Marian Cieślarczyk
Agnieszka Filipek
Andrzej W. Świderski
Joanna Ważniewska
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w SiedlcachIstota kultury bezpieczeństwa i jej znaczenie
dla człowieka i grup społecznych
The essence of the security culture and its significance
for an individual and social groups
Streszczenie: W artykule przedstawiono istotę kultury bezpieczeństwa oraz
jej znaczenie dla jakości życia i poziomu bezpieczeństwa człowieka, grup społecznych, instytucji, organizacji i systemów. Szczególną uwagę zwrócono na znaczenie kultury bezpieczeństwa dla jakości funkcjonowania systemu bezpieczeństwa narodowego i jego elementu – podsystemu zarządzania kry-zysowego. W tym kontekście ukazano także znaczenie kultury organizacyjnej i kultury prawnej, ich związki z kulturą bezpieczeństwa oraz wpływ na funk-cjonowanie systemów bezpieczeństwa.
Scharakteryzowana została również struktura kultury bezpieczeń-stwa oraz jej wyznaczniki i funkcje, co bezpieczeń-stwarza dobre podstawy do opraco-wania narzędzi do empirycznego badania poziomu i charakteru tego
Prof. dr hab., Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.
Dr, Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.
Dr, Instytut Pedagogiki, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Przyrodniczo-Humani-styczny w Siedlcach.
Mgr, Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa, Wydział Humanistyczny, Uniwer-sytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.
menu psychospołecznego i prakseologicznego oraz związków kultury bez-pieczeństwa z jakością funkcjonowania systemów.
W końcowej części artykułu na przykładzie kultury bezpieczeństwa ekologicznego i zdrowotnego starano się także ukazać możliwość badania przedmiotowych obszarów kultury bezpieczeństwa i zjawiska zrównoważo-nego rozwoju.
Słowa kluczowe: kultura, bezpieczeństwo, systemy, kultura bezpieczeństwa,
kultura organizacyjna, kultura prawna.
Abstract: The paper presents the essence of the security culture and its
sig-nificance for the quality of life as well as for the level of security of a per-son, social groups, institutions, organizations and systems. Particular atten-tion was paid to the significance of the security culture for the quality of the functioning of national security systems and their component – the subsys-tem of the crisis management. In this context the significance of the organi-zational culture and the legal culture as well as their relation with the secu-rity culture and their influence over the functioning of secusecu-rity systems was also presented.
The article characterizes the structure of the security culture, its de-terminants and functions as well. It lays proper foundations to elaborate tools for empirical research concerning the level and the character of this psychosocial and praxeological phenomenon as well as the relations be-tween the security culture and the quality of the functioning of systems.
In the final part of the paper, the attempt to present the possibility to research objective areas of the security culture and the phenomenon of sus-tainable development was made at the example of the ecological security and the health security.
Keywords: culture, security, systems, the security culture, the
organiza-tional culture, the legal culture.
Wprowadzenie w problematykę rozważań
Refleksje na temat kultury bezpieczeństwa zacznijmy od konstatacji natury ogólnej, że na przestrzeni wieków, a nawet dziesięcioleci, potrzeby
praktyki wymuszają zmianę sposobów zapewnienia bezpieczeństwa, ale tak-że zmianę sposobów myślenia o bezpieczeństwie. Kiedyś (w Polsce – jeszcze
przed ponad dwudziestu laty, a w krajach najwyżej rozwiniętych zdecydo-wanie wcześniej) bezpieczeństwo postrzegane było głównie w wymiarze politycznym i militarnym. Rozwiązania organizacyjne oraz stan świadomo-ści społecznej i praktyczne działania związane z przygotowaniem obronnym (obrona, „system obronny i obronne przygotowanie społeczeństwa”) służyły głównie zapewnieniu bezpieczeństwa w tych wymiarach bezpieczeństwa, temu były podporządkowane. Zagrożenia militarne traktowane były bowiem jako jedne z najbardziej realnych a zarazem najgroźniejszych.
Ostatnia dekada XX wieku i początek III Milenium zmieniły wyraź-nie sytuację pod tym względem. Bezpieczeństwo militarne w takim znacze-niu jak kiedyś i związana z nim „obronność – obrona”, schodziły na dalszy plan. Wyobraźnią społeczną zawładnęły inne rodzaje zagrożeń – przestęp-czość, korupcja, terroryzm, itp. Rodziła się więc świadomość nowych i cią-gle pojawiających się wyzwań i zagrożeń, świadomość wzrastającego zna-czenia coraz to nowych, przedmiotowych obszarów bezpieczeństwa i wy-stępujących w nich nowych wyzwań, szans i zagrożeń. Tymczasem w 2008 roku uświadomiono sobie, że agresja zbrojna jednego państwa przeciwko drugiemu nie jest czymś abstrakcyjnym, a społeczność światowa w takiej sytuacji wykazuje znaczną bezradność. Sytuacja ta uwidoczniła się jeszcze wyraźniej w roku 2014. Doświadczenia te stanowią metawyzwanie, z któ-rym społeczeństwa i społeczności starają się jakoś sobie radzić. Jest to wy-zwanie zarówno dla teoretyków i badaczy problemów bezpieczeństwa i obronności, ale także dla praktyków i dydaktyków. W tych obszarach ak-tywności człowieka (teoria i badania, dydaktyka i praktyka) – w odniesieniu do bezpieczeństwa i obronności – sytuacja nie jest łatwa. Pokrótce można ja scharakteryzować następująco. Praktyka w większości przypadków wyprze-dza teorię. Zbyt często – niestety – dzieje się to metodą prób i błędów. Teo-ria w zbyt małym stopniu służy praktyce. W trudnej sytuacji znajdują się więc dydaktycy zajmujący się problemami bezpieczeństwa i obronności.
Pod koniec XX wieku w krajach najwyżej rozwiniętych zaczęto uświadamiać sobie coraz wyraźniej konieczność poszukiwania czegoś w ro-dzaju „wspólnego mianownika” wielu procesów i zjawisk w sferze bezpie-czeństwa i szeroko – nie tylko militarnie – rozumianej obronności. Chodzi o czynnik, który umożliwia zachowanie względnej równowagi między wzrastającym ryzykiem1, w naturalny sposób związanym z rosnącym tem-pem rozwoju cywilizacyjnego a potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa
1
nym podmiotom. Bezpieczeństwa rozumianego nie tylko jako brak zagro-żeń, ale także jako zapewnienie trwania, przetrwania i rozwoju osób, grup społecznych, społeczności lokalnych i całych społeczeństw, a nawet syste-mów międzynarodowych. Zarówno analizy teoretyczne, jak i wyniki badań empirycznych2 wskazują, że tym swoistym czynnikiem jest właśnie kultura
bezpieczeństwa.
W Anglii i Stanach Zjednoczonych kulturą bezpieczeństwa zaczęto interesować się w ostatnich dekadach XX wieku3. Słabością tamtych rozwa-żań było jednak to, że opierały się one na wąskim, „negatywnym” rozumie-niu bezpieczeństwa jako „braku zagrożeń”. W literaturze naukowej w Pol-sce pojęcie kultura bezpieczeństwa pojawiło się po raz pierwszy na począt-ku XXI wiepocząt-ku4. Koncentrowało się ono jednak na szerokim i „pozytyw-nym” rozumieniu bezpieczeństwa. W takim ujęciu będziemy pojęciem tym posługiwać się w dalszej części rozważań.
Perspektywa kulturowa w badaniach problemów bezpieczeństwa i obronności powinna sprzyjać lepszemu rozumieniu fenomenów bezpie-czeństwa i szeroko rozumianej obronności, oraz wzajemnych relacji między nimi. Może ona także okazać się przydatna w rozwiązywaniu wielu współ-czesnych problemów, również tych, które dotyczą systemu bezpieczeństwa narodowego i jego elementu – systemu zarządzania kryzysowego.
Kulturowa perspektywa badawcza wykorzystywana jestw ostatnich latach coraz częściej w różnych dziedzinach wiedzy5. Pozwala ona lepiej opisywać, wyjaśniać i przewidywać procesy i zjawiska, posiadające swoje „korzenie” w dwóch nierozłącznych przez wieki fenomenach społecznych, jakimi są bezpieczeństwo i obronność. Na przełomie XX i XXI wieku zdają się one wykazywać tendencję do „odklejania się” od siebie6. Gdyby proces
2
Patrz: Raport z realizacji zadania 1.5. w ramach projektu System Bezpieczeństwa Naro-dowego RP, Warszawa-Siedlce 2013.
3
N.F. Pitgeon, cyt. wyd.
4
M. Cieślarczyk, Społeczeństwa i społeczności na przełomie wieków – od bezpieczeństwa kultury do kultury bezpieczeństwa, Referat na XI Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym, Rzeszów-Tyczyn 2000.
5
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002.
6
Formalnie w naszym kraju istnieją dwie dyscypliny naukowe – nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności – tymczasem pojęcie obronności nie zostało dotychczas wystarczająco zdefiniowane. Zbyt często jeszcze terminy obronność i obrona wykorzystywane są zamien-nie, co nie sprzyja porozumiewaniu się teoretyków i polityków, nie ułatwia również podej-mowania praktycznych działań sprzyjających podnoszeniu poziomu obronności i umacnia-niu bezpieczeństwa. W procesie dydaktyczno-wychowawczym niektóre kuratoria prowadzą edukację dla (do) bezpieczeństwa, inne zaś przygotowanie obronne.
ten miał się pogłębiać to nie trudno przewidzieć, że może to stanowić realne metazagrożenie w dłuższej perspektywie czasowej.
Tematyka publikacji i dyskusji publicznych wskazuje bowiem na to, że coraz większą uwagę poświęca się problemom bezpieczeństwa (i to naj-częściej w sferze werbalnej), natomiast przez wiele lat „zaniedbywano” zjawisko obronności, zarówno w wymiarze teoretycznym, jak również w sferze działań praktycznych. Analiza literatury wskazuje, że fenomen bezpieczeństwa jest coraz lepiej rozpoznawany, opisywany i wyjaśniany. Natomiast obronność traktowana jest dość lakonicznie i po macoszemu, nie-rzadko jeszcze stereotypowo jako taka lub inna „obrona”, pomimo częstego posługiwania się pojęciem obronność nawet w oficjalnych dokumentach7. A przecież nawet intuicyjnie wyczuwa się, że obronność to coś szerszego niż „obrona”. Nie mniej jednak nasza wiedza na ten temat wydaje się być ciągle jeszcze wielce niewystarczająca. Nie pozostaje to bez wpływu na ja-kość funkcjonowania systemu bezpieczeństwa narodowego i jego elemen-tów.
Sytuacja ta nie sprzyja „praktycznym działaniom służącym zapew-nieniu bezpieczeństwa w jego różnych wymiarach, czyli szeroko rozumianej obronności”. Zbyt często jeszcze wysiłki mające na celu zapewnienie bez-pieczeństwa w jakimś jego wymiarze przedmiotowym odbywają się kosz-tem innego wymiaru przedmiotowego (przysłowiowa „kołdra” jest zazwy-czaj za krótka), podczas gdy z natury bezpieczeństwa wynika, że w dłuższej perspektywie czasowej wymaga ono względnej równowagi między jego różnymi obszarami, np. między bezpieczeństwem ekologicznym i gospo-darczym, gospodarczym i militarnym, militarnym i publicznym, itd. Pro-blem ten uwidocznił się szczególnie wyraźnie podczas ostatniego kryzysu ekonomicznego, a jego efekty mogą ujawnić się dopiero po kilku latach.
Taka sytuacja wiąże się nie tylko z brakiem wystarczającej wiedzy na temat istoty fenomenu bezpieczeństwa8, ale również z trudnościami do-tyczącymi praktycznego radzenia sobie z tym problemem. W takiej sytuacji podejmowane przez różne podmioty próby tzw. ręcznego sterowania wie-loma procesami nie są w stanie zapewnić wspomnianej wyżej równowagi i względnej harmonii między poszczególnymi aspektami (wymiarami) bez-pieczeństwa. Lepiej sobie „radzi” z tym kultura bezbez-pieczeństwa. Funkcja
regulacyjna jest prawdopodobnie jedną z podstawowych funkcji spełnianej
7
Np. Strategia Bezpieczeństwa RP, 2007.
8
przez to zjawisko społeczne, także w odniesieniu do systemu bezpieczeń-stwa narodowego i jego elementu – systemu zarządzania kryzysowego.
Analizy teoretyczne i wyniki badań empirycznych wskazują na to, że wyższy poziom kultury bezpieczeństwa różnych podmiotów służy lepszemu rozumieniu zjawisk bezpieczeństwa i obronności, sprzyja poznaniu relacji między nimi oraz – co najważniejsze – może być przydatny przy
przewidy-waniu, rozpoznawaniu i podejmowaniu lawinowo narastających w XXI
wieku wyzwań. Może także sprzyjać lepszemu wykorzystywaniu szans oraz skuteczniejszemu przeciwstawianiu się różnego rodzaju zagrożeniom.
Fenomen kultury bezpieczeństwa w literaturze przedmiotu O kulturze bezpieczeństwa można myśleć w sposób uproszczony, lub też starać się bardziej dokładnie zrozumieć istotę tego zjawiska. Za-cznijmy od najprostszego sposobu rozumienia tego pojęcia. Dotychczasowe badania wykazują9, że kultura bezpieczeństwa to – ogólnie biorąc – charak-terystyczny dla danego podmiotu jego zasób wiedzy i sposoby myślenia
o bezpieczeństwie, ale także sposoby odczuwania bezpieczeństwa oraz zwią-zane z tym sposoby osiągania bezpieczeństwa. Ten ostatni element stanowi
– jak się wydaje – istotę najszerzej rozumianej obronności. Można więc przypuszczać, że kultura bezpieczeństwa spełnia – między innymi – funkcję specyficznego łącznika „spinającego” dwa fenomeny społeczne, jakimi są bezpieczeństwo i obronność.
Rozwijając tę myśl można przyjąć, że kultura bezpieczeństwa to
wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań charakterystycznych dla danego podmiotu, wpływających na sposób po-strzegania przez niego wyzwań, szans i (lub) zagrożeń w bliższym i dalszym otoczeniu, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działania (współdziałania), w różny sposób przez ten podmiot „wyuczone” i wyartykułowane w procesach sze-roko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach we-wnętrznej integracji i zewe-wnętrznej adaptacji oraz w innych procesach „regu-lacyjnych”, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) ro-zumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tego
9
M. Cieślarczyk, cyt. wyd.; A. Filipek, Poziom i charakter kultury bezpieczeństwa mło-dzieży akademickiej, Siedlce 2008.
podmiotu i osiąganiu przez niego najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i dla otoczenia10.
Tak opisowo przedstawione znaczenie pojęcia kultura bezpieczeń-stwa można obrazowo przedstawić przy pomocy następującej metafory (rys. 1.).
Rysunek 1. Metafora kultury bezpieczeństwa i systemu bezpieczeństwa
Kulturę bezpieczeństwa symbolizują korzenie i pień drzewa, zaś owoce tego drzewa odpowiadają różnym, przedmiotowym obszarom bez-pieczeństwa. Jakość tych „owoców” zależy w dużym stopniu od pnia drze-wa i jego korzeni, ale także od podłoża, z którego drzewo wyrasta i w któ-rym jest ukorzenione. „Podłoże” to składa się z takich składników, jak: kul-tura ekologiczna i zdrowotna, kulkul-tura ekonomiczna i polityczna, kulkul-tura ży-cia publicznego, kultura organizacyjna i kultura prawna, kultura
10
cyjno-komunikacyjna i wiele innych. Ich nie najwyższą jakość można zau-ważyć w różnych sferach życia, w różnych obszarach bezpieczeństwa.
Rysunek 2. Podmiot i elementy jego kultury bezpieczeństwa w modelu idealnym (opracowanie: M. Cieślarczyk11) WARTOŚCI WARTOŚCI NORMY POSTAWY ZACHOWANIA DZIAŁANIA I WSPÓŁDZIAŁANIA BEZPIECZEŃSTWO EKOLOGICZNE I ZDROWOTNE BEZPIECZEŃSTWO EKONOMICZNE BEZPIECZEŃSTWO POLITYCZNE BEZPIECZEŃSTWO PUBLICZNE BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE INNESFERY BEZPIECZEŃSTWA OTOCZENIE OTOCZENIE OTOCZENIE OTOCZENIE
KULTURA BEZPIECZEŃSTWA -MODEL IDEALNY
TOŻSAMOŚĆ
turbulentne trudno
przewidywalne
Chcąc poznać strukturę fenomenu kultury bezpieczeństwa, trzeba zajrzeć do pnia drzewa. Jego „słoje” symbolizują poszczególne elementy kultury bezpieczeństwa (rysunek 2.). Swoistym rdzeniem kultury czeństwa jest system wartości danego podmiotu, którego kulturę bezpie-czeństwa analizujemy. Kolejny element kultury bezpiebezpie-czeństwa to normy, którymi kieruje się podmiot dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa w jego różnych obszarach przedmiotowych. Wartości i normy, razem z posiadaną przez podmiot wiedzą i sposobem myślenia o bezpieczeństwie oraz „kwali-fikacjami” emocjonalnymi wywierają duży wpływ na relacje podmiotu z otoczeniem, na jego zachowania, działania i współdziałania. Ma to szcze-gólne znaczenie w sytuacjach trudnych, kryzysowych. W takich sytuacjach
11
M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeń-stwa i obronności pańbezpieczeń-stwa, Siedlce 2009, s. 160.
właśnie uwidacznia się kultura bezpieczeństwa. Jednak kto wtedy zwraca na to uwagę?
Warto również zauważyć, że rysunek 2. zawiera także kilka sekto-rów, odpowiadających przedmiotowym obszarom bezpieczeństwa. W mode-lu idealnym każdy z sektorów ma podobną wielkość, co oznacza, że dany podmiot wykazuje podobne zainteresowanie i podobną „dbałość” o po-szczególne sfery bezpieczeństwa w czasie normalnym, dzięki czemu przy-gotowany jest do radzenia sobie z różnymi rodzajami wyzwań, szans i za-grożeń oraz z różnymi rodzajami ryzyka w każdym z tych obszarów życia, w każdym z sektorów bezpieczeństwa. W praktyce sytuacja przedstawia się mniej optymistycznie niż na rysunku 2. i można ją obrazowo przedstawić w następujący sposób.
Rysunek 3. Model kultury bezpieczeństwa podmiotu narażonego na oddziaływanie kryzysu ekonomicznego (opracowanie: M. Cieślarczyk)
Jak już wcześniej wspomniano „rdzeniem” kultury bezpieczeństwa, wokół którego „wszystko się kręci”, jest system wartości danego podmiotu. Charakterystyczny dla danego podmiotu system wartości oraz związanych
z nimi norm, czyli sposobów osiągania wartości, wywiera wpływ na kolejne elementy kultury bezpieczeństwa jakiegoś podmiotu, czyli na jego postawy, a także zachowania, działania i współdziałania z innymi podmiotami. Wyż-szy poziom kultury bezpieczeństwa sprzyja:
rozpoznawaniu wyzwań pojawiających się w otoczeniu podmiotu lub w jego wnętrzu, a w tych wyzwaniach dostrzeganie nie tylko zagrożeń, ale także szans i ryzyka;
umiejętnemu wykorzystywaniu szans i minimalizacji ryzyka w związku z pojawieniem się nowych sytuacji lub informacji o tych sytuacjach; możliwie adekwatnemu przygotowaniu się mentalnie, materialnie i
or-ganizacyjnie do realnych i potencjalnych zagrożeń, co umożliwia
sprawne, skuteczne, ekonomiczne i efektywne radzenie sobie z nimi. Przy niskim poziomie kultury bezpieczeństwa mamy nierzadko do czynienia z sytuacjami występującymi na przeciwległym krańcu skali w sto-sunku do wyżej opisanych działań i ich efektów.
Jest to szczególnie ważne w sytuacjach trudnych, kryzysowych, ale także w tzw. czasie „normalnym”, czyli w okresie poprzedzającym wystą-pienie potencjalnych kryzysów i zagrożeń. Trzeba nadmienić, że wtedy, kie-dy jakiś podmiot (człowiek, grupa społeczna, instytucja czy organizacja) charakteryzują się niskim poziomem kultury bezpieczeństwa, nie spełnia ona potencjalnych funkcji sprzyjających zapewnieniu bezpieczeństwa czło-wieka, o których będzie mowa w dalszej części tego podrozdziału. Jedno-cześnie kultura bezpieczeństwa jest wtedy podatna na niekorzystne oddzia-ływanie czynników zewnętrznych, ulega swoistej deformacji, co starano się przedstawić na rysunku 3.
Jeśli przyjąć, że w obliczu sytuacji kryzysowych poszczególne ele-menty kultury bezpieczeństwa uaktywniają podmiot, co można przedstawić jako coraz szybsze obracanie się przedstawionych na rysunku 2. kręgów i wzajemnie zbliżanie się do siebie poszczególnych podmiotów (albo nie), to nie trudno wyobrazić sobie, że w przypadku modelu prezentowanego na rysunku 2. będzie to wzajemne wspomaganie się, współdziałanie. Natomiast w sytuacji takiej, jak na rysunku 3., mogą po pewnym czasie pojawić się skutki destrukcyjne.
Spróbujmy powyższe refleksje odnieść do systemu zarządzania kry-zysowego. Każdy podmiot wchodzący w skład SZK i charakteryzujący się wysokim poziomem kultury bezpieczeństwa podejmuje w odpowiednim czasie takie czynności, jak: przewidywanie i zapobieganie oraz
przygotowa-nie się do sytuacji kryzysowych, a kiedy one wystąpią jest gotów do
przez poszczególne podmioty zależy nie tylko od wymienionych wyżej elementów kultury bezpieczeństwa (wartości, postawy, zachowania,
działa-nia i współdziaładziała-nia), ale także od stosowanych przez dany podmiot norm.
Jak widać na rysunku 2. normy spełniają rolę „łącznika” albo specyficznego „łożyska” między systemem wartości danego podmiotu, a jego postawami, zachowaniami, działaniami i współdziałaniami. Zaś słabość tego elementu powoduje, że współpraca między podmiotami funkcjonującymi w ramach SBN czy SZK zazwyczaj jest mało efektywna.
Na fenomen kultury bezpieczeństwa można spojrzeć z jeszcze innej perspektywy, co starano się przedstawić na rysunku 4.
Analiza wielu definicji kultury w odniesieniu do bezpieczeństwa po-zwala zauważyć, że w większości z nich pojawiają się trzy elementy najo-gólniej traktowanej rzeczywistości, tzn. a/ sfera kultury mentalnej,
świado-mościowej, duchowej, b/ sfera kultury materialnej oraz – coraz bardziej
w ostatnich latach doceniana – c/ sfera kultury organizacyjnej. Są to zara-zem trzy sfery aktywności człowieka, odnoszące się również do najszerzej rozumianego środowiska bezpieczeństwa. Jak już wspomniano ukazują one elementy kultury bezpieczeństwa postrzegane z innej perspektywy, w innym przekroju, niż pokazano to na rysunku 1.
Turbulentne, dynamiczne i trudno przewidywalne zmiany środowi-ska bezpieczeństwa coraz częściej budzą zakłopotanie i niepokój wielu podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo obywateli, w tym także administracji i profesjonalnych służb odpowiedzialnych za różne przedmio-towe sfery bezpieczeństwa. Zarówno codzienne obserwacje, jak i wyniki badań empirycznych12 wskazują, że z problemem tym łatwiej radzą sobie podmioty o wyższym poziomie kultury bezpieczeństwa.
Myśląc o zmianach środowiska bezpieczeństwa oraz roli w nim człowieka i innych podmiotów, trudno nie dostrzec podstawowych tendencji rozwojowych we współczesnym świecie, a wśród nich takich obiektywnych zjawisk, jak globalizacja i regionalizacja, ale także innych trendów rozwo-jowych13, szczególnie zaś czynnika, który wywiera trudny do przecenienia wpływ na prawie wszystkie sfery życia i działalności człowieka, tj. nowo-czesnych technologii. Element ten możemy zaliczyć do grupy czynników
obiektywnych (sfera C, rys. 4.). Wraz z innymi czynnikami wywiera on
12
Dane empiryczne na poparcie tej tezy przedstawione zostaną w numerach 3-4/2015 Kul-tury Bezpieczeństwa.
13
J. Najsbit, Megatrends, Ten News Directions Transforming Our Life, Werner Books, New York 1984.
brzymi wpływ na subiektywną sferę rzeczywistości, sferę mentalną czło-wieka (sfera A, rys. 4.), a w niej również na świat wirtualny. Nie sposób za-pomnieć o sferze organizacyjnej (sfera B, rys. 4.) i związanej z nią ściśle (stanowiącej jej element) – sferze informacyjno-komunikacyjnej. Ta ostatnia odgrywa coraz większą rolę w różnych obszarach życia i działalności czło-wieka, również w systemach bezpieczeństwa narodowego i w systemach za-rządzania kryzysowego.
Rysunek 4. Podmiot i elementy jego kultury bezpieczeństwa w relacjach z otoczeniem (opracowanie: M. Cieślarczyk14)
W tym obszarze (sfera B, rys. 4.) mieszczą się również różnego ro-dzaju regulacje – także prawne – które albo sprzyjają sprawnemu, skutecz-nemu, ekonomicznemu i efektywnemu funkcjonowaniu podmiotów fizycz-nych i prawfizycz-nych oraz różnego rodzaju systemów w sytuacjach „normal-nych” i kryzysowych, albo działania te utrudniają. Nie można wszakże wy-kluczyć sytuacji, kiedy w obliczu pojawiających się zagrożeń zachowaniami podmiotów kieruje tzw. zdrowy rozsądek, a nie „rozmnażane” i zmultipli-kowane, mało realne „plany” zarządzania (reagowania – sic!) kryzysowego, jak to zdarzało się w wymiarze lokalnym w różnych trudnych sytuacjach.
Przypomniane wyżej czynniki, a właściwie ich splot (syndrom) wy-wierają olbrzymi wpływ na percepcję otoczenia i poczucie bezpieczeństwa podmiotów, kształtując ich nastawienia, postawy, zachowania i działania
14
względem otoczenia. Trudno również nie dostrzegać wpływu tych czynni-ków na funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa narodowego i jego ele-mentu – systemu zarządzania kryzysowego. Szerzej o tym w kolejnych nu-merach czasopisma Kultura Bezpieczeństwa.
Korzystając z kolejnej metafory „wspólnego domu bezpieczeństwa”, symbolizującego system bezpieczeństwa narodowego (rysunek 5.) można przyjąć, że kulturę bezpieczeństwa będziemy wyobrażać sobie jako podwa-linę tego domu, podwapodwa-linę systemu.
Opiera się ona na trzech filarach, czy – wracając do metafory drzewa (rysunek 1.) – na trzech jego korzeniach. Są to a/ elementy kultury mental-nej i duchowej, b/ elementy kultury organizacyjmental-nej, c/ elementy kultury ma-terialnej.
Rysunek 5. „Wspólny dom” bezpieczeństwa (opracowanie: M. Cieślarczyk)
KULTURA BEZPIECZEŃSYWA WSPÓLNY DOM BEZPIECZEŃSTWA
CZŁOWIEK I JEGO ELEMENTY KULTURY
MENTALNEJ I DUCHOWEJ ELEMENTY KULTURY ORGANIZACYJNEJ ELEMENTY KULTURY MATERIALNEJ - wartości - zasady, normy - wiedza, mentalność - inne -regulacje prawne - struktury organizacyjne - procedury - inne - infrastruktura - sprzęt techniczny - stanowiska pracy - inne, np. finansowe
WSPARCIE EDUKACJA WSPARCIE Informacja Wiedza Mądrość ...
Wyzwania, sznse, zagrożenia
Mówiąc o kulturze mentalnej mamy na myśli stan świadomości podmiotu wraz z jego potencjałem intelektualnym, w tym – między innymi – zakresem i poziomem wiedzy, także tej, która dotyczy istoty bezpieczeń-stwa15 – ogólnie biorąc – ale także wiedzy na temat różnych przedmioto-wych wymiarów bezpieczeństwa, ich istoty i sposobów osiągania
15
R. Rosa, cyt. wyd.; J. Świniarski, cyt. wyd.
czeństwa, czyli wiedzy na temat szeroko rozumianej obronności. Ten
ele-ment kultury bezpieczeństwa możemy metaforycznie porównać do „pamięci trwałej komputera”. Elementem kultury mentalnej są także „technologie in-telektu”16, porównywane czasami do „operacyjnej pamięci komputera”. Do-tykamy w tym momencie m.in. kwestii mentalnych, osobowościowych. To one w dużym stopniu decydują o umiejętnościach, o zakresie i sposobach wykorzystania przez dany podmiot informacji i wiedzy dla zapewnienia bezpieczeństwa w różnych jego obszarach przedmiotowych. W cywilizacji informacyjnej są to coraz bardziej znaczące elementy potencjału rozwojo-wego podmiotów, w tym również potencjału obronnego. W XXI wieku po-tencjał intelektualny i umiejętności korzystania z niego stają się coraz bar-dziej docenianym elementem szeroko rozumianej obronności17.
Używając kolejnej metafory, tym razem ze świata informatyki, trud-no byłoby jednak szukać analogii w odniesieniu do takich elementów kultu-ry mentalnej, jak: tożsamość, wartości, sumienie, zwyczaje, obyczaje, itp. One również, a może przede wszystkim one, stanowią o jakości kultury bezpieczeństwa i jej wpływie na funkcjonowanie systemów (SBN i SZK) w dłuższym wymiarze czasu.
Przy okazji warto wspomnieć, że stosunek podmiotu do zjawiska
„czasu” i związane z tym umiejętność strategicznego myślenia – albo jej
brak – są także ważnymi elementami kultury bezpieczeństwa, wpływającymi wydatnie na jakość funkcjonowania systemów będących przedmiotem na-szego zainteresowania. Dlatego zagadnienie to warto uwzględniać w bada-niach empirycznych. Wpływ tego czynnika na jakość funkcjonowania SBN i SZK prawdopodobnie nie odbywa się wprost, ale poprzez kulturę organi-zacyjną, o czym szerzej w dalszej części opracowania.
Myśląc o sferze kultury organizacyjnej mamy na myśli zarówno ob-owiązujące regulacje prawne i kulturę prawną osób opracowujących i wykorzystujących te regulacje w odniesieniu do jakiejś sfery życia, w sto-sunku do jakiegoś przedmiotowego obszaru bezpieczeństwa, np. zdrowot-nego, ale także zasady i normy – czyli sposoby osiągania wartości oraz struktury organizacyjne i zasady ich funkcjonowania, np. statuty, regulami-ny, procedury, itp. Nie chodzi li tylko o to, w jaki sposób funkcjonują one w dokumentach formalnych, ale także w świadomości różnych podmiotów
16
M. Marody, op. cit.
17
Rozumieją to najlepiej podmioty o wysokiej kulturze bezpieczeństwa, o czym świadczy np. wysokość nakładów na edukację w Szwajcarii.
i jak to się przekłada na sprawność, skuteczność i efektywność funkcjono-wania systemów18.
Mówiąc o systemach bezpieczeństwa i obronności oraz o SZK, nie sposób nie wspomnieć o elementach kultury materialnej. Elementy kultury
materialnej, to m.in.: technika i technologie, infrastruktura, sprzęt,
podsta-wowe narzędzia, itp., ale także środki finansowe oraz umiejętności posługi-wania się nimi. W trudnych, kryzysowych sytuacjach, ale także w okresach je poprzedzających, uwaga podmiotów najczęściej kieruje się w stronę ele-mentów kultury materialnej, nie zawsze doceniając znaczenie pozostałych czynników, zawierających się w pierwszym i drugim filarze na rysunku 5. Można nawet spotkać sytuacje, kiedy zaniedbania jakiegoś podmiotu w od-niesieniu do sfery bezpieczeństwa, tzw. „grzech zaniechania” lub własną nieudolność tłumaczy się deficytem środków materialnych. Świadczy to m.in. o poziomie kultury bezpieczeństwa takich podmiotów.
Warto w tym miejscu nadmienić, że granice między sferą kultury mentalnej, a sferą kultury materialnej i organizacyjnej wydają się być dosyć płynne, jako że trudno jednoznacznie stwierdzić, czy np. zwyczajowo przy-jętych norm „szukać” w sferze kultury mentalnej, czy organizacyjnej. Rów-nież granice miedzy sferą kultury organizacyjnej a sferą kultury materialnej wydają się mało wyraziste, jako że np. przyjęte przez Sejm i podpisane przez Prezydenta Ustawy stanowią zobiektywizowany element kultury „fi-zycznej, materialnej” wtedy, kiedy zostają wydrukowane w Dzienniku Ustaw. Jeśli są one znane i „żyją” w świadomości obywateli, to mogą być traktowane jako element ich kultury mentalnej, świadomościowej. Stanowią wówczas także element kultury prawnej. Zaś wtedy, kiedy zapisy jakiejś Ustawy (i aktów wykonawczych!) regulują zachowania obywateli, „kierują” ich zachowaniami, działaniami i współdziałaniami, to możemy je zaliczyć do sfery kultury organizacyjnej.
W procesie rozwoju cywilizacyjnego wzajemne interakcje między grupami czynników postrzeganych w tych trzech, najogólniej traktowanych sferach rzeczywistości (A/, B/ i C/), powodują „ruch i napędzanie” tak spe-cyficznie jak na rysunku 4. postrzeganego „koła historii”, obracającego się na przestrzeni wieków w wolniejszym lub szybszym tempie. Bardziej
18
W dniu, kiedy pracujemy nad tym fragmentem tekstu, tzn. 8.12.2014 roku, Prezes Na-czelnej Rady Lekarskiej w audycji „Rozmowa dnia” w programie I PR w dramatycznej formie zaapelował o powstrzymanie działań, jakie zamierza podjąć Ministerstwo Zdrowia w celu zmniejszenia kolejek do specjalistów. Jego zdaniem skutki tych działań mogą być bardzo niekorzystne. W swojej wypowiedzi skupił się na chorobach nowotworowych.
szczegółowo strukturę tego „koła”, a szczególnie jego „miękkiej” części, czyli elementów kultury mentalnej i duchowej (A/), postrzeganą jednak w nieco innej perspektywie, starano się przedstawić na rysunku 2. Trudno byłoby powiedzieć, żeby współcześnie „koło historii” obracało się w wol-nym tempie. Wręcz przeciwnie, odczuwane przez wiele podmiotów przy-śpieszenie19 przyczynia się do powstawania traumy społecznej i związanych z nią nierzadko zjawisk kryzysów i konfliktów.
Jak już wcześniej wspomniano na fenomen kultury bezpieczeństwa można spojrzeć z perspektywy przedstawionej na rysunku 2. Przypomnijmy tylko, że rysunek ten ukazuje w postaci kręgów zasadnicze elementy kultury mentalnej i duchowej, a więc system wartości jako swoiste „jądro” czy „oś”, wokół której „obracają” się pozostałe „miękkie” elementy kultury bezpie-czeństwa jakiegoś podmiotu, takie jak: normy, postawy i nastawienia oraz związane z nimi zachowania i działania danego podmiotu, ale także jego współdziałania z innymi podmiotami w bliższym i dalszym otoczeniu. Trudno jest przecenić znaczenie tych czynników w sytuacji trudnej, kryzy-sowej.
Rysunek 2. pozwala także lepiej zrozumieć zagadnienie zrównowa-żonego rozwoju w odniesieniu do sfery świadomości podmiotu, jego kultu-ry mentalnej (duchowej). Przedstawiony na tym kultu-rysunku idealny model20 kultury bezpieczeństwa kształtowany jest w procesie edukacyjnym, zaś różne sytuacje, o czym już wcześniej wspomniano – a szczególnie sytuacje kryzysowe i różne trudne doświadczenia życiowe powodują, że realny mo-del kultury bezpieczeństwa danego podmiotu znacząco różni się od momo-delu idealnego. Można przypuszczać, że prezentowany na rysunku 1. model bez-pieczeństwa zbliżony jest w większym stopniu do modelu realnego, charak-teryzującego np. społeczeństwo Szwajcarii21, niż do przechodzących proces transformacji społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej. Nie trudno
19
Słyszy się nawet stwierdzenie, że „śluza czasu” została jakby zbyt mocno uchylona. W apelu Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej (przypis 18.) znalazło się przesłanie „zwolnij-my”, a nawet „zatrzymajmy się”.
20
Chodzi o to, że poszczególne kręgi, odpowiadające elementom kultury bezpieczeństwa mają symetryczny charakter w stosunku do kategorii centralnej, jaką są wartości. Symetria ta przejawia się także w odniesieniu do podstawowych sfer (wymiarów) bezpieczeństwa, które w modelu idealnym zaznaczone są przy pomocy symetrycznych „trójkątów” o zbli-żonych do siebie powierzchniach.
21
Hipotezę te sformułowano na podstawie wyników badań, jakie dla potrzeb swojej pracy magisterskiej przeprowadził jeden z magistrantów w Wydziale Humanistycznym AP w Siedlcach. Patrz: M. Perz, op. cit.
uważyć, że w miarę harmonijny i zrównoważony rozwój społeczeństwa szwajcarskiego od dłuższego czasu przebiega w sposób „nie zakłócony”, czemu sprzyja wysoki poziom jego kultury bezpieczeństwa22, doskonalonej głównie w procesie edukacyjnym. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Szwajcarzy przeznaczają na edukację średnio około 1/5 PKB. Społeczeń-stwo to doskonaląc kulturę bezpieczeństwa swoich obywateli, umacnia jed-nocześnie system bezpieczeństwa i obronności swojego kraju, w tym także odpowiednik polskiego SZK.
Kultura organizacyjna i kultura prawna w relacjach do kultury bezpieczeństwa
Wpływ dobrej organizacji na jakość funkcjonowania firm i instytucji jest powszechnie znany, a nawet intuicyjnie wyczuwalny. Jakość czynnika organizacyjnego zależy od poziomu kultury organizacyjnej osób zatrudnio-nych w strukturach organizacyjzatrudnio-nych. Wiele wskazuje na to, że jakość funk-cjonowania systemów bezpieczeństwa, w tym systemu zarządzania kryzy-sowego, zależy od poziomu i charakteru kultury organizacyjnej administra-cji, ale także od kultury organizacyjnej służb zarządzania kryzysowego i po-zostałych obywateli.
W literaturze spotyka się pogląd, że kultura organizacyjna może być także traktowana jako element kultury bezpieczeństwa23. Dlatego też w swoich badaniach zajęliśmy się zagadnieniem kultury organizacyjnej i jej znaczeniem dla SBN i SZK.
Czym więc jest kultura organizacyjna i jaką rolę spełnia ona w sys-temach bezpieczeństwa i obronności? Wśród znawców tej problematyki spotykamy znaczną różnorodność poglądów w rozumieniu pojęcia „kultura organizacyjna”. Cz. Sikorski24 rozumie kulturę organizacyjną jako zbiór norm społecznych i systemów wartości będących stymulatorami zachowań członków instytucji (organizacji), które są istotne z punktu widzenia stosun-ków (wewnętrznych, ale i w relacjach z otoczeniem), mających znaczenie
22
M. Perz, Kultura bezpieczeństwa społeczeństwa polskiego i szwajcarskiego. Maszynopis pracy magisterskiej, Wydział Humanistyczny AP, Siedlce 2006.
23
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. UPH, Siedlce 2006, 2007 i 2011.
24
dla realizacji określonego celu. Z. Szeloch25 pod pojęciem kultura organiza-cyjna rozumie system wzorców kulturowych wynikających ze zorganizo-wanego, zespołowego działania ludzi, przyswojonych i zaakceptowanych przez nich, regulujących ich zachowania i warunkujących sprawne funkcjo-nowanie instytucji. E.H. Schein26 uważa, że kultura organizacji jest wzorem podstawowych założeń, które jakaś grupa (instytucja, organizacja) zaakcep-towała, odkryła lub rozbudowała, radząc sobie z problemami zewnętrznej adaptacji i wewnętrznej integracji, i które są zarazem na tyle wyartykułowa-ne, aby mogły być przekazywane nowym członkom grupy jako poprawny sposób postrzegania, myślenia i odczuwania, związany z tymi problemami. Zdaniem D. Katza i R.L. Kahna27 każda organizacja wykształca swoją kul-turę i klimat, obejmujące specyficzne tabu, sposób życia i dyscyplinę. Kli-mat i kultura systemu odzwierciedla zarówno normy i wartości systemu formalnego, jak również ich interpretację dokonywaną w systemie niefor-malnym.
Przytoczone wyżej przykłady sposobów rozumienia pojęcia kultura
organizacyjna wskazują, że w poglądach prawie każdego specjalisty
zajmu-jącego się zagadnieniami kultury organizacyjnej uwzględniane są normy
i wartości. Kultura organizacyjna sięga więc niejako swoimi korzeniami do
„jądra” kultury bezpieczeństwa, którymi są wartości i normy, wspierając lub osłabiając wypełnianie przez nią wymienianych wyżej funkcji. Możemy więc przyjąć, że kultura organizacyjna różnych podmiotów funkcjonujących w ramach SZK, czy szerzej biorąc – SBN, może wywierać pozytywny bądź negatywny wpływ na jakość funkcjonowania tych systemów. Prawdopo-dobnie dotyczy to także kultury prawnej. Zatrzymajmy się więc przy tym fenomenie.
Zagadnienia związane z pojęciem prawa i kultury prawnej odgrywa-ją szczególną rolę w dobie demokratycznych przemian i kształtowania się w Polsce społeczeństwa obywatelskiego, świadomego swoich praw i obo-wiązków. Kultura demokratyczna wymaga nieustannego poszerzania i po-pularyzacji wiedzy i edukacji w tym zakresie.
25
Z. Szeloch, Kierowanie szkołą w świetle teorii organizacji i zarządzania, cz. 2, Warsza-wa 1987, s. 223-225.
26
E.H. Schein, Ku nowemu rozumieniu kultury organizacyjnej, [w:] Wybrane zagadnienia socjologii organizacji, cz. 2, Wybór tekstów i opracowanie M. Marcinkowski, J. B. Sob-czak, Wyd. UJ, Kraków 1989, s. 61.
27
Jednym z ciekawszych, wielowymiarowych fenomenów kulturo-wych jest prawo. Wyrasta ono z kultury i kulturę współkształtuje28. Pojęcie kultury prawnej charakteryzuje stosunek do prawa wyrażony zakresem je-go przestrzegania, znajomości i oceny oraz wynikających stąd postaw i za-chowań29. Prawo, będąc sumą zwyczajów, doświadczeń, przemyśleń i oby-czajów, nie posiada jednorodnej definicji. Definicja prawa uzależniona jest od danej koncepcji filozoficznej. Prawo jako fenomen społeczny jest istotną częścią porządku życia społecznego. Przeprowadzając analizę prawa, należy zwrócić uwagę na dwa istotne wymiary tej samej rzeczywistości prawa, tj. prawo jako określony porządek prawny, mający rzeczywistą moc obowiązu-jącą, oraz prawo jako „uprawnienie” człowieka do czegoś. Terminy łaciń-skie lex i ius dobrze oddają tę rzeczywistość prawa. Lex – prawo przedmio-towe, określane również terminem prawo obiektywne – oznacza stronę tre-ściową (esencjalną) prawa. Ius – prawo podmiotowe, określane także termi-nem prawo subiektywne – oznacza charakter bytowy (egzystencjalny) pra-wa. Prawo nie może istnieć bez społeczeństwa i państpra-wa. Tam, gdzie istnie-je społeczeństwo, tam istnie-jest prawo (ubi societas, ibi ius). Państwo może nieć tam, gdzie istnieje lex (prawo, porządek prawny). Tylko tam, gdzie ist-nieje porządek prawny, człowiek może dochodzić swoich praw (ius). Ten sam człowiek jest jednocześnie i podmiotem, i przedmiotem (celem) pra-wa30.
Życie wspólne ludzi regulowane jest przez prawo pozytywne (sta-nowione), które jest porządkiem prawnym obowiązującym w określonej grupie społecznej w określonym czasie i w określonym miejscu. Prawo po-zytywne reguluje wspólne życie ludzi należących do danej grupy poprzez wiążące normy, jest warunkiem zaistnienia struktur społecznych i państwo-wych. Prawo pozytywne poprzez jasno i wyraźnie sprecyzowane normy prawne, promulgowane, ujęte w określoną strukturę i system, gwarantuje społeczeństwu prawne bezpieczeństwo. Bez jasno i wyraźnie sprecyzowa-nych norm prawsprecyzowa-nych nie ma bezpieczeństwa prawnego31. Do stwarzania stanu pewności prawa i bezpieczeństwa prawnego oraz kształtowania i pod-noszenia poziomu kultury prawnej w społeczeństwie przyczynia się ja-sność i przejrzystość systemu aktów prawodawczych, komunikatywne for-mułowanie tekstów prawnych przez ustawodawcę, staranna derogacja,
28
R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Kraków 2005, s. 13.
29
Tamże, s. 70.
30
A. Kość, Podstawy filozofii prawa, Lublin 2001, s. 103-104.
31
blikacja prawa, stosowanie „vacatio legis”, zapewnienie powszechnie do-stępnej pomocy prawnej oraz środki masowego przekazu32. Doniosłość spo-łeczną ma również fakt posiadania należytej wiedzy o prawie. Stan niewie-dzy może prowadzić do przekraczania prawa lub nieefektywnego korzysta-nia z przysługujących jednostce praw i wolności. Polski system prawny re-prezentuje zasadę „ignorantia iuris nocet” („nieznajomość prawa szkodzi”). Obywatele nieposiadający wiedzy o prawie znajdują się zatem w gorszej sy-tuacji faktycznej od tych, którzy mają należytą wiedzę o prawie, gdyż brak wiedzy i świadomości nie uwalnia od ponoszenia ewentualnych konse-kwencji prawnych oraz przyczynia się do tego, iż podmioty uprawnione nie są w stanie korzystać z przysługujących im praw i wolności33.
Istotne znaczenie, w odniesieniu do zagadnień związanych z kulturą prawną, ma pojęcie świadomości prawnej. Być świadomym to znaczy zdawać sobie sprawę z czegoś. Jest to stan umysłu jednostki, charakteryzu-jący się posiadaniem wrażeń i percepcji, reagowaniem na bodźce, posiada-niem uczuć i emocji, zdolnością do myślenia, planowania i wyobraźni oraz świadomością posiadania powyższych stanów34.
Świadomość prawna, będąc stanem wiedzy o prawie, znajomością podstawowych norm i zasad prawnych, wpływa w sposób istotny na prze-strzeganie i realizowanie prawa, a także na jego skuteczność. Duży wpływ na przyswajanie przez podmioty uprawnione norm prawnych oraz kształto-wanie się kultury prawnej wywiera atmosfera duchowa i klimat prawny panujący w danym społeczeństwie, ponieważ świadomość prawna jest czę-ścią świadomości społecznej35. Im bardziej trwały jest porządek prawny społeczeństwa, im wyższa dyscyplina jego członków, tym głębsze jest po-szanowanie ustaw i praworządności, tym skuteczniej przebiega proces kształtowania się kultury prawnej, wiedzy prawnej i przekonań prawnych. Odbiciem pewnych defektów świadomości prawnej są zachowania niezgod-ne z obowiązującym prawem i normami społecznymi36.
Procesy związane z globalizacją, pojawiające się nowe technologie informacyjne i komunikacyjne generują zagrożenia, które pojawiają się w życiu gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym człowieka.
32
A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993, s. 237.
33
Tamże.
34
Słownik psychologii, red. nauk. I. Kurcz, K. Skarżyńska, Warszawa 2005, s. 776.
35
Encyklopedia psychologii, red. W. Szewczuk, Warszawa 1998, s. 883.
36
Rodzi to potrzebę kształtowania nowych postaw wobec pojawiających się zagrożeń. Aby im przeciwdziałać, niezbędne są nowe kwalifikacje oraz od-powiedni poziom wiedzy i kultury bezpieczeństwa obywateli37. Podlegającą zmianom politykę bezpieczeństwa formułują i realizują konkretni ludzie, z określonym stanem świadomości dotyczącym wiedzy, norm, wartości, charakteryzujący się pewnym poziomem kultury organizacyjnej, w tym też kultury informacyjno-komunikacyjnej i kultury prawnej, dysponujący konkretnymi środkami materialnymi, tj. nowoczesną techniką, nowymi technologiami38.
W obliczu kształtowania się nowej rzeczywistości edukacja w obsza-rze bezpieczeństwa ma wielką, społeczną doniosłość, a kształtowanie się kultury prawnej w mentalności społeczeństwa odgrywa w tym kontekście istotną rolę. Kultura prawna, będąc immanentną częścią kultury politycznej, wyraża się kształtowaniem systemu obowiązującego prawa z uwzględnie-niem pozytywnych wzorców i doświadczeń. Im wyższa kultura polityczna rządzących i kultura osobista rządzonych, tym potrzeba regulacji prawnych mniejsza39.
Jednym z głównych atrybutów współczesnego prawa jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, poszanowanie praw, wolności i godności czło-wieka oraz upowszechnianie wiedzy i kultury prawnej40. Prawo, będąc ar-chitektem życia społecznego, przyczynia się do podnoszenia kultury prawnej, wnosi ład i porządek, służy doskonaleniu współżycia między ludźmi oraz zapewnia poczucie bezpieczeństwa społecznościom ludzkim41.
W literaturze naukowej pojawia się pogląd, że kultura prawna może być traktowana jako ważny element kultury bezpieczeństwa42. Spróbujmy więc odpowiedzieć na pytanie: czym jest kultura prawna i jaki ma ona związek z jakością funkcjonowania systemu zarządzania kryzysowego?
Termin „kultura prawna” może być analizowany z perspektywy an-tropologicznej, behawioralnej, komparatystycznej i systemowej. Dla na-szych dalna-szych rozważań skorzystamy głównie z podejścia systemowego.
37
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności wyzwaniem dla socjologii w XXI wieku, [w:] Wojsko wobec wyzwań współczesnego świata, red. nauk. M. Cieślarczyk, A. Dębska, Warszawa 2005, s. 16.
38
Tamże, s. 17.
39
J. Pruszyński, Kultura – kultura prawna – dziedzictwo kultury, [w:] Prawo w XXI wieku, red. W. Czapliński, Warszawa 2006, s. 672.
40
A. Kojder, Godność i siła prawa, Warszawa 1995, s. 13.
41
J. Bafia, Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1984, s. 5.
42
R. Szafarz43 uważa, że pojęcie kultury prawnej używane jest przeważnie ja-ko synonim systemu prawnego, a więc jaja-ko pojęcie zbiorcze, obejmujące wszystkie normy, instytucje i wywodzące się z prawa systemy wartości i sposoby zachowań. W takim rozumieniu kultury prawnej dostrzegamy wspólne elementy łączące kulturę prawną z kulturą bezpieczeństwa. Są to
wartości i normy oraz sposoby zachowań. Dostrzegamy to także w
poglą-dach L.M. Friedmana44. Jego zdaniem kultura prawna to idee, wartości,
po-stawy i opinie ludzi danego społeczeństwa w odniesieniu do prawa i
syste-mu prawnego. Zaś M. Magoska, podobnie jak A. Podgórecki uważa, że kul-tura prawna to ogół nawyków i wartości związanych z akceptacją, oceną, krytyką i realizacją obowiązującego systemu prawnego45.
W każdej z przedstawionych wyżej definicji kultury prawnej poja-wiają się wartości. Warto przypomnieć, że w modelu kultury bezpieczeń-stwa (rys. 2.) wartości zajmują głęboko ukrytą pozycję centralną, stanowią-cą niejako jądro kultury bezpieczeństwa. Znawcy kultury prawnej zwracają również uwagę na inne elementy kultury prawnej, należące także do kultury bezpieczeństwa. Są to normy, postawy i sposoby zachowań.
Konkludując – w sytuacji, kiedy analizujemy prawne aspekty funk-cjonowania systemu bezpieczeństwa, a w nim systemu zarządzania kryzy-sowego, kulturę prawną możemy traktować jako element kultury bezpie-czeństwa. Poziom kultury organizacyjnej i kultury prawnej określa się wte-dy najczęściej przy pomocy badań ankietowych46. Pozwalają one także określić, jakie funkcje spełnia kultura bezpieczeństwa w systemie zarządza-nia kryzysowego.
Funkcje kultury bezpieczeństwa
Z literatury47 wynika, że kultura bezpieczeństwa może spełniać róż-norodne funkcje dla pojedynczego człowieka i grup społecznych, ale także w odniesieniu do różnego rodzaju systemów społeczno-organizacyjnych. Można do nich zaliczyć także SBN i jego element – SZK. Analiza literatury
43
J. Henkes (red.), Prawo międzynarodowe. Księga pamiątkowa prof. Renaty Szafarz, War-szawa 2007.
44
L. M. Friedman, The Legal System: A Socjal Science Perspektive, New York 1993.
45
M. Magoska, Kultura polityczna a konsolidacja demokracji, Kraków 2009.
46
Zastosowana w naszych badaniach ankieta znajdzie się w numerach 3-4/2015 Kultury Bezpieczeństwa.
47
M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeń-stwa i obronności pańbezpieczeń-stwa, Wyd. UPH, Siedlce 2011.
naukowej wskazuje, że w systemach tych kultura bezpieczeństwa spełnia wiele funkcji, wśród których można wymienić: integracyjną, adaptacyjną,
stymulacyjną i regulacyjną. W numerach 3-4/2015 przedstawimy, jaki jest
poziom i charakter kultury bezpieczeństwa objętych badaniami podmiotów oraz w jaki sposób może to wpływać na funkcjonowanie analizowanych systemów. W tym miejscu spróbujemy odpowiedzieć na pytanie: jakie
funk-cje spełnia kultura bezpieczeństwa różnych podmiotów48 w systemie zarzą-dzania kryzysowego jako podstawowego elementu systemu bezpieczeństwa narodowego?
Funkcję integracyjną spełnia kultura bezpieczeństwa w odniesieniu
do różnych grup społecznych, społeczności lokalnych i całych społeczeństw – narodów, a nawet systemów międzynarodowych, np. UE i NATO. Może-my także mówić o wypełnianiu tej funkcji w stosunku do systemu bezpie-czeństwa narodowego i jego elementu – systemu zarządzania kryzysowego.
Funkcja integracyjna wypełniana jest dzięki względnie spójnemu
systemo-wi wartości i norm, charakteryzujących poszczególne podmioty, ale także dzięki funkcjonalnym, adekwatnym do konkretnej sytuacji postawom,
za-chowaniom, działaniom i współdziałaniom. Te elementy kultury
bezpie-czeństwa przedstawiono na rys. 2. Sprzyjają one osiąganiu wspólnych celów i dbałości o podstawowe wartości, do których niewątpliwie należy także bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo rozumiane nie tylko jako brak zagrożeń, ale także jako przygotowanie się do radzenia sobie z tymi zagrożeniami wtedy, kiedy one wystąpią. Osiągane wówczas wspólnym wysiłkiem efekty nie tylko podnoszą poziom kultury bezpieczeństwa podmiotów uczestniczą-cych w takich działaniach, ale także zbliżają te podmioty do siebie, tworząc i umacniając różnego rodzaju więzi, w tym także więzi emocjonalne, racjo-nalne, funkcjonalne. Najwyraźniej widać to w sytuacjach trudnych, kryzy-sowych. Osiągane wtedy pozytywne efekty, np. w walce z żywiołem, umac-niają więzi emocjonalne między ludźmi i instytucjami, ale i świadomość te-go, że „wspólnie jest łatwiej”. Sytuacja taka zbliża ludzi, grupy i instytucje, buduje wzajemne zaufanie i poczucie wspólnoty. Umacnianiu i utrwalaniu tych procesów sprzyjają wspólnie osiągane „sukcesy”. Poszczególne pod-mioty dostrzegają wówczas sens ponoszonych wysiłków. Wtedy, kiedy podmioty podejmują świadome działania, jest tylko krok do współdziałania
(efektywnego współdziałania) jako warunku stawania się „organizacją
48
Chodzi o przedstawicieli: administracji terenowej, różnego rodzaju służb i pozostałych obywateli objętych badaniami, których wyniki przedstawimy w numerach 3-4/2015 Kultury Bezpieczeństwa.
cą się” przez daną grupę, społeczność lokalną czy instytucję. Refleksje te można odnieść do SZK i – szerzej – do SBN.
Mówiąc o integracyjnej funkcji kultury bezpieczeństwa warto rów-nież zauważyć, że nie tylko spaja ona – tak jak przedstawiono to na rysunku 2. – różne wymiary bezpieczeństwa, ale także łączy z sobą bezpieczeństwo
i obronność49. Obserwowana czasami sytuacja „odklejania się” tych dwu zjawisk50 może świadczyć o słabości i (lub) kryzysie kultury bezpieczeń-stwa danego podmiotu – kryzysie przejściowym lub bardziej trwałym. Jeśli taka sytuacja trwa krótko, może być traktowana jako normalna, świadcząca o tym, że zarówno kultura bezpieczeństwa, ale także system bezpieczeństwa i obronności danego podmiotu, podobnie jak i cały podmiot – przystosowu-jąc się do zmian otoczenia oraz podejmuprzystosowu-jąc wyzwania z nich płynące – rozwijają się. Kryzysy zazwyczaj towarzyszą zmianom i rozwojowi. Zaś od charakteru i poziomu kultury bezpieczeństwa podmiotu, który doświad-cza sytuacji kryzysowej zależy to, czy z kryzysu „wyjdzie” on wzmocniony, czy też będzie wyraźnie i długotrwale osłabiony tak, że kolejna sytuacja kryzysowa może uniemożliwić mu przetrwanie. Proces ten jest rozłożony w czasie albo krótki i gwałtowny. Wyniki badań empirycznych prezentowa-ne w numerach 3-4/2015 czasopisma Kultura Bezpieczeństwa wskazują, że wśród objętych badaniami miejscowości znalazły się jedne i drugie.
Opisane wyżej procesy możemy analizować nie tylko w odniesieniu do sytuacji kryzysowych, ale także w stosunku do sytuacji „normalnych”, czyli w tzw. „prozie życia codziennego”. Dzięki opisanym wyżej procesom osiągany jest rozwój jako warunek bezpieczeństwa rozpatrywanego w dłuż-szym wymiarze czasu. Chodzi o rozwój w wymiarze indywidualnym i gru-powym jako coś, co z jednej strony sprzyja doskonaleniu jakości życia podmiotów, ale także „budowaniu” i umacnianiu różnych rodzajów
poten-cjału osób, grup społecznych i instytucji, w tym także systemu ZK i SBN.
W sytuacjach trudnych, kryzysowych jest to potencjał, który może ułatwiać radzenie sobie z tymi sytuacjami.
Odnosząc te rozważania do SZK warto brać pod uwagę takie rodzaje czynności, które powinny być realizowane w czasie „normalnym”, jak:
49
Obronność rozumiemy w tym przypadku szeroko, jako całokształt uwarunkowań obiek-tywnych, subiektywnych i organizacyjnych, służących zapewnieniu bezpieczeństwa w jego różnych obszarach przedmiotowych.
50
Do niedawna w polskich szkołach funkcjonowała edukacja obronna. Kiedy opracowy-waliśmy ten tekst tamten przedmiot już nie istniał. Zastąpiła go edukacja dla bezpieczeń-stwa, w której trudno znaleźć zagadnienia dotyczące tematyki stricte obronnej.
przewidywanie i zapobieganie różnego rodzaju zagrożeniom oraz mądre,
systematyczne przygotowywanie się do nich. Uruchamiane i umacniane są wtedy różne rodzaje potencjału: emocjonalnego, wolicjonalnego i potencja-łu wiedzy, ale także potencjapotencja-łu organizacyjnego i materialnego. Dopiero ze-spolenie w działaniu – w czasie ćwiczeń i podczas akcji – tych różnych ro-dzajów potencjału osób, grup społecznych, instytucji i organizacji przyczy-nia się do osiągaprzyczy-nia efektu systemowego i efektu synergii, doskonalących i umacniających dany system (podsystem). Jeśli pojawia się przy tym auto-refleksja w wymiarze personalnym i strukturalnym, a wnioski z niej wyko-rzystywane są na bieżąco dla doskonalenia systemu, to możemy mówić o „organizacji uczącej się”. Jest to łatwiejsze wówczas, kiedy poziom i charakter kultury bezpieczeństwa podmiotów sprzyja wypełnianiu przez nią funkcji adaptacyjnej, umożliwiającej przystosowanie się do zmiennego otoczenia osób, grup społecznych i instytucji (organizacji) – także systemu zarządzania kryzysowego i SBN.
Mówiąc o adaptacyjnej funkcji kultury bezpieczeństwa w grupach społecznych i systemach mamy na myśli fakt posiadanych przez podmiot swoistego rodzaju kwalifikacji (albo ich braku) w dostosowywaniu się do zmian otoczenia. Jest to łatwiejsze wówczas, kiedy potrafimy przewidywać różne sytuacje, a do tego niezbędna jest m.in. wiedza, ale także umiejętność jej wykorzystania, czyli cechy mentalne – „technologie intelektu”. Są to istotne elementy kultury bezpieczeństwa51.
Pisząc o zmianach otoczenia podmiotów, bierzemy pod uwagę nie tylko zmiany w różnych rodzajach środowisk (naturalnym, społecznym, kulturowym), ale także dynamikę zmian w odniesieniu do konkretnych sy-tuacji.
Teoria kryzysów podpowiada, że ważnymi przyczynami kryzysów, a zarazem czynnikami utrudniającymi radzenie sobie z nimi, są: z jednej strony – dynamiczne zmiany otoczenia; z drugiej strony zaś – nieadekwatne postrzeganie i ocenianie tych zmian przez dany podmiot i jego rutynowe, często spóźnione, schematyczne zachowania (albo bierność), co niesie z so-bą różne rodzaje zagrożeń dla „podmiotu”. W takiej sytuacji, kiedy już stara się on „walczyć” z pojawiającymi się wówczas zagrożeniami, efekty tych wysiłków często okazują się mało skuteczne (vide: powodzie). Wiąże się to z faktem, że wcześniej takiemu „podmiotowi nie chciało się chcieć”
51
Staraliśmy się je rozpoznać w naszych badaniach empirycznych i opisać w numerach 3-4/2015 Kultura Bezpieczeństwa.
dywać, zapobiegać i właściwie przygotować się do wystąpienia zagrożeń.
Zbliżyliśmy się tym samym do stymulacyjnej funkcji kultury bezpieczeń-stwa.
Funkcja stymulacyjna kultury bezpieczeństwa jakiegoś podmiotu
przejawia się w tym, że dostrzega on potrzebę samodoskonalenia się, do-skonalenia jakości swojego życia i warunków pracy, ale także systematycz-nego, mądrego doskonalenia systemów zapewniających mu bezpieczeń-stwo, w tym SZK i SBN. Wiąże się to z poziomem zainteresowań danego podmiotu ważnymi sferami życia i bezpieczeństwa, z posiadaną w tym za-kresie wiedzą i umiejętnością jej wykorzystania w odpowiednim czasie i w odpowiedni sposób. Przekłada się to na sprawne zachowania, ale także na skuteczne, ekonomiczne i efektywne działania i współdziałania. Odno-sząc to do SZK warto uwzględniać wszystkie etapy (fazy) zarządzania kry-zysowego. Zaniedbania i niestaranne „odrobienie” pracy w zakresie „prze-widywania” i „zapobiegania”, a także mało staranne „przygotowanie się” skutkuje obniżoną sprawnością, skutecznością i efektywnością „reagowa-nia”, oraz trudnościami na etapie „odbudowy”. Zaś reagowanie na pojawia-jące się wówczas zagrożenia jest wtedy zazwyczaj nieskoordynowane i nie-zsynchronizowane, a nierzadko nawet chaotyczne. Swoistą „szczepionką” przeciwko takim zachowaniom indywidualnym i grupowym jest odpowied-ni poziom kultury bezpieczeństwa, a szczególodpowied-nie kolejna jej funkcja – regu-lacyjna.
Funkcja regulacyjna kultury bezpieczeństwa przejawia się w
„bez-szelestnym”, mądrym, wewnętrznym kierowaniu zachowaniami i działa-niami podmiotów52 w różnych sytuacjach. Sprzyjają temu wspomniane wcześniej wspólnie podzielane wartości i stosowane normy, przewidywalne postawy a także sprawne działania indywidualne. Odpowiedni poziom kul-tury bezpieczeństwa podmiotów skutkuje sprawnym, ekonomicznym i efek-tywnym współdziałaniem między podmiotami i osiąganiem poczucia sen-sowności podejmowanych działań i współdziałań, a także satysfakcją z osiąganych wspólnie efektów. Refleksje te można odnieść nie tylko do etapu reagowania kryzysowego, ale także do pozostałych etapów zarządza-nia kryzysowego. Niestety efekty przewidywazarządza-nia i zapobiegazarządza-nia oraz
przy-gotowania są zazwyczaj „odsunięte w czasie”, dlatego stosunkowo często
nie przywiązuje się do nich należytej uwagi, co utrudnia wypełnianie przez kulturę bezpieczeństwa funkcji regulacyjnej, ale i stymulacyjnej. Można
52
Mówiąc o podmiotach mamy na myśli nie tylko przedstawicieli administracji i służb, ale także zwykłych obywateli.
wet powiedzieć, że deficyt funkcji stymulacyjnej nie ułatwia wypełnianiu przez kulturę bezpieczeństwa funkcji regulacyjnej. Mamy z tym do czynie-nia
w przypadku niskiego poziomu kultury bezpieczeństwa jakiegoś „podmio-tu”.
W przypadku niskiego poziomu kultury bezpieczeństwa któregoś z podmiotów (administracji, służb, czy pozostałych obywateli) mogą poja-wić się próby „ręcznego sterowania” systemem, co nie służy sprawności, skuteczności i efektywności jego funkcjonowania oraz nie ułatwia jego sa-modoskonalenia się, osiągania efektu systemowego i wspomnianej już wcześniej synergii. Przekracza to bowiem możliwości człowieka, a nawet grupy ludzi. Jeśli tzw. „ręczne sterowanie systemem” udaje się nawet przez jakiś czas, to efekty takiego „sterowania” są dalekie od efektywności.
Sytuacja staje się jeszcze trudniejsza wtedy, kiedy niski poziom kul-tury bezpieczeństwa osób odpowiedzialnych za regulacje prawne przyczy-nia się do powstawaprzyczy-nia mało funkcjonalnych, niespójnych zapisów prawa53. Może to budzić zniechęcenie wśród różnych podmiotów „systemu” i powo-dować poczucie braku sensowności podejmowanych w tym zakresie wysił-ków. Zaś wtedy, kiedy odgórnie podejmowane są różnego rodzaju działania formalno-restrykcyjne może to nawet powodować podejmowanie „działań” pozornych, tzw. „pod kontrolę”. Skutków istnienia takiej sytuacji w dłuż-szym wymiarze czasu nie trudno przewidzieć.
Jak już wspomniano wymienione wyżej funkcje kultury bezpieczeń-stwa uwidaczniają się najwyraźniej w sytuacjach kryzysowych, przejawia-jąc się w bardziej lub mniej adekwatnych do sytuacji, a tym samym bardziej lub mniej sprawnych, skutecznych i efektywnych zachowaniach, działa-niach i współdziaładziała-niach pojedynczych osób, grup społecznych, instytucji i organizacji54. Wtedy to właśnie kultura bezpieczeństwa może spełniać rolę swoistego „koła ratunkowego” albo przysłowiowej „kuli u nogi”. Poziom i charakter kultury bezpieczeństwa różnych podmiotów55 decyduje często o „być albo nie być” danego podmiotu, ale także innych podmiotów, bez
53
W naszym kraju nie jest to zagrożenie całkiem abstrakcyjne.
54
Swoistym mistrzostwem wykazali się pod tym względem Japończycy, w wymiarze in-dywidualnym i grupowym w sytuacji wystąpienia tsunami. Nawet zachowania kilkuletnich dzieci zasługiwały na uwagę i szacunek.
55
Mamy na myśli administrację rządową i samorządową oraz różnego rodzaju służby, ale także ogół obywateli, którzy doświadczali lub mogą potencjalnie doświadczać sytuacji kry-zysowych.
których radzenie sobie z sytuacją kryzysową byłoby bardzo utrudnione, a w niektórych przypadkach nawet niemożliwe. Chociaż kultura bezpie-czeństwa uwidacznia się najwyraźniej w konkretnych sytuacjach kryzo-wych, szczególnie zaś na etapie reagowania, to jej znaczenie warto dostrze-gać, doceniać i uwzględniać również w okresie poprzedzającym sytuacje kryzysowe, a więc na etapie przewidywania zagrożeń i zapobiegania im, ale także podczas przygotowywania się do nich. Trudno przecenić również rolę kultury bezpieczeństwa różnych podmiotów na etapie odbudowywania, czy-li powrotu do sytuacji „normalnej”, po powodzi czy innym katakczy-lizmie.
Powyższe założenia teoretyczne staraliśmy się wykorzystać przy konstruowaniu pytań wskaźnikowych w trzech narzędziach wykorzystywa-nych w badaniach empiryczwykorzystywa-nych, a więc w ankiecie kierowanej dla admini-stracji, służb i „zwykłych” obywateli (załącznik 2. w numerze 3-4/2015
Kultury Bezpieczeństwa), ale także w arkuszu wywiadów kierowanych do
pracowników SZK (załącznik 1.) i w wytycznych do analizy dokumentów (załącznik 3.). Przyjęte założenia teoretyczne okazały się także przydatne przy interpretacji zebranych w badaniach danych empirycznych, prezento-wanych w kolejnych podrozdziałach niniejszego opracowania.
Na zakończenie tej części rozważań warto przypomnieć kilka reflek-sji o charakterze bardziej ogólnym56. Wypełniając funkcję integrującą, kul-tura bezpieczeństwa łączy (integruje) różne podmioty, z punktu widzenia których analizujemy bezpieczeństwo. Chociaż funkcjonuje ona przede wszystkim w widocznej na rys. 4. subiektywnej (A/) i organizacyjnej (B/) sferze bezpieczeństwa, jednak przekłada się także pośrednio na sferę kultury materialnej (C/), przyczyniając się do względnie harmonijnego, zrównowa-żonego rozwoju tych trzech obszarów rzeczywistości, tzn. sfery świadomo-ści, organizacji i sfery materialnej. Dzięki temu uzyskuje się efekt systemo-wy i efekt synergii, służące „budowaniu” szeroko rozumianego potencjału w wymiarze personalnym i strukturalnym. Biorąc to wszystko pod uwagę można przyjąć, że kultura bezpieczeństwa stanowi znaczący element,
a nawet podstawę szeroko rozumianego systemu bezpieczeństwa i obron-ności.
W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę na to, że kultura bez-pieczeństwa danego podmiotu (pojedynczego człowieka, małej grupy spo-łecznej, społeczności i społeczeństwa, ale także organizacji, instytucji czy systemu, np. SZK) zmienia się wolniej niż pozostałe, bardziej zobiektywi-zowane elementy szeroko rozumianego systemu bezpieczeństwa i
56
