Łukaszewicz, Bohdan
Sprawozdanie z obozu naukowego
studentów Uniwersytetu im.
Bolesława Bieruta we Wrocławiu
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 115-116
K
R
O
N
I
K
A
N
A
U
K
O
W
A
B o h d a n Ł u k a s z e w ic z
SPRAW OZD ANIE Z OBOZU NAUKOW EGO STUDENTÓW
U N IW ER SYTETU IM. B O LESŁA W A B IER U T A W E W ROCŁAW IU
S ta c ja Naukowa Polskiego Tow arzystw a H istorycznego (In sty tu t M azurski) w Olsztynie oraz W ydział Filozoficzno-H istoryczny U niw ersytetu im. Bolesław a B ie ru ta we W rocław iu zorganizowały w dniach 16—31 lipca 1974 roku obóz naukowy w Olsztynie. Celem obozu było zebranie od dawnych robotników cyw ilnych i jeńców w ojennych, przymusowo zatrudnionych w gospodarce Prus W schodnich w latach II w ojny św iatow ej, re la c ji na tem at w arunków ich egzystencji i pracy w latach wojny, a także w latach kształtow ania się władzy ludow ej na W arm ii i M azurach.
Kierow nictw o naukow e obozu spraw ow ali doc. dr hab. W ojciech W rzesiński, dziekan W ydziału Filozoficzno-H istorycznego U niw ersytetu im. Bolesław a B ieru ta i dr Adam B a sa k z tegoż uniw ersytetu. W szystkie wydatki związane z organizacją i utrzym aniem obozu sfinansow ał zleceniodaw ca — W ydział K u ltu ry i Sztu ki U rzę du W ojewódzkiego w Olsztynie.
U czestnikam i byli studenci — członkow ie K oła Naukowego H istoryków U niw er sytetu W rocław skiego: T eresa Besch el, Ryszard B iały, B a rb a ra D ziarkow ska, Ja d w i ga Kołodziejczyk, G rażyna Naparło, D anuta Nowak, R yszard Papiński, K rystyn a P areck a, Łukasz P iątek, M ałgorzata Sadow a, Stan isław S a j, B a rb a ra Saw icka, R o m an Stelm ach oraz A nna Stokrocka.
W okresie przygotowawczym opracow ano kw estionariusz pytań i ustalono listę przyszłych respondentów, a rów nolegle studentów zapoznano z problem atyką i m e todą badań.
P rz y jm u ją c jak o form ę zbierania re la c ji bezpośrednią rozmowę z respondentem , posłużono się kw estionariuszem wywiadu, który osobie prow adzącej wywiad zosta wia w iele swobody w doborze pytań. K w estionariusz składał się z dwu części. W pierw szej, dotyczącej la t w ojny, uwzględniono dwie kategorie respondentów : by łych robotników przym usowych oraz jeńców w ojennych (zarówno tych, którzy do końca w ojny pozostali na statusie jenieckim , ja k i zmuszonych do p rzejścia na sta tus robotnika cywilnego). P ytan ia dotyczyły podstawowych kw estii: form re k ru ta c ji, transportu, w arunków bytowych i pracy, opieki lek arsk iej, kontaktów z inny m i robotnikam i przymusowymi i jeń cam i w ojennym i, stosunku społeczeństw a i władz, zmian n astrojów w obec zbliżającego się frontu, w arunków ew akuacji. Część druga kw estionariusza dotyczyła spraw pierwszego okresu po zakończeniu działań w ojennych: m otyw acji pozostania czy powrotu na W arm ię i M azury, stosunku ko m endantur w ojennych do byłych robotników i jeńców w ojennych, w zajem nych stosunków ad m in istracji — osiedleńców — repatrian tów — ludności m iejscow ej oraz byłych robotników i jeńców w ojen nych ; udziału ich w organizowaniu polskiego ży cia politycznego, gospodarczego i ku lturalnego na W arm ii i M azurach. Przed rozpo częciem w łaściw ych badań terenow ych — celem wypróbowania przydatności kw e stionariusza — przeprowadzono badania próbne, które służyły skorygow aniu n ie których pytań kw estionariusza.
Badaniam i objęto 85 osób ψ6 kobiet i 69 mężczyzn) z 36 m iejscow ości w oje wództwa olsztyńskiego. W trak cie dwutygodniowej p en etracji teren u uzyskano 66
r e la c ji od 67 respondentów (13 kobiet i 54 mężczyzn; jed n a re la c ja zaw iera wywiad m ałżeństwa). Wywiady nagrano na 74 taśm ach m agnetofonow ych typu Com pact C assette C-90 (ponad 100 godzin nagrań). Uzyskano także 13 dokum entów (m.in.
A rb eits k a r ty ), 60 zdjęć oraz 34 nowe adresy byłych robotników przymusowych
i jeńców w ojennych.
Całość uzyskanego m ateriału fonograficznego odczytano i przepisano. Nagrania,
116 Kronika naukowa
jed en egzemplarz każdej re la c ji (597 stron maszynopisu), przekazano wraz ze zrepro- dukowanym m ateriałem ikonograficznym (97 reprodukcji) do depozytu Działu Zbio rów Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie.
P ełna ocena zebranego m ateriału byłaby w te j chw ili przedwczesna. W yd aje się jed n ak bezsporne, iż w pierw szej części badań re la cje, jak kolw iek nie wnoszą zupeł nie nowych ustaleń faktograficznych, ukazują klim at dni niewoli oraz w eryfik u ją niektóre źródła typu aktowego. Dzięki tem u w ydaje się możliwe skonfrontow anie aktów praw nych T rzeciej Rzeszy norm ujących życie i pracę robotników cyw ilnych i jeńców w ojennych ze stanem faktycznym .
Szczególnie cenne — aczkolw iek nieliczne n iestety — są re la c je tych responden tów, którzy zdecydowali się mówić o sw ej sy tu acji po zakończeniu w ojny. Pozostanie na tych ziemiach po wyzwoleniu było w wielu przypadkach odpowiedzią na apel rządu i P olsk iej P artii Robotniczej o zagospodarowywanie Ziem Odzyskanych. Ci, którzy pozostali, ju ż od pierwszych dni czynnie w łączyli się do odbudowy k raju . Oddali oni — dzięki znajom ości lokalnych stosunków, rozmieszczenia urządzeń ko m unalnych i przemysłowych oraz w ykazyw anej aktyw ności (byli to przeważnie lu dzie młodzi) — znaczne usługi rodzącej się ad m in istracji polskiej. N iejednokrotnie ju ż na długo przed przybyciem oficjaln ych władz polskich daw niejsi robotnicy przy musowi brali udział w tworzeniu n ow ej ad m in istracji m iejscow ej. D ziałalność te j grupy ludzi charakteryzow ała się aktyw nością społeczną, zmysłem organizacyjnym , zapałem, entuzjazm em i gorącym patriotyzm em . W ielu z nich do dziś pełni odpo wiedzialne fu n k cje w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym naszego regio nu. B y li oni — obok ludności autochtonicznej — pierwszymi pionieram i na W arm ii i M azurach.
U zyskany m ateriał je s t zbyt szczupły, aby go uznać za sondę w pełni reprezen tatyw ną dla c a łej społeczności robotników przymusowych. W artość re la c ji obniża także czas, który upłynął. Trzydzieści la t mogło spowodować zatarcie, czy swego ro dzaju deform ację przeżyć. Jed n ak że ze względu na ubóstwo zachow anych klasycz nych źródeł historycznych do problem atyki przymusowego zatrudnienia — re la c je mogą się stać, przy w łaściw ej kryty czn ej analizie, w artościow ym m ateriałem odda jącym przede w szystkim klim at okresu, jego koloryt i tło zachodzących procesów historycznych.
