"Wyznanie wiary chrześcijańskiej", Jan Seklucjan, oprac. Halina Kowalska i Stanisław Rospond, Warszawa 1972 : [recenzja]

Kowalewski, Leo

"Wyznanie wiary chrześcijańskiej",

Jan Seklucjan, oprac. Halina

Kowalska i Stanisław Rospond,

Warszawa 1972 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 533-535

R

E

C

E

N

Z

J

E

I

O M Ó W I E N I A

J u ż od p o c z ą tk u r e fo r m a c j i A lb r e c h t s p r o w a d z a ł p o ls k ic h p r o t e s t a n t ó w n a s t a ­ n o w is k a p a s to r ó w , g d y ż w ś r ó d m ie j s c o w e j lu d n o ś c i b r a k o w a ło j e s z c z e lu d z i w y ­ k s z t a łc o n y c h . N a je g o w e z w a n ie d o P r u s p r z y b y ła s p o r a lic z b a p r z e ś la d o w a n y c h w P o ls c e p r o t e s t a n t ó w . R u c h r e fo r m a c y j n y r o z w ij a ł s ię t a k ż e w s t o lic y W ie lk o p o ls k i, P o z n a n iu . S tą d p o c h o d z ił e k s d o m in ik a n in , p ó ź n ie j s z y p a s t o r i s u p e r in t e n d e n t w D ą b r ó w n ie , n a s t ę p ­ n ie p r o b o sz c z w P a s y m iu , g o r ą c y p r o p a g a to r lu t e r a n iz m u — A n d r z e j S a m u e l, k tó r y ju ż n a p o c z ą tk u la t c z te r d z ie s t y c h w y w i e r a ł n ie p o ś le d n i w p ł y w n a k s z t a łt o w a n ie s ię p o g lą d ó w p is a r z a p r z y k r ó le w s k ie j k o m o r z e c e ln e j w P o z n a n iu , J a n a z S ie k lu k , z w a n e g o p ó ź n ie j S e k lu c j a n e m . O je g o ż y c iu i d z ia ła ln o ś c i n ie w ie le d o w ie s ię c z y te ln ik z e w s t ę p u d o o m a w ia ­ n e j p u b lik a c j i. W s tę p t e n s k ła d a s ię z tr z e c h r o z d z ia łó w o p r a c o w a n y c h k o le j n o p rze z H a lin ę K o w a ls k ą (o p o w s t a n iu W y z n a n ia ) , S t a n is ła w a R o sp o n d a (a n a liz a p is o w n i i j ę z y k a ) o r a z w y d a w c ó w w s p ó ln ie (u w a g i r e d a k c y j n e ) . J u ż n a p o c z ą t k u w s t ę p u H a lin a K o w a ls k a o d sy ła c z y te ln ik a , p r a g n ą c e g o d o w ie d z ie ć s ię c z e g o ś w ię c e j o S e - k lu c j a n ie , d o o b sz e r n e j m o n o g r a f ii p ió r a I g n a c e g o W a r m iń s k ie g o *. S z k o d a t y lk o , ż e j e s t to p o z y c j a o b e c n ie c z ę ś c io w o ju ż p r z e s t a r z a ła i d o s tę p n a j e d y n ie w w ię k s z y c h b ib lio t e k a c h . P u b lik a c j a ta o m a w ia d o k ła d n ie ż y c ie S e k lu c j a n a i k o m e n t u j e p o g lą d y z a w a r t e w je g o d z ie ła c h , a le c a łk o w ic ie p o m ij a z a g a d n ie n ie j ę z y k a d z ie ł S e k lu c j a n a , c o p o d j ą ł d o p ie r o w n a j n o w s z y c h b a d a n ia c h S. R o sp o n d . B a r d z ie j z n a n e są w y d a w ­ n ic t w a p o w o j e n n e , k t ó r e o m a w ia j ą w w ie lk im s k r ó c ie , a le b a r d z o p r z y s t ę p n ie ż y c ie i t w ó r c z o ś ć p is a r z y r e fo r m a c y j n y c h 2. P i e r w s z y r o z d z ia ł w s t ę p u o m a w ia n e j p r a c y t r a k t u j e w z a s a d z ie t y lk o o p ię c iu la ta c h ż y c ia S e k lu c j a n a (1539— 1544), la t a c h n a j w a ż n ie j s z y c h , k t ó r e z a d e c y d o w a ły o d a ls z y c h j e g o lo s a c h . T a k i s p o s ó b u j ę c ia z a g a d n ie n ia p o z w o lił a u to r c e u k a z a ć 1 I. W a r m i ń s k i , A n d r z e j S a m u e l i J a n S e k lu c j a n , P o z n a ń 1906. 2 A . K a w e c k a - G r y c z o w a , Z a r y s d z i e j ó w p iś m i e n n i c tw a p o ls k ie g o w P r u ­ s a c h W s c h o d n ic h , W a r s z a w a 1946; S . R o s p o n d , S t u d i a n a d j ę z y k i e m p o l s k i m X V I w i e k u . J a n S e k lu c j a n , S t a n i s ł a w M u r z y n o w s k i, J a n S a n d e c k i- M a le c k i, G r z e ­ g o r z O r s z a k , W r o c ła w 1949; D r u k a r z e d a w n e j P o l s k i o d X V d o X V I I I w i e k u , t. 4, P o m o r z e . O p r a c o w a ła A . K a w e c k a - G r y c z o w a o ra z K . K o r o t a j o w a , W ro ­ c ła w 1962; R . M a z u r k i e w i c z , O m e lo d ia c h k a n c jo n a łó w J a n a S e k lu c j a n a z 1547 i 1559 r o k u , K r a k ó w 1967. K o m u n ik a ty M a z u r sk o -W a r m iń sk ie , 1973, n r 4 (122)

534 RECENZJE I O MÓW IENIA

p s y c h ik ą c z ło w ie k a u le g a j ą c e g o s t o p n io w o p r ą d o m r e fo r m a c ji. A b s o lw e n t u n i w e r s y ­ te t u lip s k ie g o z e s t o p n ie m b a k a ła r z a s z tu k w y z w o lo n y c h z e tk n ą ł s ię w P o z n a n iu z A n d r z e j e m S a m u e le m i n ie w ą t p liw ie p o d je g o w p ł y w e m s t a ł s ię z w o le n n ik ie m n o w e j n a u k i. P o c z ą t k o w o o s k a r ż o n y o u p r a w ia n ie p r o p a g a n d y lu t e r a ń s k ie j S e k lu - c ja n w y p a r ł s ię c z ę ś c i z a r z u tó w . L e c z k ie d y w c z a s ie j e g o n ie o b e c n o ś c i n a p r o c e s ie w y d a n o w y r o k s k a z u j ą c y i p ó ź n ie j z a o c z n ie o g ło s z o n o g o h e r e ty k ie m , o p u ś c ił P o ­ z n a ń i u d a ł s ię d o P r u s K s ią ż ę c y c h p o d o p ie k ę k s ię c ia A lb r e c h ta . W p o c z u c iu w y ­ r z ą d z o n e j m u k r z y w d y p o s t a n o w ił o c z y ś c ić s ię od z a r z u tu h e r e z j i i p r o s ić o u c h y le ­ n ie w y r o k u b is k u p ie g o . N ie u z y s k a w s z y j e d n a k p o s łu c h a n ia u k r ó la Z y g m u n t a I, m u s ia ł o p u ś c ić n a z a w s z e g r a n ic e R z e c z y p o s p o lit e j . N a d a l c z u ł s ię c h r z e ś c ij a n in e m , le c z n ie m ó g ł p o g o d z ić s ię z n ie k t ó r y m i d o g m a ta m i i p r a k t y k a m i K o ś c io ła k a t o lic ­ k ie g o . D la t e g o z a p e w n e p r z e ż y w a j ą c g łę b o k ie r o z c z a r o w a n ie , n a t y c h m ia s t p o p o w r o ­ c ie d o P r u s p r z y s t ą p ił d o p is a n ia s w o j e g o W y z n a n ia w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j , k tó r e u k a z a ło s ię d r u k ie m w K r ó le w c u je s z c z e w 1544 r. U n ik a t te g o ż w y d a n ia z a c h o w a ł s ię w B ib lio t e c e P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k w G d a ń s k u (s y g n . X X .A .0 7 4 6 ). W y d a w c y d z ie lą W y z n a n ie w i a r y n a k ilk a c z ę ś c i: a d r e s d o p a n u j ą c e g o , p r z e d ­ m o w ę , w ła ś c iw ą k o n f e s j ę i z a k o ń c z e n ie . P r z e d m o w a z a w ie r a m ię d z y in n y m i r o z w a ­ ż a n ia a u to r a n a t e m a t o b o w ią z k u z w a lc z a n ia p r z e z p a n u j ą c y c h b a łw o c h w a ls t w a , z a b e z p ie c z e n ia g ło s z e n ia s ło w a b o ż e g o o ra z o p o w ie ś ć o k r z y w d a c h , j a k ic h d o z n a ł S e k lu c j a n z e s t r o n y d u c h o w ie ń s t w a k a t o lic k ie g o i p r o ś b ę o p o m o c k r ó la . A u to r w y ­ lic z a r ó w n ie ż z a r z u ty s t a w i a n e m u p o d c z a s p r o c e s u i k o le j n o j e o b a la . W ła ś c iw a k o n f e s j a n o si t y t u ł: W y z n a n ie w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j J a n a S e k lu c j a - n a , b a k a la r z a li p s k i e g o , p is a r z a k r ó l e w s k ie g o c ła p o z n a ń s k ie g o , h a r c e r s t w e m p o - tw a r z a n e g o . M y ś li z a w a r t e w n ie k t ó r y c h a r t y k u ła c h n ie m ie s z c z ą s ię w t y p o w y c h lu t e r a ń s k ic h w y z n a n ia c h w ia r y , a le ju ż p o b ie ż n a a n a liz a in n y c h (n p . O P a n n ie M a - r y j e j , O o b r a z ie c h , O r ó ż n o ś c i p o k a r m ó w ), ja k t r a f n ie z a u w a ż y ła a u to r k a w s t ę p u , ś w ia d c z y o t y m , ż e k o n f e s j a w y r a ż a lu t e r a ń s k i p u n k t w id z e n ia . A le S e k lu c j a n r ó ż ­ n i s ię od in n y c h ó w c z e s n y c h a u t o r ó w w ie l k ą k u lt u r ą o s o b is tą w s p o s o b ie a t a k o w a ­ n ia K o ś c io ła k a t o lic k ie g o . P o le m ik ę p r o w a d z i w u m ia r k o w a n y m t o n ie , n ie u ż y w a o b r a ż liw y c h s łó w , a n i t e ż n ie p o r ó w n u j e p a p ie ż a d o A n t y c h r y s t a , c o w ó w c z a s b y ło c h w y t e m p o s p o lic ie s t o s o w a n y m . D u c h o w ie ń s t w o r z y m s k o k a t o lic k ie a t a k u j e w s p o ­ s ó b a n o n im o w y i p o śr e d n i.

O s ta tn i r o z d z ia lik p o ś w ię c ił S e k lu c j a n s w e m u w s p ó łp r a c o w n ik o w i, A n d r z e j o w i S a m u e lo w i, z k tó r y m s p o t k a ł s ię p o n o w n ie w K r ó le w c u . S t a n i s ł a w R o sp o n d w p r z e ­ k o n y w a j ą c y s p o s ó b u d o w a d n ia w d r u g im r o z d z ia le w s t ę p u , ż e c h o c ia ż a u to r e m d r u k u j e s t S e k lu c j a n , to je d n a k d o p o m o c y p r z y b r a ł on s o b ie k o r e k t o r a w o s o b ie d o k to r a t e o lo g ii A n d r z e ja S a m u e la , k t ó r y „ w y p o le r o w a ł p r z e d e w s z y s t k im p is o w ­ n ię , a w n ie k t ó r y c h c z ę ś c ia c h — j ę z y k ” (s. X I X ) . S a m S e k lu c j a n p o c h o d z ił p r z e c ie ż z p ó łn o c n e j M a ło p o ls k i i d la t e g o S . R o sp o n d w t e k ś c ie z ła t w o ś c ią z n a j d u j e s z e r e g p r z y k ła d ó w p r z e m a w ia j ą c y c h za a u t o r s t w e m W y z n a n ia M a ło p o la n in a . J e d n o c z e ś n ie b a d a c z z n a j d u j e w t e k ś c ie w y r a ż e n ia c h a r a k t e r y s t y c z n e d la W ie lk o p o ls k i. D o t e k s t u m ó g ł j e w p r o w a d z ić t y lk o k o r e k to r p is m i w s p ó łp r a c o w n ik S e k lu c j a n a , W ie lk o p o ­ la n in A n d r z e j S a m u e l — o d k r y w a p o r a z p ie r w s z y S . R o sp o n d . S e k lu c j a n s p ę d z ił w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h p o n a d 30 la t , in t e r e s o w a ł g o t e n k r a j i lu d z ie w ła d a j ą c y p o ls k im j ę z y k ie m . I m t o p r z e z n a c z y ł p r z e c ie ż s w o j e p is m a , c h o ­ c ia ż j e d n o c z e ś n ie s t a r a ł- s ię z j e d n a ć d la n o w e j w ia r y r o d a k ó w z a m ie s z k a ły c h w R z e - r z y p o s p o lit e j . W t y m c e lu d o s ta r c z a ł w y d a w n ic t w a w o z a m i z P r u s d o P o l s k i i o p a ­ n o w a ł n im i r y n e k k s ię g a r s k i. T o w ła ś n i e W y z n a n ie s t a n o w ią c e s y n t e z ę p o g lą d ó w S e k lu c j a n a m ia ło n a k ła n ia ć c h w ie j n y c h k a t o lik ó w d o n o w e j w ia r y . S z k o d a , ż e H a l i­ n a K o w a ls k a k o ń c z y s w ó j in t e r e s u j ą c y w s t ę p n a r o k u 1544. W la t a c h n a s t ę p n y c h ( w e d łu g W ła d y s ła w a C h o j n a c k ie g o 3), n ie s t r u d z o n y k a z n o d z ie j a n a p is a ł d w a k a t e ­ c h iz m y (5 w y d a ń ) , p ie ś n i (2 w y d a n ia ) , m o d lit w y i k ilk a p is m p o le m ic z n o p r o p a g a n - d o w y c h . U t w o r y t e s ą p r z e w a ż n ie t łu m a c z e n ia m i t e k s t ó w o b c y c h , a le S e k lu c j a n k o r z y s t a ł r ó w n ie ż z d o r o b k u p o ls k ic h p is a r z y . D o z b io r k ó w d o łą c z a ł t a k ż e u t w o r y w ła s n e . S k u p ia ł w o k ó ł s ie b ie i o p ie k o w a ł s ię z d o ln y m i r o d a k a m i ( S t a n is ła w M u r z y

-3 W . C h o j n a c k i , B ib l io g r a f ia p o ls k ic h d r u k ó w e w a n g e l ic k i c h z i e m z a c h o d ­

r e c e n z j e i o m ó w i e n i a 535

n o w s k i, W o jc ie c h N o w o m ie j s k i) , w y d a w a ł d z ie ła w ła s n e i w s p ó łp r a c o w n ik ó w , ja k r ó w n ie ż in n y c h p is a r z y p r o t e s t a n c k ic h .

W y d a w c y c o p r a w d a a d r e s u j ą W y z n a n ie p r z e d e w s z y s t k im d o p r a c o w n ik ó w n a u k o w y c h , k t ó r z y z a jm u ją s ię p o ls k ą lit e r a t u r ą r e fo r m a c y j n ą (s. X X ) , le c z d z ię k i p r z y s t ę p n e m u o p r a c o w a n iu s t a j e s ię o n o z r o z u m ia łe d la c z y te ln ik a o p r z e c ię t n y m p r z y g o t o w a n iu li t e r a c k i m (m .in . p o p r z e z p o d d a n ie t e k s t u p ie r w o t n e g o t r a n s k r y p c j i, n ie z a ś t r a n s lit e r a c j i o r a z u m ie s z c z e n iu n a k o ń c u o b ja ś n ie ń ). S z k o d a t y lk o , ż e b a r ­ d zo n is k i n a k ła d (600 e g z e m p la r z y ) m o ż e p r z y c z y n ić s ię d o te g o , iż d z ie łk o to w y d a ­ n e p o r a z d r u g i p o 438 la t a c h , p o p e w n y m c z a s ie s t a n i e s ię u n ik a t e m , n ic z y m w s p o ­ m n ia n a w y ż e j m o n o g r a f ia I. W a r m iń s k ie g o . W y d a n ie W y z n a n ia w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j p o w in n o t r a k t o w a ć s ię j a k o u d a n ą z a p o w ie d ź u d o s t ę p n ie n ia p o z o s t a ły c h u t w o r ó w S e k lu c j a n a . J e g o p io n ie r s k a p o d w ie lo m a w z g lę d a m i t w ó r c z o ś ć z a in t e r e s u j e z p e w n o ś c ią n ie t y lk o o ś r o d k i n a u k o w e i li t e r a c k i e W a r m ii i M a z u r , a le r ó w n ie ż t y c h w s z y s t k ic h , k tó r y m b lis k ie s ą d z ie je li t e r a t u r y n a r o d o w e j. L e o K o w a l e w s k i P o lo n ia ty p o g r a p h ic a s a e c u li s e d e c i m i . Z b i ó r p o d o b iz n z a s o b u d r u k a r s k ie g o t ł o c z n i p o ls k ic h X V I s tu le c ia . Z e s z y t V II I : A le k s a n d e r A u g e z d e c k i , K r ó l e w i e c — S z a m o tu ły 1549— 1561 (?). O p r a c o w a ła P a u lin a B u c h w a l d - P e l c o w a . R e ­

d a k to r A lo d ia K a w e c k a - G r y c z o w a . I n s t y t u t B a d a ń L it e r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k — B ib lio t e k a N a r o d o w a . W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w — G d a ń s k 1972. Z a k ła d N a r o d o w y im . O s s o liń s k ic h . T e k s t s s . 84 + t a b lic e 366— 415.

Z in ic j a t y w y L u d w ik a B e r n a c k ie g o (1920) w y d a n y z o s t a ł I to m M o n u m e n ta P o -

lo n ia e t y p o g r a p h ic a X V e t X V I s a e c u lo r u m o b e j m u j ą c y z e b r a n e p r z e z J a n a P t a ś n i-

k a a r c h iw a ln e w ia d o m o ś c i o d z ie j a c h k s ią ż k i w K r a k o w ie p r z e d r o k ie m 1600. W t e j ­ ż e s e r i i a r c h iw a ln e j M o n u m e n tó w m ia ły z n a le ź ć s ię t o m y d o t y c z ą c e d r u k a r ń L w o ­ w a , P o z n a n ia , W iln a , it d . R ó w n o le g le z s e r ią a r c h iw a ln ą m ia ł y u k a z y w a ć s ię j e s z ­ c z e d w ie in n e — b ib lio g r a f ic z n a i ty p o g r a f ic z n a . W e d le z a m ie r z e ń w p ie r w s z e j z n a ­ le ź ć s i ę m ia ła o p is o w a b ib lio g r a f ia d r u k ó w p o ls k ic h X V i X V I s t u le c ia , w d r u g ie j z a ś a lb u m z a s o b u t y p o g r a f ic z n e g o w s z y s t k ic h ó w c z e s n y c h o f ic y n d r u k a r s k ic h d z ia ­ ła j ą c y c h n a z ie m ia c h R z e c z y p o s p o lit e j . Z z a m ie r z e ń t y c h z r e a liz o w a n o p r z e d II w o j n ą ś w ia t o w ą d w a a lb u m y t y p o g r a f ic z n e p r z y g o t o w a n e p r z e z K a z im ie r z a P i e ­ k a r s k ie g o l .

D o p ie r o w 1959 r. A lo d ia K a w e c k a - G r y c z o w a z a j ę ła s ię z a p o z n a n y m d z ie łe m K . P ie k a r s k ie g o . W t y m t o r o k u u k a z a ł s ię z b ió r p o d o b iz n z a s o b u d r u k a r s k ie g o p ie r w s z e j o f ic y n y (1510— 1516) F lo r ia n a U n g l e r a 2. S ie d e m k o le j n y c h z e s z y t ó w d o t y c z y ł o o f ic y n k r a k o w s k ic h (K . H o c h f e d e r a , J. H a l ­ le r a , F . U n g le r a ), d o p ie r o z e s z y t V II I p r z e r w a ł c h r o n o lo g ic z n y c ią g k r a k o w s k i i p o ­ ś w ię c o n y z o s t a ł o f ic y n o m k r ó le w ie c k ie j i s z a m o t u ls k ie j A le k s a n d r a A u g e z d e c k ie g o , ty p o g r a f a c z e s k ie g o .

A le k s a n d e r A u g e z d e c k i, k t ó r e g o r o k u r o d z e n ia i b liż s z e s z c z e g ó ły m ło d o ś c i n ie s ą z n a n e , p o c h o d z ił z o k o lic P ilz n a , z U j e z d a lu b Z w o j e n ic . N a j p r a w d o p o d o b n ie j w P ilź n ie — k o le b c e d r u k a r s t w a c z e s k ie g o — u c z y ł s ię s z t u k i ty p o g r a f ic z n e j u J a n a P e k k a i J a n a M a n tu a n a . N a s t ę p n ie b y ł t o w a r z y s z e m w L it o m y ś lu w o f ic y n ie P a w ła z M e z iř ič z w a n e g o O l iv e t s k im . P o ś m ie r c i P a w ła , A u g e z d e c k i, b ę d ą c ż o n a t y m z je g o có r k ą M a r k e tą , p r o w a d z ił s a m d r u k a r n ię . W la t a c h 1534— 1545 w y d a ł 27 d r u k ó w .

P o w o j n i e s z m a lk a ld z k ie j F e r d y n a n d I, k r ó l C z e c h , o d n o w ił m a n d a t ik róla W ła ­ d y s ła w a z r o k u 1508 p r z e c iw B r a c io m C z e s k im (d o k t ó r y c h n a le ż a ł r ó w n ie ż A u g e z ­ d e c k i), co s p o w o d o w a ło p r z e ś la d o w a n ie ic h i e m ig r a c j ę . I j a k k o lw ie k A u g e z d e c k i 1 P o r. r e c e n z j ę A . B i r k e n m a j e r a z a m ie s z c z o n ą w „ P r z e g lą d z ie B ib lio t e c z ­ n y m ”, R . X I , 1937, s s. 48— 54. 2 J a k o z e s z y t I I I s e r ii, g d y ż p ie r w s z e d w a z a r e z e r w o w a n o d la r e e d y c j i a lb u m ó w z a s o b u t y p o g r a f ic z n e g o o f ic y n y K a s p r a H o c h f e d e r a o r a z J a n a H a lle r a .