam i w oj. olsztyńskiego. N ajw yższy p ro cen t w y k o rzy stan ia F R R -u w 1964 r. m iały K R -y w p o w iatach : 1) bartoszyckim — 57%; 2) giżyckim — 55%; 3) m rągow skim — 55%>; a najn iższy w : 1) k ę trz y ń skim — 28%; 2) olsztyńskim — 31%; 3) now om iejskim — 31%.
W płaty n a FR R w w oj. olsztyńskim do końca 1964 r. w yniosły 839 m in zł, z czego p rz y p a d a ją d la K R -ów 673 m in. Z tej sum y K R -y w y k o rzy stały 291 m in zł, czyli 43%, z tego na m echanizację 261 m in zł. P ow iatow e Zw iązki K R -ów w y k o rzy stały 42% posiadanych środków FR R -u. K onsekw encją tego sta n u je st m iędzy innym i niski p ro cen t K R -ów po siad ający ch tra k to ry (poz. 6, tab. 8 ) 34.
K orzystnym zjaw iskiem je s t pow ażny w zro st te m p a w y k o rzy stan ia F R R -u w o statnich latach . W w oj. olsztyńskim w la ta c h 1959— 1962 na inw estycje
Tab. 9. F u n d u sz R ozw oju R olnictw a
Lp W y szc ze g ó ln ie n ie 1 a t a
1959 I960 I96I 1962 1963 1 W p łaty z budżetu państw a na FRR:
a) ogółem ш min z ł w w o), olsztyńskim 57 147 167 166 166 b) ш % do 1960-100$ 1) w o j. o lszty ń sk ie 39 100 114 113 114
2) Polska 37 100 113 111 114
2. W yp łaty na in w est z FRR-u i z F.inw es. KR-ów
a) ogół. w min. zł u- w o j. olsztyńskim U 43 57 51 74 b) w $ do 1960-100$ 1) w o j. olsztyń sk e 25 100 134 121 173
2) P olska 19 100 133 132 217
3. W y p łaty na m eehaniz. z FRR-u i F. inw . KR-ów
a) ogół. ш m in z ł w w o j olsztyńskim 11 41 56 48 81 b) w $ do 1960-100$ 1) w o j. olsztyń sk ie 27 100 137 116 199
2) Polska 20 100 129 121 211
4. W y p ła ty z FRR-u do w p ła t na FRR:
1) w o j. o lsztyń sk ie 15,9 24,3 30,1 31,7
2) P olska 11,5 21,1 27,6 30,2
5. T rakt, ш KR-ach a) o gół. szt. w o j olszt. 79 319 630 880 1217 b) w % do 1960-100$ 1) w o j. olsztyń sk ie 25 100 198 276 381
2) Polska 20 100 201 293 411
Ź ródła: ja k do tab . 7.
w K R -ach w y d a tk o w a n o 148 m in zł, a w la ta c h 1963—1964 w y d a tk i te w yniosły 143 m in zł, a w ięc w zrosły z przeciętn ie 37 m in zł na 72 m in zł rocznie. W ska zuje to n a w zro st zain tereso w an ia olsztyńskich chłopów rozw ojem m echanizacji organizow anej przez K R -y, a ty m sam ym i in te n sy fik a c ją p ro d u k c ji ro ln ej. W pływ na te n w zro st m iały ta k ż e zm iany w a ru n k ó w w y k o rzy stan ia F R R -u, głów nie z astąp ien ie w p ła t członków w ynoszących 15% (na ziem iach daw nych 25%) w artości zak upow anego przez K R -y sp rzętu udziałam i pien iężn y m i w w y sokości od 50 do 100 zł od 1 h a 35. U sp raw n ien ie działalności sam ych K R-ów w bardzo dużym sto p n iu sp rzy ja zain tereso w an iu chłopów m echanizacją.
34 S p ra w o z d a n i W ZKR, op. cit., ss. 7— 12.
-35 U chw ała KERM n r 397/62 z dn. 13 X II 1962 -r. w p ro w ad za udziały w w ys. od 50 do 100 zł od ha przeliczeniow ego. Zróżnicow anie sta w e k je s t uzależnione od w ielkości gospodarstw . Część udziałów p rzeznacza się na inw estycje, a część stanow i p rzed p łatę za u sługi trak to ro w o -m aszy n o w e.
Rozwój m ech an izac ji w K K -a c h w y ła n ia przed nim i tru d n o ści, k tó re w y n ik ły w dużym stopniu z n adm iernego rozproszenia sp rzętu w teren ie, z b rak ó w k a d r fachow ych, zaplecza itp . O ile placó w k i m echanizacji ro ln ic tw a d ziałające przed K R -am i m iały sp rz ę t n a d m ie rn ie sk o n c en tro w a n y i przez to oddalony od p roducentów rolnych, to w K R -ach w pierw szej fazie m ech an izac ji sp rzęt został n ad m iern ie rozproszony. S tąd też w m iarę n a b ie ra n ia dośw iadczeń n a o dcinku m echanizacji w K R -ach p o w sta ła konieczność k o n cen tracji sp rzętu kółek rolniczych.
Do 1962 r. w iększość K R -ów m ia ła po jednym ciągniku. W 1962 r. w woj« o lsztyńskim po jed n y m ciągniku m iało 48,1% K R -ów , a w k r a ju 41,8%, a po cztery i w ięcej ciągników m iało w w oj. olsztyńskim 5,7% K R -ów , gdy w całym k r a ju 7,7%. Znaczna p o p ra w a pcd ty m w zględem n a s tą p iła w 1963 r., a jeszcze w iększa w 1964 r. W 1964 r. W w oj. olsztyńskim 29,6% K R -ów m iało po jed n y m ciągniku, a po 4 i w ięcej 17,4%. O dpow iednie liczby dla całego k r a ju k sz ta łto w ały się n a poziom ie 34,4% i 11,9%. J a k z pow yższego w y n ik a , w oj. olsztyńskie m a d alej p o su n ię tą k o n cen trację sp rzętu posiadanego w K R -ach.
P ro b le m k o n c e n tra c ji sp rzętu w K R -ach p ostaw iono już n a VI P len u m К С P Z P R w e w rz e śn iu 1960 r. P ew n y m u tru d n ie n ie m re a liz a c ji postanow ień w tym z a k re sie było rozproszenie FR R -u. W w ielu w siach naliczone sum y nie p ozw alały na z ak u p 3 i w ięcej zestaw ów trak to ro w o -m asz y n o w y ch . W zw iązku z ty m o b ra d u ją c e w m a ju 1962 r. P le n u m C e n tra ln e g o Z arzą d u K R (CZKR) p odjęło u ch w ałę zezw alającą na łączenie F R R -u poszczególnych w si i K R -ów . D alszym k ro k iem w tym zak resie była u ch w ała X II P len u m К С PZ P R z 1963 r.
W tra k c ie realizacji je s t w y su n ię ta przez c e n tra ln e w ładze spoleczno- - polityczne i p ań stw o w e k o n cep cja tzw . g rom ad o b jęty ch k o n c e n tra c ją . K on cepcja ta polega głów nie n a tym , by w g rom adach, k tó re m a ją dobre w a ru n k i ra c jo n a ln e g o ro zw o ju k o n cen tro w ać nie ty lk o sp rz ę t służący m echanizacji, ale i in n e in w e sty c je sp rz y ja ją c e in te n sy fik a c ji ja k np. bu d o w a · agronom ów ek, w odociągów , p u n k tó w usługow ych ty p u rzem ieślniczego itp. W gro m ad ach tych dąży się te ż do u sp ra w n ie n ia placów ek h andlow ych, podniesienia poziom u k a d r itp. W końcu 1964 r. w w oj. olsztyńskim grom ad ta k ic h było 51 na ogólną liczbę 219 istn iejący c h w w ojew ództw ie. O bejm ow ały one 47% w szystkich zestaw ów trak to ro w o -m asz y n o w y ch . W 1962 r., k ied y rozpoczynano w nich k o n cen trację, m iały one już 39% zestaw ów . O ile w całym w ojew ództw ie na jed en zestaw p rz y p a d a p rzeciętn ie 510 h a chłopskich u ży tk ó w rolnych, to w grom adach, gdzie odbyw a się k o n c e n tra c ja sp rzętu , ty lk o 275 **.
L an so w an a obecnie k o n c e n tra c ja sp rzętu trak to ro w o -m asz y n o w eg o m a b ard zo w iele stro n dodatnich, chociaż nie je s t pozbaw iona pew n y ch cech u jem n y ch . W w y n ik u k o n c e n tra c ji zap ew n ia się m iędzy innym i: 1) w iększą m ożliw ość u trz y m a n ia sp rz ę tu w n ależy ty m sta n ie tech n iczn o -p ro d u k cy jn y m ; 2) m ożliw ość korzystnego k sz ta łto w a n ia się ekonom icznych w sk aźn ik ó w ek sp lo atacji %
. S k o n cen tro w an ie sp rz ę tu pozw ala K R -om zaangażow ać specjalnego dyspo zytora, m echanika, b ard ziej w y k w alifik o w an y ch tra k to rz y stó w , doszkalać po zostałych tra k to rz y stó w . Istn ie je m ożliw ość zastęp o w an ia tra k to rz y stó w cho ry ch lu b z innych przyczyn niezdolnych do p ra c y in nym i. Ł atw iej je s t tu rozw iązać sp ra w ę sp rz ę tu tow arzyszącego, pom ieszczeń, podręcznych w a rsz ta tów , części zam iennych, p aliw a itp. Istn ie je m ożliw ość w y k o n an ia przyrzeczo nej rolnikow i usłu g i w term in ie, m im o np. uszkodzenia ciąg n ik a m. in. przez
3e S pra w o zd an ie W Z K R -u, op. cit., ss. 22—25.
37 Z. K o z i o ł , Zespołow a m echanizacja w k ó łk a c h rolniczych, W arszaw a 1964, s. 169.
