Pozabiblijne korzenie idei dziecięctwa Bożego

(1)

Aleksandra Renata Smutnicka

Pozabiblijne korzenie idei

dziecięctwa Bożego

Łódzkie Studia Teologiczne 24/3, 139-148

2015

(2)

Łódzkie Studia Teologiczne 24(2015)3

Aleksandra Renata Smutnicka

Katolicki Uniwersytet Lubelski

POZABIBLIJNE KORZENIE IDEI DZIECIĘCTWA BOŻEGO

Słowa kluczowe: dziecko, dziecięctwo Boże, Egipt, Mezopotamia, wychowanie

1. Wstęp. 2. Dziecko w starożytnym Egipcie. 3. Dziecko w starożytnej Mezopotamii. 4. Podsumowanie

1. WSTĘP

Od starożytności wychowywanie dzieci było ważnym zadaniem społecznym, kulturowym i religijnym. Tak traktowali je Egipcjanie, Mezopotamczycy, Grecy czy Hebrajczycy. Artykuł poniższy pozwala na spojrzenie na biblijną ideę synostwa Bożego (ze szczególnym jej rozwinięciem u św. Jana) przez pryzmat wpływu kultur Egiptu i Mezopotamii1._{Z tej perspektywy bowiem Janowe nowatorskie ujęcie}

dzie-cięctwa Bożego umożliwia pogłębione spojrzenie na wychowanie chrześcijańskie. 2. DZIECKO W STAROŻYTNYM EGIPCIE

Egipcjanie w czasach Starego i Nowego Państwa cenili wartość życia ludzkie-go. Dziecko było otaczane opieką już od poczęcia i cieszono się z jego istnienia2_.

Potwierdza to tekst w Księdze Wyjścia, który obrazuje radość z narodzin Mojżesza (Wj 2, 2)3_{oraz przysposobienie go przez córkę faraona (Wj 2, 6–10).}

1 _{Artykuł odwołuje się do: A.R. Smutnicka, Dziecięctwo Boże w kontekście pedagogii wiary}

św. Jana, Gorzów Wlkp. 1994 [mps pracy mgr], 20–44. Zob. też T. Jelonek, Religia Izraela wobec religii ościennych, Kraków 2009, 5–8; Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. W.R. Farmer, Warszawa 2000, XXV; J. Rogerson, Wielkie kultury świata. Świat Biblii, Warszawa 1996, 216.

2_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie, Warszawa 1958, 50, 70; J. Baines, J. Málek,}

Wiel-kie kultury świata. Egipt, Warszawa 1996, 208; J. Chmiel, Dziecko poczęte według Biblii i starożytnego judaizmu, Ruch Biblijny i Liturgiczny44 (1991), 43–44; A. Świderkówna, Życie codzienne w Egipcie

greckich papirusów, Warszawa 1983, 92.

3_{Skróty ksiąg biblijnych i cytaty według: Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego}

(3)

140 ALEKSANDRA RENATA SMUTNICKA [2] Egipcjanie traktowali posiadanie potomstwa jako dar bogów4_{, powód do dumy}5

oraz życiową nadzieję6_{. Narodziny dziecka, jak i kolejne rocznice, były okazją do}

świętowania: urządzano przyjęcia w gronie rodziny, przyjaciół – zarówno w domu, jak i uczty w świątyniach7_{. Epoka Nowego Państwa, z którą przejęto greckie}

zwy-czaje porzucania niechcianych bądź pochodzących z nieprawego związku dzieci8

zakłóciła ów naturalny nurt afirmacji życia.

Egipcjanie wierzyli powszechnie, że któreś z bóstw (np. Chnum lub Re) jest stwórcą człowieka9_{i kształtuje dziecko przed urodzeniem, a poród i dalsze losy}

człowieka pozostają złożone nadal w ręku boga10_{. Częste w ikonografii egipskiej}

były sceny narodzin11_{lub atrybuty z tym związane: cegły}12_{, talizmany}13_{, figurki}

bogini Toeris – popularnej wśród ludu patronki małych dzieci i kobiet w ciąży14_,

magiczne zaklęcia – by zapewnić opiekę na czas porodu matkom i ich dzieciom15

– oraz wróżby16_{. Z ikonografii znamy gest symboliczny – uznanie ojcostwa, gdy}

ojciec bierze na ręce nowo narodzone dziecko, przyznając mu tym samym status prawowitego potomka17_.

Imię, które ojciec nadawał dziecku po urodzeniu18_{, było bardzo ważne, określało}

istotę człowieka w starożytnym Egipcie. Popularnie korzystano z imion teoforycznych, odnosząc się do bóstwa przynajmniej w jednym członie, co miało zapewnić potomkowi szczęście i opiekę w życiu19_{. Imiona Średniego Państwa wskazują na bliższe relacje z}

bó-stwem, gdyż człowiek bywa tam określany jako „córka” lub „syn” boga20_{. W czasach}

4_{Por. J. Černy, Religia starożytnych Egipcjan, Warszawa 1974, 47; J.K. Winnicki, Religia}

staro-żytnych Egipcjan, w: Starożytny Egipt, red. A. Szczudłowska, Warszawa 19782_{, 151.} 5_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie, dz.cyt., 78, 88, 96.}

6_{Por. tamże, 104–106; J. Baines, J. Málek, Wielkie kultury..., dz.cyt., 208; J. Bright, Historia}

Izraela, Warszawa 1994, 39.

7_{Por. A. Świderek [Świderkówna], W „państwie” Apolloniosa. Społeczeństwo}

wczesno-ptole-mejskie Fajum w świetle Archiwum Zenona, Warszawa 1959, 237; A. Świderkówna, Życie codzienne...,

dz.cyt., 89–90.

8_{Por. tamże, 88–92.}

9_{Bóstwo Chnum – por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 42, 50, 69; A. Niwiński, Mity i symbole}

reli-gijne starożytnego Egiptu, Warszawa 1984, 62–63, 290–291, 293–295; J.K. Winnicki, Religia starożyt-nych Egipcjan..., dz.cyt., 144; bóstwo Re – por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 28, 62, 95, 169;

J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 147.

10_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 46, 69.}

11_{Tamże, 44; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 73, 294.} 12_{Por. tamże, 281.}

13_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 63.}

14_{Tamże, 63; C. Kunderewicz, Religia starożytna – Egipt, Encyklopedia katolicka, t. 4, red.}

R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1983, kol. 689–691.

15_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 47, 50, 69; S. Morenz, Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie,}

Warszawa 1972, 45; A. Szczudłowska, Piśmiennictwo staroegipskie, w: Starożytny Egipt..., dz.cyt., 180.

16_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 236.} 17_{Tamże, 295.}

18_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 47, 50, 69; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 224, 226.} 19_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 47–48; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 226, 236;}

J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 140, 151.

(4)

[3] POZABIBLIJNE KORZENIE IDEI DZIECIĘCTWA BOŻEGO 141 IV dynastii nazywano króla: „synem bogów”21_{, „synem Re”}22_{, „synem Słońca”}23_,

„dzieckiem Amona”24_{, „synem boga – Horusem”}25_{. Od VI dynastii określenie „syn}

Re” najczęściej było oficjalnie zarezerwowane dla tytulatury królewskiej26_.

Tek-sty Piramid wykorzyTek-stywane w kulcie na potrzeby szerszych kręgów społecznych przenosiły stopniowo prerogatywy króla – syna Re na innych ludzi27_{. Króla}

Egip-tu przedstawiano w każdej świątyni jako syna lokalnych bóstw28_{, a scena narodzin}

władcy była koniecznym elementem wystroju29_{. Również pozycja królewskich}

po-tomków była specyficzna – otaczano ich szacunkiem, zabiegano o ich przychylność, ze względu na bliskie pokrewieństwo z bóstwem30_.

W rodzinie egipskiej społeczności patriarchalnej, syn dziedziczył po ojcu: majątek, pozycję społeczną, zawód, stając się zarazem głową rodziny31_{. Według}

obowiązującego prawa spadkobiercą mógł być jedynie potomek pochodzący z zalegalizowanego związku, co w praktyce dotyczyło każdego trwałego związku (małżeństwa)32_{. Gdy w rodzinie rodził się chłopiec, należało zgłosić go w}

urzę-dzie do czasu uzyskania przez niego pełnoletności, czyli czternastego roku ży-cia33_{. W przypadku gdy dziecko okazało się niepożądane, zostawiano je na}

śmiet-niku, skąd mogło być zabrane i wychowane jako niewolnik lub przysposobione przez znalazcę34_.

W dzieciach pokładano nadzieję na wzmocnienie pozycji rodziny w przy-szłości, zmierzając do wyższych stopni hierarchii społecznej oraz zapewnieniu

21_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 179; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 28;}

S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 69; J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 140.

22_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 119, 180; tenże, Starożytny Egipt,}

War-szawa 1952, 31; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 28–29, 102; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 34, 45; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 49, 287; J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 142, 144; J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1971, 39.

23_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 119, 180; tenże, Starożytny Egipt...,}

dz.cyt., 31; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 28–29, 102; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 34, 45; A. Ni-wiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 49, 287; J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 142, 144; J. Wolski, Historia powszechna..., dz.cyt., 39.

24_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 288; S. Morenz, Bóg i człowiek..., 87.}

25_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 81; J. Černy, Religia, 77; A. Śmie szek,}

Religia egipska, w: Religie Wschodu, Warszawa 1938, 379.

26_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 76, 81, 92; J. Černy, Religia..., dz.cyt.,}

28; B. Kupis, Religie świata antycznego, w: Zarys dziejów religii, red. J. Keller i in., Warszawa 19763_,

449–450.

27_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 74, 116.} 28_{Tamże, 116.}

29_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 290–297.}

30_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 81–82, 84, 87, 89, 91–100, 116; tenże,}

Starożytny Egipt..., dz.cyt., 2, 60.

31_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 81, 84, 88, 96, 170; tenże, Starożytny}

Egipt..., dz.cyt., 86; J. Baines, J. Málek, Wielkie kultury..., dz.cyt., 205–206; A. Świderkówna, Życie codzienne..., dz.cyt., 88–89, 211–214; A. Świde rek [Świderkówna], W „państwie”..., dz.cyt., 238.

32_{Por. A. Świderkówna, Życie codzienne ..., dz.cyt., 88.} 33_{Tamże, 89.}

(5)

ALEKSANDRA RENATA SMUTNICKA

142 [4]

rodzicom godnej starości35_{. Jeśli małżeństwo było bezdzietne, mogło adoptować}

obce dziecko. Konieczna tu była regulacja prawna w formie spisanej umowy36_lub

anonimowa adopcja dziecka wziętego ze śmietnika.

Przez pierwsze dwa lub trzy lata dziecko pozostawało pod opieką matki bądź wynajętej mamki37_{. W tym charakterze zatrudniano zarówno kobiety wolne, jak}

i niewolnice. Podobną sytuację znamy z biblijnej historii Mojżesza, gdy córka fara-ona wynajmuje jego matkę na karmicielkę i jej zleca wychowanie chłopca w pierw-szych latach życia (Wj 2, 7–10).

W Egipcie czasów historycznych świątynia jako „dom boga” obok funkcji re-ligijnych stanowiła ważny ośrodek naukowy i dydaktyczny. Właśnie przy niej były elitarne szkoły przygotowujące przyszłe kadry państwowe. Wiedza dostępna jedynie dla wtajemniczonych kapłanów. Prowadzono badania naukowe opisując tajemnice świata i człowieka38_{. Podstawowy cykl nauczania trwał około czterech lat.}

Rela-cje uczeń – nauczyciel wzorowano na systemie patriarchalnym, rozumiejąc pozycję nauczyciela jako „ojca”, a ucznia jako „syna”, szkołę wraz z biblioteką nazywano „domem życia”39_{. O tej relacji opowiada sbojet – gatunek literatury staroegipskiej,}

zwany „nauką”. Były to utwory dydaktyczno-moralizatorskie, oparte na praktycznej mądrości życiowej, spisywane w formie przysłów lub sentencji łatwych do zapa-miętania. Udzielającym nauk był ojciec – król, nauczyciel bądź wezyr. Celem ich było popularyzowanie wśród młodych zasad dobrego wychowania, pojmowanych, jako czynienie dobra z jednoczesnym uzyskaniem przez ucznia – syna umiejętności zastosowania mądrości w praktyce życiowej40_{. Owe „nauki” wskazywały, jak żyć}

w zgodzie z Maat, czyli ustanowionym przez boga we wszechświecie ładem, jak oddawać cześć bóstwu i jaką moralnością kierować się w życiu41_.

Próba syntezy wierzeń egipskich będzie niepełna, gdyż nie mamy systema-tycznego wykładu wierzeń starożytnych Egipcjan42_{. Historycznie religia ta bowiem}

35_{Por. T. Andrzejewski, Starożytny Egipt..., dz.cyt., 32, 86; J. Bright, Historia Izraela..., dz.cyt.,}

39; H.I. Marrou, Historia wychowania w starożytności, Warszawa 1961, 23; A. Świderek [Świderków-na], W „państwie”..., dz.cyt., 237, 275.

36_{Por. A. Szczudłowska, Piśmiennictwo staroegipskie..., dz.cyt., 180; A. Świderkówna, Życie}

co-dzienne..., dz.cyt, 89.

37_{J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela, ich pisma i nauka, Kraków 1990, 16; A. Świderkówna, Życie}

codzienne..., dz.cyt., 90–92.

38_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 65–72; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 7;}

A. Szczudłowska, Piśmiennictwo staroegipskie..., dz.cyt., 173, 184; J.K. Winnicki, Religia

starożyt-nych Egipcjan..., dz.cyt., 148.

39_{Por. J. Baines, J. Málek, Wielkie kultury..., dz.cyt. 198; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela...,}

dz.cyt., 7, 64.

40_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie..., dz.cyt., 76–80; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 69;}

S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 50; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 10–20; A. Szczudłow-ska, Piśmiennictwo staroegipskie..., 165, 167, 170–171, 178–179, 182; Marrou, Historia wychowania..., dz.cyt., 25.

41_{Por. S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 129; A. Szczudłowska, Piśmien nictwo}

staroegip-skie..., dz.cyt., 167, 178.

(6)

POZABIBLIJNE KORZENIE IDEI DZIECIĘCTWA BOŻEGO

[5] 143

przebyła drogę od zoomorfizmu i fetyszyzmu43_{do antropomorfizmu w postaci}

syn-kretycznego, narodowo-kultowego, monoteizującego politeizmu44_{. A. Niwiński}

podaje, że w religii tej występowała „wewnętrzna sprzeczność między widocznym i pozornie zupełnie wyraźnym charakterem politeistycznym a wszechobecnymi im-plikacjami monoteistycznymi wynikającym stąd, iż każde lokalne bóstwo rozpatry-wane oddzielnie nosi cechy Wielkiego Boga (neczer aa). Sprzeczność ta ma histo-ryczne podłoże i narodziła się wraz ze zjednoczeniem Egiptu”45_{. Wcześniej każdy}

z lokalnych władców traktowany był jako bóg i najwyższy kapłan46_{. W wyniku}

zjed-noczenia kraju jego pozycja uległa osłabieniu, gdyż stał się on zaledwie „synem boga”47_{oraz „pontyfikalnym sługą bożym”}48_{. Będąc niezastąpionym pośrednikiem}

odpowiadał wobec bóstwa za sprawowanie kultu, zachowanie zastanego porządku społecznego oraz komunikację między bogiem a ludem49_.

Religia egipska, ewoluując, przygotowała drogę do konkluzji, iż tamtejszych bogów można rozumieć jako jednego boga, będącego ojcem wszystkich ludzi, kie-rującego światem oraz kochającego człowieka50_{. Częstokroć właśnie bóstwa}

obja-wiały swym „dzieciom” – królom ich genealogię51_{, a boże ojcostwo, uwypuklane we}

wschodnich rodowodach, uściślało naczelne miejsce i władanie52_{. Idol opiekował się}

dzieckiem, wychowywał53_{, pouczał}54_{lub objawiał mu swą wolę}55_{. Podobnie}

literatu-ra starotestamentalna opisuje wychowanie młodego Samuela (1 Sm 1, 24–28) oliteratu-raz opiekę Boga nad nim (1 Sm 3, 1–14).

Popularne były przedstawienia dziecka bożego w literaturze egipskiej oraz iko-nografii mitów (ozyriańskiego, solarnego – jako postaci młodego Re lub jego syna Horusa)56_{. Boga stwórcę, czyli młode Słońce, symbolizowało dziecko siedzące na}

kwiecie lotosu, z palcem w ustach57_{. Obrazy dziecka wskazywały na możliwość}

ży-43_{Taki był obraz wierzeń prostego ludu, natomiast dwór królewski, który praktycznie nie zwracał}

uwagi na religijność ludową, ewoluował ku antropo morfizmowi. Zob. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 15, 23, 56.

44_{Por. J. Bright, Historia Izraela..., dz.cyt., 39; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 15, 33;}

J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 138.

45_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 286, 308.}

46_{Por. J. Bright, Historia Izraela..., dz.cyt., 38–39; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 105; J.K. Winnicki,}

Religia starożytnych Egipcjan..., dz.cyt., 142.

47_{Zob. 1–2, zwłaszcza przypisy 20–26.}

48_{Por. S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 19; J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan...,}

dz.cyt., 148.

49_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 59–60, 90, 105; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 45, 69;}

J. Wolski, Historia powszechna..., dz.cyt., 36.

50_{Por. S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 34; J.K. Winnicki, Religia starożytnych Egipcjan...,}

dz.cyt., 142–143.

51_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 137; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 34, 45.} 52_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 74; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 30, 54, 79, 87.} 53_{Por. S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 128.}

54_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 47; S. Morenz, Bóg i człowiek..., dz.cyt., 76.} 55_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 56.}

56_{Tamże, 67.}

57_{Por. T. Andrzejewski, Opowiadania..., dz.cyt., 160; J. Černy, Religia..., dz.cyt., 64, 90, 120,}

127; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 97, 106, 214–216, 281; J.K. Winnicki, Religia starożytnych

(7)

144 [6]

cia człowieka po śmierci. Eschatologia egipska wskazywała na światowy kataklizm, którego zmarły mógł uniknąć, przechodząc pomyślnie Sąd Zmarłych i przeistacza-jąc się w Wielkiego Boga – Ozyrysa – Re – Atuma, by później, po zmartwychwsta-niu ciał, żyć jako Horus lub młode Słońce58_.

3. DZIECKO W STAROŻYTNEJ MEZOPOTAMII

Mezopotamia w III tysiącleciu przed Chrystusem stosowała szeroko rozu-mianą politykę prorodzinną. Tamtejsi rodzice otaczali dziecko miłością i czu-łością już od poczęcia59_{. Prawo państwowe zabezpieczało dzieci ze związków}

niewolników z wolnymi, gdyż uznawano je za wolne oraz mające prawo dziedzi-czenia po rodzicach60_{. W przypadku powtórnego małżeństwa wdowy, całość}

ma-jątku przyznawano dzieciom z pierwszego małżeństwa61_{. Życie nienarodzonych}

dzieci podlegało ochronie prawnej – w Asyrii aborcja była karalna (w Babilonii – nie)62_.

Tamtejsza rodzina była najczęściej dwupokoleniowa, stanowili ją rodzice i dzieci63_{. Patriarchat dawał prymat ojcu, który opiekował się i troszczył o życie}

całej rodziny oraz decydował o losie potomków64_{. Kobieta także miała osobowość}

prawną – mogła być niezależna finansowo, wychowywać dzieci samotnie lub je przysposabiać. Jednak to ojciec cieszył się większym poważaniem, gdyż jednie on mógł oddawać lub sprzedawać dzieci w niewolę za długi w razie kłopotów finan-sowych65_{. Jego nazywano „panem”, „władcą” swoich dzieci. Dziedziczenie}

nastę-powało w linii ojcowskiej, ze szczególnym prymatem syna pierworodnego66_{. Takie}

ukierunkowanie pierworództwa znajdujemy również w literaturze starotestamen-talnej, np. w historii Jakuba i Ezawa (Rdz 25, 29–33; 27, 18–41).

Gdy brakowało synów, sukcesja obejmowała córki, a w przypadku ich braku – przysposobionych synów, ponieważ adopcja zrównywała ich w prawach z synami biologicznymi67_{(nie był to akt prawny ostateczny, mógł ulec rozwiązaniu). Być}

58_{Por. A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 38, 41.}

59_{Por. J. Černy, Religia..., dz.cyt., 10, 71; A. Niwiński, Mity i symbole..., dz.cyt., 14, 227, 237,}

265, 285, 309.

60_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód. Od wprowadzenia pisma do Aleksandra Wielkiego,}

Warszawa 1982, 65; J. Chmiel, Dziecko poczęte..., art.cyt., 43.

61_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 65, 98.}

62_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat Sumerów, Warszawa 1969, s. 355–356; F. Joannès, Gli}

archivi di un borghese di Babilonia, Il mondo della Bibbia. Rivista bimestrale internazionale 4 (1993),

z. 5, 23.

63_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 110.} 64_{Tamże, 295; F. Joannès, Gli archivi..., art.cyt., 23.}

65_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat..., dz.cyt., 355; G. Contenau, Życie codzienne w Babilonie}

i Asyrii, Warszawa 1963, 17–20; M. Roaf, Wielkie kultury świata. Mezopotamia, Warszawa 1998, 121.

66_{Por. G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 17, 19; M. Roaf, Wielkie kultury świata..., dz.cyt.,}

121; J. Wolski, Historia powszechna..., dz.cyt., 26.

67_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 27, 110; F. Joannès, Gli archivi..., art.cyt.,}

(8)

[7] 145

może sumeryjski wyraz „spadkobierca” wskazuje na znaczenie kultyczne, czyli „tego, który zapala olejek” zmarłym rodzicom68_.

Z rozwojem pisma Mezopotamia uruchomiła system szkolny. Podobnie jak w Egipcie były to w większości szkoły przyświątynne. Również tam wiedza była dostępna dla wybranych, o czym decydowali kapłani69_{. Mimo iż szkoła świątynna}

słynęła z surowej dyscypliny70_{, relacja uczeń – nauczyciel była odwzorowaniem}

sys-temu patriarchalnego. Podobnie jak w szkołach egipskich nauczyciel był „ojcem”, a uczeń „synem”. Popularnym gatunkiem literatury mądrościowej były „pouczenia”, gdzie mędrzec, czyli ojciec, dawał rady uczniowi – synowi71_{. Treścią pouczeń była}

praktyczna mądrość życiowa, czerpiąca z doświadczeń pokoleń, czyli jak być dys-kretnym i roztropnym w postępowaniu z ludźmi, okazywać szacunek rodzicom, pa-nować nad językiem, być skromnym i prawdomównym, sprawować kult72_.

Ogół społeczności, nawet bogaci, pozostawali niepiśmienni. W życiu społecz-nym stosowano przekaz ustny, szczególnie literatury, popularny w miejscach pu-blicznych (place, bramy miejskie).

Religijne wyobrażenia Mezopotamczyków skłaniały się ku politeizmowi o za-barwieniu naturystycznym73_{, w którym bogowie symbolizowali części świata oraz}

zjawiska przyrody. Według tych wierzeń człowiek był istotą spokrewnioną z bó-stwami, gdyż powstał z krwi boga Kingu (pierwiastek duchowy, boski) oraz ziemi (pierwiastek materialny)74_{. Bezpośrednim stwórcą człowieka było zamiennie któreś}

z bóstw męskich: Enki, Enil, Ea, Marduk, Sin75_{lub żeńskich uosobień bogini –}

mat-ki: Aururu, Mami, Nintua, Ninchursag76_{. Człowiek został stworzony przez bogów,}

aby im służył pokornie, ufnie i z bojaźnią77_{. W czasie świąt wszyscy poddani wraz}

z królem świętowali „dzień boga” lub „dzień służenia bogu”78_.

68_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 111; M. Bielicki, Zapomniany świat...,}

dz.cyt., 351, 355, 358; G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 19–20; F. Joannès, Gli archivi..., art.cyt., 23; S. Moscati, Kultura starożytna..., dz.cyt., 96, 167; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 31.

69_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 65.} 70_{Por. G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 162, 185.} 71_{Por. D. Arnauld, Starożytny Bliski Wschód..., dz.cyt., 66.}

72_{Por. S. Moscati, Kultura starożytna..., dz.cyt., 67–68; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt.,}

29–32.

73_{Por. G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 103.}

74_{Tamże, 187; H. Langkammer, Babilonia, Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz,}

R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1973, kol. 1235; R. Ranoszek, Religie Mezopotamii, w: Zarys

dzie-jów religii..., dz.cyt., 292; J. Szlaga, Asyryjczycy, Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz,

R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1973, kol. 1019.

75_{Por. H. Langkammer, Babilonia..., art.cyt., kol. 1236.}

76_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat..., dz.cyt., 197–201; A. Cavigneaux, Marduk, il grande dio}

di Babilonia, Il mondo della Bibbia. Rivista bimestrale internazionale 4 (1993), z. 5, 18; G.

Conte-nau, Życie codzienne..., dz.cyt., 164–165; H. Langkammer, Babilonia..., art.cyt., kol. 1236; R. Ra-noszek, Religie Mezopotamii..., dz.cyt., 297; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 34–35.

77_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat..., dz.cyt., 199–201; R. Ranoszek, Religie Mezopotamii,}

dz.cyt., 297; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 34, 35.

78_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat..., dz.cyt., 192; H. Langkammer, Babilonia..., art.cyt., kol.}

(9)

146 [8]

Nawet ustrój mezopotamskich państw – miast był teokratyczny: każdy człowiek był sługą bożym oraz członkiem jego orszaku. Rządy w imieniu bóstwa sprawowali

lugal – król lub ensi – kapłan z miejscowej świątyni79_{, stąd królowie mieli się za}

pochodzących od bóstw pomazańców80_{, karmionych mlekiem bogiń. Nazywano ich}

synami Gatumdug, Niny, Ninsun, Baby, Belit i Isztar.

Ludzkość otrzymała od bóstw zasady „ustrojowe” – me, które porządkowały życie społeczne, polityczne i religijne81_{. Mit o Gilgameszu mówił o przyszłej}

nie-śmiertelności jako celu ludzkiego życia, jednak przerosło to możliwości człowieka wspomaganego przez opiekuńcze bóstwa82_{. Jedynie niektórzy ludzie (np.}

Unapisz-tim), z uwagi na ich zasługi względem bóstw, zostali włączeni do panteonu83_.

Asy-ryjczycy propagowali kult herosów – potomków boga i śmiertelnej kobiety84_.

Zarówno starożytni Egipcjanie, jak i Mezopotamczycy traktowali posiada-nie potomstwa, jako ważne zadaposiada-nie społeczne. Powszechposiada-nie wierzyli, iż człowiek wywodzi się od bóstw (różne wersje mitów kreatywnych) i jest od nich zależny. W przypadku, gdy ludzie sprawowali kult wedle tamtejszych reguł, mieli pewność opieki bogów, nazywając siebie „córkami lub „synami” bogów.

4. PODSUMOWANIE

Inicjacja religijna dziecka w Egipcie i Mezopotamii następowała niedługo po narodzeniu. Rodzice włączali w ten sposób potomka w sprawowanie kultu. Imiona nadawane dzieciom często był teoforyczne, określające sposób boskiej interwencji w dziejach świata lub inwokację do bóstwa.

Celem wychowania dzieci było praktyczne przygotowanie ich do samodzielno-ści – sumiennego wypełniania obowiązków państwowych oraz religijnych.

Dzieci były nadzieją starożytnych Egipcjan i Mezopotamczyków: ich przyszłe życie miało realnie wzmocnić sytuację materialną rodziny oraz zagwarantować ro-dzicom dostatek i spokojną starość.

Takie ujęcie idei dziecięctwa Bożego jest zbliżone do spojrzenia biblijnego. Ko-rzenie cywilizacji pozostają w wielu punktach styczne. Na nich również buduje Jan Ewangelista swój obraz dziecka Bożego.

Spojrzenie na dziecko w starożytnym Egipcie i Mezopotamii ma cechy zbliżo-ne do spojrzenia biblijzbliżo-nego, gdyż korzenie cywilizacji starożytzbliżo-nej wykazują liczzbliżo-ne punkty styczne. Poznanie ich pozwala znaleźć pozabiblijne odniesienia nowotesta-mentalnego obrazu dziecka Bożego i może stanowić podstawę pogłębienia zagad-nień wychowania chrześcijańskiego.

79_{Por. A. Cavigneaux, Marduk..., art.cyt., 18–20; R. Ranoszek, Religie Mezopotamii..., dz.cyt.,}

304; M. Roaf, Wielkie kultury świata..., dz.cyt., 82.

80_{Por. J. Bright, Historia Izraela..., dz.cyt., 33.} 81_{Por. M. Bielicki, Zapomniany świat..., dz.cyt., 215.}

82_{Tamże, 201, 205–206; G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 157.}

83_{Por. G. Contenau, Życie codzienne..., dz.cyt., 177; J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 36–37, 40.} 84_{Por. J.S. Synowiec, Mędrcy Izraela..., dz.cyt., 42.}

(10)

[9] 147

BIBLIOGRAFIA

Ałpatow M.W., Historia sztuki. Starożytność, t. 1, tłum. z niem. M. Kurecka i W. Wirpsza, Warszawa: Arkady 19846_.

AndrzejewskiT., Starożytny Egipt, Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik 1952.

AndrzejewskiT. (wybór i tłum. z egip.), Opowiadania egipskie, Warszawa: PWN 1958.

ArnauldD., Starożytny Bliski Wschód. Od wprowadzenia pisma do Aleksandra Wielkiego,

tłum. z fr. M. Ryszkiewicz, K. Wakar Warszawa: PWN 1982.

BainesJ., MálekJ., Wielkie kultury świata. Egipt, tłum. T. Derda, Warszawa: Świat Książki 1996.

BielickiM., Zapomniany świat Sumerów, Warszawa: PIW 1969.

Bright J., Historia Izraela, tłum. z ang. J. Radożycki, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen 1994.

Cavigneaux A., Marduk, il grande dio di Babilonia, Il mondo della Bibbia. Rivista bimestrale internazionale 4 (1993), z. 5, 12–22.

ChmielJ., Dziecko poczęte według Biblii i starożytnego judaizmu, Ruch Biblijny i Liturgicz-ny 44 (1991), 43–44.

ContenauG., Życie codzienne w Babilonie i Asyrii, Warszawa: IW PAX 1963.

ČernyJ., Religia starożytnych Egipcjan, Warszawa: PIW 1974.

JelonekT., Religia Izraela wobec religii ościennych, Kraków: Petrus 2009.

JoannèsF., Gli archivi di un borghese di Babilonia, Il mondo della Bibbia. Rivista bimestrale internazionale 4 (1993), z. 5, 23–30.

Kunderewicz C., Religia starożytna – Egipt, Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin: TN KUL 1983, kol. 689–691.

KupisB., Religie świata antycznego, w: Zarys dziejów religii, red. J. Keller i in., Warszawa: Iskry 19763_.

LangkammerH., Babilonia, Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk,

Z. Sułowski, Lublin: TN KUL 1973, kol. 1235–1236.

Marrou, H.I. Historia wychowania w starożytności, tłum z fr. S. Łoś, Warszawa: PWN 1961. Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI

wiek, red. W.R. Farmer, Warszawa: Verbinum 2000.

Morenz S., Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie, Warszawa: PIW 1972.

NiwińskiA., Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu, Warszawa: Wydawnictwo

„Pro--egipt” 1984.

RoafM., Wielkie kultury świata. Mezopotamia, tłum. z ang. H. Turczyn-Zalewska,

Warsza-wa: Diogenes – Świat Książki 1998.

Smutnicka A.R., Dziecięctwo Boże w kontekście pedagogii wiary św. Jana, Gorzów Wlkp. 1994 [mps pracy mgr].

Synowiec J.S., Mędrcy Izraela, ich pisma i nauka, Kraków: „Bratni Zew” 1990.

Świderek [Świderkówna] A., W „państwie” Apolloniosa. Społeczeństwo wczesno-ptolemejskie Fajum

w świetle Archiwum Zenona, Warszawa 1959.

Świderkówna A., Życie codzienne w Egipcie greckich papirusów, Warszawa: PWN 1983.

Szczudłowska A., Piśmiennictwo staroegipskie, w: Starożytny Egipt, red. A. Szczudłowska, Warszawa: PWN 19782_{, 165–182.}

Szlaga J., Asyryjczycy, Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin: TN KUL 1973, kol. 1019.

Rogerson J., Wielkie kultury świata. Świat Biblii, tłum. z ang. T. Derda i M. Burdajewicz, Warszawa: Wydawnictwo Penta 1996.

Winnicki J.K., Religia starożytnych Egipcjan, w: Starożytny Egipt, red. A. Szczudłowska, Warszawa: PWN 19782_.

(11)

148 [10]

NON – BIBLICAL ROOTS OF THE IDEA OF DIVINE FILIATION

Summary

The article presents the concept of being a child in ancient Egypt and Mesopotamia. It was marked by the respect for a child and his origin from gods. The aim of upbringing was to practically prepare a child for adult life and his social, civic and religious roles. This analysis is a basis for the idea of divine filiation in the New Testament study.