Maria Januszewska-Warych
Edukacja muzyczna w programie
kształcenia specjalnego dla klas I-III
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (28-29), 165-180
Maria Januszewska-Warych
Edukacja muzyczna w programie kształcenia
specjalnego dla klas I-III
Rok szkolny 1999/2000 je st znam ienny dla szkolnictw a polskiego, był bow iem pierw szym rokiem w drażania reform y systemu ośw iatowego w Polsce.
N a etapie edukacji wczesnoszkolncj w klasach I-III szkoły podstaw ow ej, w tym rów nież sp ecjaln ej, obow iązuje kształcenie zintegrow ane. N ic m a tu w yo drębnionych przedm iotów nauczania. To tradycyjne ujęcie zastępują zakresy edukacji (lub inaczej: kierunki edukacji): polonistycznej, m atem atycznej, środo w iskow ej, m uzycznej, plastycznej i ruchow o - zdrow otnej1.
Za m odelem zintegrowanej edukacji na I etapie kształcenia przem aw ia fakt, że dziecko poznaje św iat w sposób całościow y - scalony. D latego podstaw ow ą strukturą organizacyjną w kształceniu zintegrow anym je st blok tem atyczny, a podstaw ow ą form ą organizow anie aktywności edukacyjnej dzieci dzień p ra c y , w ram ach którego nauczyciel koreluje treści kształcenia z tych kierunków edukacji, które w łaśnie przew idział do realizacji. K olejne dni w ty g o d n iu p ra c y układają się w logiczną strukturę organizacyjną i tem atyczną, w ram ach której najm łodsi uczniow ie nabyw ają wiedzę i kształtują umiejętności z zakresu siedm iu kierunków kształcenia: polonistycznego m atem atycznego przyrodniczego m uzycznego plastycznego technicznego
zdrow otno - m chow ego
w wymiarze czasowym przewidzianym w tygodniowym planie zajęć szkolnych. Wszystkie zakresy edukacji w procesie dydaktyczno -w ychow aw czym kształcenia zintegrowanego w klasach I-III mają jednakowe znaczenie i są tak samo ważne dla rozwoju intelektualnego, społecznego i psychofizycznego dziecka. Dotyczy to
' Por.: M in isterstw o E d u k acji N aro d o w ej. O reformie programowej. Kształcenie zintegrowane. B ib lio teczk a R eform y 7, W arszaw a, k w iecień 1999.
również edukacji muzycznej. To tutaj właśnie, na I etapie edukacyjnym, kształtująsię postawy najmłodszych uczniów wobec muzyki2.
W klasach I-III w ram ach kształcenia zintegrow anego pow inny mieć miejsce takie działania edukacyjne, które „w ykorzystując odpow iednie i dostosow ane do w ieku treści nauczania w pow iązaniu z charakterystycznym i dla tego w ieku for mami aktyw ności m uzycznej, służyć b ędą rozw ijaniu zdolności i umiejętności m uzycznych, kształtujących prom uzyczną postaw ę i kom petencje m uzyczne”3.
O prócz zadań specyficznie m uzycznych, m uzyka ukazuje szerokie m ożliw ości integracji z pozostałym i zakresam i edukacji.
U sytuow anie edukacji m uzycznej w splocie różnorodnych i w ielostronnych działań pedagogicznych może pow odow ać zm iany w uczniu odnoszące się nie tylko do jeg o relacji z muzyką. Zm iany te dotyczą rów nież jeg o sfery intelektu alnej, rozw oju fizycznego oraz procesu uspołecznienia4.
W toku praw idłow ego kierow ania rozw ojem muzycznym dzieci dokonuje się kształcenie uzdolnień m uzycznych:5
• poczucia rytmu, • w ysokości dźwięków,
tonalności,
sm aku m uzycznego oraz kształcenie ogólnych dyspozycji psychicznych i fizy cznych, w tym szczególnie:
• pam ięci i uwagi, • m yślenia,
• koordynacji ruchow ej, orientacji w przestrzeni, • dyscypliny wewnętrznej,
zachow ania prospołecznego.
Edukacja muzyczna w zintegrow anym system ie nauczania początkow ego może być zarów no elem entem integrującym ja k i zintegrow anym 6. D otyczy to zarówno treści nauczania ja k i relacji społecznych między dziećm i, a także między dziećmi a nauczycielem.
1 M. Ja n u szew sk a-W arych , G . G ra b o w sk a , Rola muzyki w zintegrowanym system ie pracy w klasach początkowych szkoły podstawowej. Teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia zintegrowanego. R ed. H . K o sçik a, J. K uźm a, K raków 2000.
y J. K urcz, Edukacja muzyczna w projekcie reformy systemu edukacji. Obawy i znaki zapytania,
„W y ch o w a n ie M u z y cz n e w S z k o le ” 1999, n r 1, s. 19.
4 W. Sach er, Wczesnoszkołna edukacja muzyczna, K rak ów 1999, s . 11. s T am że, s. 13.
0 M . Su św iłło , Wychowanie muzyczne w zintegrowanym systemie nauczania początkowego, Sposoby
kierowania rozwojem muzycznym dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkoInym. R ed. E. Z w o liń sk a, B y d g o szcz 1997, s. 83.
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie
167
W praktyce szkolnej rzadko spotyka się przykłady w ystępow ania muzyki jako elementu integrującego treści programowe, co wynika ze specyfiki tego przedmiotu. M ożna jednak wyłonić z programu takie tematy, które staną się osnową, w okół której koncentrować można w ieloraką aktywność dzieci.
To, czy m uzyka ma być czynnikiem integrującym czy elem entem zintegrowanym, nie powinno podlegać wartościowaniu. Bowiem najważniejsze jest dziecko, któremu zintegrowany system pracy daje szansę na kreowanie własnej aktywności (w tym także muzycznej), na poszukiwanie, badanie, rozwiązywanie problemów i przeżywanie.
I na ty m polega doniosłe znaczenie edukacj i muzycznej w zintegrowanym systemie pracy klas początkowych (niezależnie od typu szkolnictwa), gdyż rozwija percepcję słuchową najmłodszych uczniów, ich aktyw ną postawę twórczą, sferę emocjonalną i wrażliwość estetyczną. Posiada więc ogrom ną wartość ogólnorozwojową7.
W nowym systemie edukacji nauczyciel klas początkowych podstawowej szkoły specjalnej ma możliwość wyboru programu nauczania spośród wielu, jakie minister do spraw oświaty i wychowania dopuścił do użytku szkolnego8.
Jednym z takich program ów dla kształcenia specjalnego jest P ro g ra m , którego pełna nazw a brzmi:
K ształcenie zin teg ro w an e
Program nauczania dla I etapu edukacyjnego (klasy 1-3) sześcioletniej szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem um ysłow ym w stopniu lekkim
Autorki: G. Bartosik, G. Falkowska, S. Lewicka, L. Ogonowska, K. Włodarczyk Program dopuszczony do użytku szkolnego przez M inistra Edukacji Narodowej i w pisany do rejestru program ów nauczania na poziom ie I etapu kształcenia. N um er w w ykazie D K W -4014-308/99, W arszawa 2000.
Program ten spełnia w ym ogi kształcenia zintegrow anego, dając szansę edukacyjnądzieciom specjalnej troski. Zawiera cele edukacyjne i treści kształcenia określone w „podstaw ie program ow ej” .
Treści kształcenia przedstaw iono w formie kręgów tem atycznych, jak o układ pojęć, bez podziału na pierw sze trzy lata edukacji:
I. Poznaję sw oją klasę, szkołę, kolegów, nauczycieli i innych pracow ników szkoły
II. Poznaję siebie
III. Znam m oją rodzinę i dom IV. Poznaję najbliższe środowisko
V. Poznaję sw oją m iejscowość, region i ojczyznę. 7 R. W ięck o w sk i, Pedagogika wczesnoszkoîna, W arszaw a 1998, s. 202.
K M in isterstw o E d u k acji N aro d o w ej. O reformie programowej. Kształcenie zintegrowane. B ib lio teczk a R efo rm y 7, W arszaw a, kw iecień 1997, s. 27.
Układ treści w program ie m a charakter spiralny, tak w ięc do poszczególnych cykli tem atycznych pow raca się, by pogłębić w iedzę, zw iększyć jej zakres, stopniow o rozszerzać um iejętności, doprow adzać do kształtow ania kom petencji niezbędnych w dalszych etapach edukacji.
N ow y program znaczące miejsce przypisuje edukacji muzycznej. M ożna jej przypisać następujące cele do re a liz a c ji:9
rozw ijanie podstaw ow ych zdolności m uzycznych i m uzykalności dzieci Do podstaw ow ych zdolności m uzycznych należy: poczucie w ysokości dźwięków, w rażliw ość na barw ę i poczucie rytmu.
Ważną rolę pełni tu wyobraźnia muzyczna, wspomaga ona rozwój najmło dszych uczniów, kreuje ich twórczą postawę, tak w ażnąw edukacji wczesnej. • uspraw nianie procesów m yślow ych dzieci
Stym ulow anie rozw oju funkcji poznaw czych odbyw a się poprzez w zboga canie spostrzeżeń o zróżnicow ane jakości, kształcenie uw agi, jej trwałości i podzielności.
Kontakt ze sztuką wzbogaca procesy myślowe dzieci i rozwija je emocjonalnie. • rozw ijanie w rażliw ości m uzycznej dzieci
Radość obcow ania z m uzyką jest w ielostronna, pow staje nie tylko pod czas czynnego jej upraw iania, jest rów nież w ynikiem słuchania muzyki i poznaw ania coraz to now ych utworów. W rażliw ość uczuć w zbogaca dzieci i czyni je podatne na oddziaływanie sztuki.
• kształtowanie postaw m o ra ln y c h dzieci
Wartości społeczne i moralne kształtują treści niesione przez m uzykę w w arstwie dźw iękow ej i w w arstw ie tekstowej.
W zbudzają szacunek dzieci do zjaw isk kultury utrw alonych ju ż w dziełach twórców daw nych i w spółczesnych, budzą potrzebę obcow ania ze sztuką. Cele te zaw arte są w treściach kształcenia programów w ychow ania m uzycznego, realizow ane s ą w toku aktywności muzycznej dzieci:
• ekspresji wykonawczej (odtw arzania muzyki)
• percepcji muzyki (słuchania muzyki)
• twórczości muzycznej (tw orzenia muzyki)
a także w integracji muzyki z różnym i zakresam i edukacji, szczególnie z edu kacją polonistyczną, przyrodniczą, plastyczną i ruchową.
Szczegółow e treści kształcenia z e d u k a c ji m uzycznej zaw arte są w dziale:
DZIAŁANIA EDUKACYJNE1".
9 J. U c h y la -Z ro sk i, Muzyka i muzykowanie. Dziecko w świecie sztuki. Nauczyciele - Nauczycielom. Red. B. D y m ara, K ra k ó w 1996, s. 121-122.
10 G . B arto sik (i in.), Kształcenie zintegrowane. Program nauczania dla l etapu edukacyjnego (klasy 1-3) sześcioletniej szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. N r D K W -4 0 14-308/99, W arszaw a 20 0 0 , s. 13 i nasi.
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie
169
1. słuchanie:
• odgłosów z otoczenia i instrumentów, rozpoznaw anie i naśladow anie ich dźwięków,
• tekstu czytanego i odtw arzanego z nagrań utw orów m uzycznych, • rozróżnianie dźw ięków muzycznych kontrastujących ze sobą, • rozróżnianie liczby dźwięków,
• rozpoznaw anie znanych utw orów muzycznych, • odbiór program ów radiowych i telewizyjnych, 2. mówienie:
• popraw na artykulacja sam ogłosek, spółgłosek, sylab, wyrazów, zdań, • frazow anie m uzyczne, praw idłowe branie oddechu podczas śpiewu, 3. obserw acja i doświadczenie:
• rozpoznaw anie dźw ięków w ysokich i niskich na podstaw ie brzm ienia in strum entów i głosów ludzkich,
• rozpoznaw anie linii melodycznej w znoszącej i opadającej,
• rozpoznawanie zmian tempa i dynamiki w piosenkach i utworach muzycznych, • dostrzeganie rytm u jak o pow tarzalności, m iarow ości tych sam ych ele
mentów,
4. odtw arzanie i tworzenie:
• ekspresja słow na, ruchow a i plastyczna inspirow ana utw oram i literackim i i m uzycznym i,
• m uzykow anie na prostych instrum entach perkusyjnych, proste układy ruchow e do opracow anych piosenek, • czynny udział w zabaw ach szkolnych i uroczystościach,
• odtw arzanie prostych kroków do podstaw ow ych tańców ludow ych i w spół czesnych,
tw orzenie w łasnych m elodii do znanych, prostych w ierszyków, 5. aktyw ność ruchowa:
• zabaw y i gry ruchow e przy muzyce.
Program określa P R O C E D U R Ę O S IĄ G A N IA C E L Ó W kształcenia, w tym rów nież z zakresu e d u k a c ji m u zy cz n ej". K om petencje pcrcepcyjne, odtw órcze i tw órcze dzieci z zakresu muzyki m ożna doskonalić, utrw alać i rozbudzać poprzez:
• zabaw y tem atyczne przy m uzyce, granic ról iluzyjnych, tw órczych i naśla dow czych,
gry sym ulacyjne, elem enty dram y i proste formy inscenizacji, • konkursy tańca, śpiew u, w ypow iedzi m uzycznych i plastycznych, • organizacji wystaw, popisów dla kolegów i rodziców,
170
• spotkania z ludźmi sztuki (w tym z muzykiem, wokalistą, kompozytorem), ćw iczenia przy m uzyce korygujące w ady postawy, w ymowy, koncentracji uw agi, koordynacji w zrokow o - ruchow ej,
• ćw iczenia popraw iające naturalną spraw ność ruchow ą, cechy motoryczne, orientację przestrzenną,
• obcow anie z książką, prasą dziecięcą, radiem , telew izją, m agnetofonem , kom puterem .
Program przew iduje rów nież OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW kończących klasę
111, w tym także z zakresu e d u k a c ji m u zy cz n ej:12
D ziecko · potrafi efektywnie korzystać z program ów radiowych i telewizy jnych,
• koncentruje się na słuchaniu nagrań m uzycznych,
• kontroluje poziom dźwięku w m ow ie, słuchaniu m uzyki, zabawie, • w ygłasza kw estie w zabaw ach i inscenizacjach m uzycznych, • rozpoznaje piosenki po melodii,
• śpiewa w chórze i solo,
• rozróżnia brzm ienie głosów, instrum entów m uzycznych, słucha muzyki, rozróżnia w ysokość dźwięków, tem po i rytm,
• poznaje charakterystyczne m otywy muzyki ludowej, • lubi spontanicznie m uzykow ać, m alować, rysować, • potrafi opow iedzieć o pracy artysty (m uzyka, kom pozytora,
śpiewaka, malarza, rzeźbiarza),
• nazyw a m iejsce prezentacji dzieł m uzycznych i ekspozycji dzieł plastycznych,
• naśladuje gesty, ruchy, wzory (graficzne, melodyczne, choreograficzne). Zarów no w sferze poznaw czej ja k i emocjonalnej osiągnięcia ucznia klasy III, kończącego I etap edukacyjny, m ają charakter orientacyjny. Tempo rozw oju po szczególnych dzieci je st różne, wynikające stąd różnice w poziom ie osiągnięć są naturalne i nie m ogą być przyczyną selekcji uczniów.
W nauczaniu muzyki w klasach początkow ych stosuje się trzy podstaw ow e zasady:13
I. Integracja formy muzycznej i pozamuzycznej działalności najm łodszych
uczniów
Różnorodność form pozwala, bez w zględu na stopień uzdolnień m uzycznych na zaspokojenie potrzeb w ynikających z faz rozw oju fizycznego i psychicznego dziecka, na odnalezienie w św iecie muzyki tego, co dziecku je s t najbliższe.
u Tamże, s. 22 i nast. 13 Tamże, s. 20 i nast.
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie .. 171 W klasach początkow ych dom inującym i formami działalności m uzycznej są: śpiew, m uzykow anie i ruch z muzyką.
Śpiew je st dla dziecka najbardziej dostępną form ą kontaktu z m uzyką. Pio senka na tym etapie staje się źródłem przeżyć em ocjonalnych, ale nie tylko. Jest czynnikiem integrującym formy działalności muzycznej dziecka: zabaw y ruchowe, m uzykow anie, słuchanie m uzyki, elem entarne tw orzenie muzyki.
R u ch г m u z y k ą pozw ala w prow adzić i utrw alić treści m uzyczne, takie jak: w artości rytm iczne, m iara taktowa, metrum , reagow anie na w ysokość dźw ięku, tem po, dynam ika, barw a, typ melodii, budow a form alna utw oru itp. Ruch w pływ a na rozwój czynności m otorycznych dziecka. Słuchanie muzyki m oże stym ulować jeg o aktyw ność tw órczą w yrażającą się w ruchu.
G ra na in s tru m e n ta c h realizow ana jest przez odtw arzanie łatw ych partytur w okalno-instrum entalnych, tw orzenie bądź odtw arzanie akom paniam entu do piosenki.
Tw orzenie m uzyki to nie tylko improwizacje na podstawie znanych piosenek, ale również zadania twórcze, krótkie, spontanicznie przez dzieci realizowane, np.:
rytm izacja przysłów, zdań, krótkich wierszy, um uzycznianie zdań, krótkich wierszy,
ilustracja fragm entów w ierszy grą na instrum entach perkusyjnych, im prow izow anie m elodyczne odpow iedzi na pytania zaśpiew ane przez nauczyciela.
S łu ch an ie m u zy k i je s t form ą kontaktu z muzyką, słuchaniu tow arzyszy skupie nie uwagi na utw orze muzycznym . Realizacja tej form y aktyw ności twórczej m oże polegać na staw ianiu dzieciom zadań np. polegających na łączeniu muzyki z plastyką:14
ilustracja plastyczna słownej treści piosenki,
plastyczne w yrażanie treści program ow ych m iniatur instrum entalnych, przedstaw ienie plastyczne elem entów m uzycznych utw oru oraz, przeżyć uczuciow ych pow stałych w czasie słuchania utw oru.
Im p ro w iz a c ja ru ch o w a do słuchanego utworu określa jeg o cechy muzyczne, takie jak: rodzaj taktu, tem pa, rytm u itp. W czasie słuchania utw orów o chara kterze tanecznym m ożna w prow adzić podstaw ow e kroki krakow iaka, polki czy kujaw iaka, oczyw iście, w integracji z w ychowaniem fizycznym.
II. Od działania do poznania
N auczaniu muzyki tow arzyszy zaw sze działanie, które prow adzi do przeżycia em ocjonalnego i zrozum ienia zjaw iska muzycznego.
172 Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005
Działanie pom aga zrozum ieć, przeżycie utrwala w iedzę i rozw ija um iejętności. Podstaw ą do realizacji zadań m uzycznych jest ru ch . Jako form a przeżycia fizycznego ma szczególne znaczenie w procesie uw rażliw iania na czas trwania dźw ięku przy w prow adzaniu kolejnych w artości rytm icznych i uśw iadom ienia zw iązków czasow ych m iędzy nimi.
N ależy tak pokierow ać przebiegiem zajęć m uzycznych, by zam ierzone cele zostały osiągnięte w drodze dziecięcego działania i przeżycia.
III. Zasada indywidualizacji
Poziom uzdolnień m uzycznych i zainteresow ań m uzycznych dzieci je st zró żnicowany. Stosow anie tej zasady pozw ala nie tylko na rozwój uzdolnień i zain teresowań m uzycznych dzieci, ale rów nież kształtuje pozytyw ną m otyw ację w działalności muzycznej najm łodszych uczniów.
Każdy z zakresów edukacji występujących w klasach I-III szkoły podstawo wej posługuje się własny mi, specyficznymi m etodami. Edukacja muzyczna - również. 0 wyborze metody decyduje wiele czynników, w tym szczególnie uzdolnienia i za interesowania muzyczne dzieci oraz przygotowanie muzyczne nauczyciela.
W nauczaniu m uzyki stosuje się następujące m etody:15 I. analityczno - pcrccpcyjna,
II. problem ow o - odtwórcza, III. problem ow o - tw órcza, IV. problem ow o - analityczna, V. ekspozycji,
VI. organizowania i rozwijania działalności muzycznej dziecka. I. m eto d a a n ality czn o - p ercep cy jn a
Stosuje się przy nauce piosenki ze słuchu lub przy opracow yw aniu utworu instrumentalnego.
Istotą tej metody jest zaprezentow anie pew nego wzoru w ykonania oraz przepro wadzenie z dziećm i analizy słuchowej w celu św iadom ego, rozw ijającego ich słuch i w yobraźnię m uzyczną zapam iętania.
II. m eto d a p roblem ow o - o d tw ó rcza Stosuje się w nauce przy pom ocy nut.
Istotą tej m etody jest przysw ajanie przez dzieci z zapisu nutow ego piosenki, ćw iczenia czy utworu instrum entalnego. Problem ow y charakter tej metody dotyczy trudnych dla dziecka zadań muzycznych zw iązanych z rytm em , m elodią 1 innymi elem entam i m uzycznymi.
15 W. Goris/.owski. P. Kowolik, Metodologiczno - metodyczne problem y wychowania muzycznego
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie
173
UWAGA: obie metody (metoda analityczno-percepcyjna i problemowo-odtwór- cza) często występuje razem i uzupełniają się w zajem nie16. M ogą być realizowane na zajęciach z uczniami o zróżnicowanym poziomie intelektualnym. W trakcie ich realizacji dzieci poznają fragment piosenki lub utworu instrum entalnego w drodze analizy słuchowej, pozostałe (wybrane fragmenty) samodzielnie odczytująz nut (lub przy pom ocy nut, w zależności od metody). N auczyciel uczy piosenki ze słuchu, odwołuje się do obrazu nutowego i śpiewania z nul fragmentów zawierających znane uczniom struktury muzyczne.
III. m eto d a p ro b lem o w o - tw órcza
Stosuje się do sam odzielnego tw orzenia akom paniam entu do piosenek, ilustracji m uzycznych do wierszy, układów ruchow ych i prostych form m uzycznych o bu dow ie AB, ABA.
Istotą tej m etody je st angażow anie myślenia i inw encji muzycznej dzieci do rozw iązania określonego zadania o charakterze twórczym.
IV. m eto d a p roblem ow o - an ality czn a Stosuje się przy słuchaniu muzyki.
Istotą tej metody jest rozw ijanie zdolności dzieci do sam odzielnego słuchania, rozum ienia i analizow ania utw orów w okalnych i instrum entalnych, określając ich nastrój, rodzaj taktu, tem pa, rytmu i budow y formalnej.
V. m eto d a ekspozycji
Stosuje się przy słuchaniu audycji radiowych, oglądaniu filmów m uzycznych czy muzycznych program ów telewizyjnych.
Istotą tej m etody je st zapew nienie dzieciom możliw ości zetknięcia się z dziełem m uzycznym w sposób zapew niający pełne jeg o przeżycie.
VI. m eto d a o rg an izo w an ia i ro zw ijan ia działalności m uzycznej dziecka Stosuje się przy kształtow aniu i rozwijaniu muzycznych um iejętności dzieci: śpiewu, gry na instrum encie, tw orzenia, ekspresji ruchowej.
Istotą tej metody je st stwarzanie okazji i odpow iednich w arunków do prezento w ania umiejętności muzycznych dzieci na zajęciach, w zespołach i poza szkołą.
Zaprezentow ane m etody łączą się ze sobą i w spierają wzajem nie. W klasach początkow ych w ystępują najczęściej: metoda organizowania i rozw ijania działa lności muzycznej dziecka, metoda analityczno -percepcyjna i ekspozycji.
Metody specyficzne dla edukacji muzycznej m ogą być w spom agane przez inne m etody, np.:
opis, opow iadanie, pracę z książką (z grupy m etod inform acyjnych) • pogadankę, gry dydaktyczne (z grupy m etod problem ow ych) • gry dram atyczne, inscenizację (z grupy metod eksponujących)
W ym ienione metody nauczania m uzyki stosow ane są na zajęciach z dziećm i upośledzonym i um ysłow o w stopniu lekkim z zakresu edukacji muzycznej.
Edukacja m uzyczna w nauczaniu początkowym w szkołach podstawowych spe cjalnych, w ośrodkach szkolno-wychowawczych wykorzystuje system y w ycho w ania muzycznego Emila Jaques-D alcrozc’a, Karla Orffa i Zoltana K odaly’a. Treści edukacji muzycznej dzieci w przedszkolu i w klasach I-III obejm ują:17
• rytm ikę i im prow izację ruchow ą (E. Jaqucs-D alcroze),
śpiew, emisję glosu, solfeż, ćwiczenia mowy (K OrfT, Z. Kodaly, E Jaques-Dalcroze), • grę na instrum entach (K. OrfT),
• słuchanie muzyki (Z. K odaly), wiedzę o m uzyce (Z. Kodaly).
A. „D ziałanie dziecka w m uzyce” - system Em ila Jaqucs-D alcrozc’a
E m il Jaques-D alcroze ( 1865-1950) był szw ajcarskim m uzykiem i pedagogiem .
D ziałanie dziecka w m uzyce oparł na naturalnej dla w ieku dziecięcego potrzebie ruchu. Jego system w ychow ania m uzycznego obejm uje trzy działy: rytmikę, solfeż i im prow izację18.
Rytmika to realizacja ruchowa rytmu muzycznego i innych elementów muzy
cznych, np. dynamiki, tempa, artykulacji dźwięku, budowy fraz oraz treści wyrazowej utworu muzycznego. Poszczególnym wartościom rytmicznym odpowiadają okre ślone ruchy nóg. Równocześnie ręce w ykonują ustalone ruchy taktowania.
Rytmika miała w szechstronne zadania do realizacji.
• K ształcenie uw ażnej, skoncentrow anej postaw y dziecka w oczekiw aniu na polecenie m uzyczne i kształcenie gotow ości reakcji; rów nież zdolności dysocjacji, czyli uniezależnienia od siebie ruchów rąk i nóg, a w ięc roz w ijania aparatu mięśniowo - ruchow ego i św iadom ości ciała oraz ruchu, podporządkow ania ich woli dziecka.
• Kształtow anie dyspozycji typu intelektualnego, m.in. intensyw ności i po dzielności uwagi, niezawodnej reakcji na bodźce, dokładności spostrzega nia, sprawnej pam ięci, procesów porów nyw ania i analizy, indyw idualnej w yobraźni, społecznych zachow ań, gotow ości tw órczych rozwiązań. • K ształcenie m uzykalności poprzez dośw iadczanie i uśw iadam ianie so
bie zjaw isk rytm icznych, dynam icznych, agogicznych, artykulacji, formy muzycznej i wyrazu em ocjonalnego muzyki.
17 R. W ięck ow sk i, Pedagogika wczesnoszkolna s. 205.
'* Л . D asicw icz-T o b iasz. A . K ęp sk a, Rytmika w klasach /-///, W arszaw a 1981, s. 7 -І I; M . P rzy ch o d ziń sk a, Współczesne system y wychowania muzycznego. Metodyka wychowania muzycznego w przedszkolu. R ed. D. M alk o . W arszaw a 1990, s. 9-12.
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie ..
175
N a rytm ikę składa się w iele rodzajów ćw iczeń, od prostych do m uzycznie sko m plikowanych:
• m arsze w takt muzyki (bieg i podskoki) • reagow anie na frazy za pom ocą gestów i ruchów
• zw iększanie i zm niejszanie w artości rytm icznych tw orzących tem aty ryt miczne (augm entacja i dyminucja)
• ruchow a realizacja tem atów rytm icznych o zm iennych metrach
• ćw iczenia oddechow e (odprężające)
• ćw iczenia dysocjacyjne (uniezależniające ruchy)
• ćw iczenia inhibicyjno - incytacyjne
• ćw iczenia słuchowe (np. reagow anie ruchem na w ysokość dźw ięku czy przebieg frazy)
• ćw iczenia w im prow izow aniu ruchu (np. ułożenia dw óch - trzech taktów w określonym metrum , zastosow ania określonego ugrupow ania rytm iczne go w tem acie rytm icznym , ułożenia tem atu rytm icznego z zastosow aniem augm entacji i dym inucji, ułożenia rytmu i melodii w jednym - dw óch tak tach), poddane ścisłej dyscyplinie m uzycznej
• ćw iczenia w dyrygow aniu
• ćw iczenia w zakresie w ielogłosow ości rytm icznej (polirytm ii)
Solfeż oparty je s t na absolutnej m etodzie kształcenia słuchu i na studium
gam. W obrębie skali c '- c 2 au to r ułożył sp o rą liczbę ćw iczeń solm izacyjnych w różnych tonacjach z zastosow aniem bliskich i odległych m odulacji, dzieleniem gam na m niejsze odcinki, które buduje się od każdego stopnia gamy.
Charakterystyczna dla kształcenia słuchu jest bogata rytmika i inwencja m elo dyczna ćwiczeń. W solfeżu tym w ażna jest też umiejętność szybkiego trafiania w interwały i dyktando muzyczne. Zasady solfeżu miały na celu wykształcenie świadomego i sprawnego myślenia muzycznego opartego na rozwiniętym harm o nicznie systemie tonalnym.
Im prow izacjadotyczyłaczynnościm uzycznychdzieciw ograniczonym zakresie. R ozw iniętabyłanatom iastw zakresicprow adzeniazajęć, tw órczejatm osfery, im pro w izow ania ruchem , m im iką i głosem m uzyczne i pozam uzycznc tematy. Swobodne i naturalne gesty ciała „uplastyczniają m uzykę”, przyczyniają się do rozum ienia muzyki.
System Jaques-D aleroze’a rozw ija się nadal. W G enewie działa Instytut jego imienia, który kontynuuje idee i metody w ychow ania m uzycznego zgodnie z założeniam i m istrza19.
1,1 Por.: M . Рг/y c h o d z iń s k a -K a c ic z a k , Polskie koncepcje powszechnego wychowania muzycznego. Tradycje - współczesność. W a rsz a w a 1 9 7 9 . Por.: M . P r z y c h o d z iń s k a , Wychowanie Muzyczne - idee, treści, kie
176
В. „Jedność słowa i m uzyki, rytm u i ruchu” system K arla Orffa
Karl O rff (1895-1982) był niemieckim kompozytorem i pedagogiem. W szkole
Gertrudy Günter w Monachium realizował ideę umuzykalnienia i wychowania fizycznego przez zabawę, ruch, taniec, improwizację i rozwój swobodnej ekspresji20.
Tworzenie muzyki stanowi centrum działalności dydaktycznej systemu Orffa. Przybicraono postać improwizacji wokalnej, instrumentalnej, wokalno - instrum en talnej i ruchowej. Początkowa faza nauki cechuje się całkow itą swobodą ekspresy jną. W fazie następnej podporządkowuje się j ą pewnym założeniom, dotyczącym rytmu, doboru współbrzmień, kształtowanie linii melodycznej, formy muzycznej i sposobu instrumentacji21.
Z abaw a m uzyczna - materiałem do pracy z dziećmi jest tu folklor słowno - muzy czny, rymowanki, wyliczanki, zagadki i porzekadła, w których tkwi zabawa i ruch, a także wiersze dla dzieci.
W zabaw ach, których tw orzyw em je s t słowo, rodzi się rytm , artykulacja, brzm ienie. Rytm pow staje z rytmizacji słów, która rozm aicie pom yślana dla tego sam ego tekstu bogaci odczucie i św iadom ość różnorodności zjaw isk rytm icznych. Różne sposoby artykulacji tego sam ego, a rów nież w ypow iadanie go w różnym tem pie i w sposób zróżnicow any pod w zględem dynam icznym , n adają mu różne znaczenie em ocjonalne i uw rażliw iają w ten sposób na rolę najprostszych elem entów w tw orzeniu w yrazu w m uzyce, takich jak: zw ykła inform acja, pyta nie, zdziw ienie, przerażenie, zaskoczenie, dow cip, strach, tajem nica, radość. Dodanie do zabaw rytm iczno - artykulacyjnych instrum entów perkusyjnych i śpiewu opartego na najprostszych motywach w zbogaca rytm ikę i brzm ienie.
R uch nie ma ustalonych kanonów : gestów, figur. Rodzi się spontanicznie w czasie zabawy, jest swobodny, inspirow any tem atem i sytuacją.
G ra na in s tru m e n ta c h . Instrum entarium Orffa składa się z w ielu instrum entów 0 nieokreślonej w ysokości dźw ięku (są wśród nich zabawki dziecięce i proste instrum enty ludow e i egzotyczne) oraz o określonej wysokości dźwięku: dzwonki sopranowe, altow e i basowe. W szystkie one są w stroju C, m ająjcdnak w ym ienne sztabki, dzięki czem u dzieci m ogą dobrać „skale” , w oparciu o które grają m elodię 1 akom paniam ent. U zupełnieniem tych grup instrum entów są flety proste sopra nowe, altow e, tenorowe i basowe; w iole o różnych strojach i w ielkości, a także lutnie. Piękne brzm ienie instrum entów i czystość intonacyjna sprawia, że w pracy
10 I. Olszcwska-Pawlucka, Praca szkolna Karla Orffaw zakresie wychowania przez ruch,Gdańsk 1992; M. Przychodzińska, Współczesne systemy wychowania..,s. 12-15.
21 J. Uchyla-Zroski, Muzyka i muzykowanie..., s.119-131. Por.: M. Przychodzińska-Kaciczak, Polskie koncepcje powszechnego...
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie 177 z dziećm i s ta ją się istotnym czynnikiem kształcenia w rażliw ości m uzycznej. G ra na instrum entach spraw ia dzieciom dużo satysfakcji.
Im p ro w iz a c ja ruchowa, wokalna, instrumentalna. M oże być ona spontaniczną w ypow iedzią dziecka, albo jest poddana pewnej dyscyplinie muzycznej.
• Im prow izacja sw obodna to „um uzycznianie” wierszy, baśni, opowieści. Stosow ane są tu instrumenty, śpiew, recytacja. Pow stają w ten sposób ut w ory m uzyczne naiw ne, proste, interesujące w brzm ieniu, nasycone el em entam i dźw iękonaśladow czym i, czytelne w sw ym w yrazie em ocjonal nym i znaczeniu.
• Im prow izacja poddana dyscyplinie muzycznej staw ia dzieciom różne zada nia m uzyczne, które m ogą dotyczyć rytm u, melodii i całcj formy. Dzieci m ogą im prow izow ać m otyw y m elodyczne jak o zakończenie lub początek m otywu podanego; tw orzenia wstępnej lub drugiej frazy do frazy podanej. D yscyplinie w zakresie tw orzenia melodii może też dotyczyć kierunku jej prow adzenia, skali, na której m elodia pow inna być oparta. M oże to też być dialog m iędzy głosam i lub instrum entalny, a także recytatyw oparty na określonym motywie m elodycznym . Im prow izacja poddana dyscyplinie w zakresie formy m uzycznej obejm uje im prow izow anie ronda, form y AB, ABA, w ariacji, kanonu. Jak i w innych rodzajach ćw iczeń, im prow izacje te w ykonyw ane są przy udziale ruchu, śpiewu i gry na instrum entach. W Instytucie Orffa w Salzburgu prow adzi się nadal intensyw ne prace nad rozw ijaniem idei w ychow ania m uzycznego zgodnie z założeniam i mistrza.
C. O bcow anie z m uzyką ludow ą system Zoltana K odaly’a
Zoltan K odaly ( 1882-1967) był w ęgierskim pedagogiem , etnografem i kom po
zytorem. G łów nym założeniem dydaktycznym je st śpiew anie jak o najbardziej bezpośredni, pełny i pow szechnie dostępny sposób kom unikow ania się z m uzyką i uczenia się je j22.
Pojm owanie w artości muzyki m ożliwe je st tylko za pom ocą systematycznego jej nauczania od w czesnego dzieciństwa. Szczególną w artość artystyczną w dziedzinie m elodyki, rytmiki, budowy a zw łaszcza wyrazu przedstawiały dla K odaly’a węgierskie pieśni ludowe. To one m ają być podstaw ą w ychowania muzy cznego dzicci i młodzieży, a poprzez w ykształconą przez nic muzykalność, możliwa jest, zdaniem twórcy tego systemu, percepcja wartości artystycznych zawartych w muzyce ludowej i artystycznej różnych narodów. Dlatego podstawowym
0 K. Dadak-Kozicka, Kodaly owska ideo muzykijako swoistegojęzyka - rola muzyki ludowej,„Wychowanie M uzyczne w Szkole" 1980, nr 3; M. Pr/.ychod/.ińska, Współczesne systemy wychowania...,s. 16-18.
materiałem m uzycznym kształcenia dzicci je st przede wszystkim w ęgierska pieśń ludowa.
Założeniem systemu Kodaly’a jest wnikanie w muzykę - jej budowę i zapis. Dopóki dziecko nie potrafi usłyszeć utworu muzycznego tak, aby móc je przeanalizować, odczytać, dopóki nie ma wykształconych wyobrażeń muzycznych, które mu pozwa lają na swobodne odczytanie melodii, dopóty nie ma z m uzyką pełnego kontaktu.
W pierw szym etapie um uzykalnienia w prow adzane sąk ró tk ie utw ory m uzyczne skom ponow ane przez K odaly’a na w zór ludow ych pieśni węgierskich w obrębie pentatoniki w skali głosu dostępnej dla dzieci.
W drugim etapie w prow adzany je st dwugłos: najpierw śpiew na przem ian w sopranie i alcie, następnie m elodia połączona z ostinatem , kanon i sw obodna polifonia. M ateriał m uzyczny je st tu też folklorystyczny, ale styl opracow ania naw iązuje do tradycji polifonicznych m uzyki europejskiej.
C harakterystyczna dla węgierskiej pieśni ludowej je st jej budow a okresow a typu ABA spotykana też w m uzyce artystycznej (zw łaszcza u klasyków i rom a ntyków ). W pieśniach w ęgierskich w ystępują liczne w arianty tej budowy, np. a-a'+ b+ a lub a-a'+ b+ b' i a itd.
Poznaw anie tych pieśni uw rażliw ia więc na budow ę okresow ą i na zasadę pow tarzalności, w ariantu i kontrastu. Śpiew anie pieśni ludow ych łączone ze słuchaniem specjalnie dobranych fragm entów dzieł klasyków i rom antyków 0 budow ie podobnej do budow y śpiewanych pieśni, stw arza okazję do porów nań 1 analiz, uczy uw agi i dokładności percepcji, ukazuje piękno muzyki ludowej i w porów naniu z n ią bogactw o m uzyki artystycznej.
M etodę kształcenia słuchu oparł K odaly na kształceniu poczucia tonalnego: poczucia stopni gam y - na początku toniki, dom inanty, subdom inanty, następnie innych funkcji, poczucia m odulacji i nowej toniki, poczucia stopni skal m odá lnych itp. N iew ażne natom iast w tej m etodzie je s t nazyw anie dźw ięków zgodnie z ich absolutnym brzm ieniem . Pierw szym stopniem w skali dur, je s t w solm izacji zaw sze do, drugim rę, trzecim m l itd. W praktyce okazuje się, że w zględna m eto da w solfeżu je s t dla laików i dzicci znacznie łatw iejsza od m etody absolutnej i szybko um ożliw ia spraw ne czytanie nut głosem . A w łaśnie w trakcie czy tania nut głosem najpew niej, najdokładniej i najtrw alej kształci się pam ięć interw ałów . R ezultaty tej m etody w idoczne są u dzieci kształconych przy jej zastosow aniu ju ż od klasy I szkoły podstaw ow ej. Popraw nie i szybko czytają one łatw e ćw iczenia solfeżow e i śp iew ają z nut zapisane pieśni. Zdolności te system atycznie ćw iczone rozw ijają się szybko i d o chodzą do w ysokiej spra w ności m uzycznej. Tow arzyszy im troska o p opraw ną em isję głosu i arty styczne w ykonaw stw o.
N a W ęgrzech są organizow ane szkoły ogólnokształcące, w których obow iązuje kodalyow ski program w ychow ania muzycznego. W m ieście rodzinnym K odaly’a
Maria Januszewska-Warych - Edukacja muzyczna w programie ..
179
K ecskem et działa Instytut, w którym kształcą się nauczyciele i gdzie prow adzi się dalsze badania nad skutecznością m etody K odaly’a w um uzykalnianiu dzieci.
★ * *
Preferow any przez nauczyciela dobór treści kształcenia zaw arty w program ie z zakresu edukacji muzycznej obejm ujący formy od odtw arzania m uzyki, poprzez tw orzenie i percepcję m uzyki pow inien prow adzić do w łączenia dzieci w św iat dośw iadczeń muzycznych, pozw alających zrozum ieć im, czym je st muzyka.
Dlatego też edukacja m uzyczna pow inna być oferow ana w szystkim dzieciom .
B ibliografia
Bartosik G. (i in.), K ształcenie zintegrowane. Program nauczania dla I etapu
edukacyjnego (klasy 1-3) sześcioletniej szkoły podstaw ow ej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem um ysłowym w stopniu lekkim. N r D K W -4014-308/
99, W arszawa 2000
B urzyńska H., M etodyczne A B C nauczyciela muzyki. K lasy I-III, O lsztyn 1996 D adak-K ozicka Κ., K o d a ly ’owska idea m uzyki ja k o sw oistego j ę z y k a - r o l a
m uzyki ludowej, „W ychow anie M uzyczne w Szkole” 1980, nr 3
D asiew icz-Tobiasz A., K ępska A ., R ytm ika w klasach I-III, W arszawa 1981 G oriszow ski W., K owolik P. M etodologiczno - m etodyczne problem y w ychowa
nia m uzycznego w zarysie, K ielce 1994
Januszew ska-W arych M ., G rabow ska G., Rola m uzyki w zintegrow anym system ie
p ra c y w klasach początkow ych szkoły podstaw ow ej, Teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia zintegrowanego. Red. H. Kosętka, J. K uźm a, K raków
2000
K urcz J., Edukacja m uzyczna w projekcie reform y system u edukacji. O bawy
i znaki zapytania, „W ychow anie M uzyczne w Szkole” 1999, nr 1
M inisterstwo Edukacji N arodow ej. O reform ie program ow ej. Kształcenie
zintegrowane. Biblioteczka Reform y 7, W arszawa, kw iecień 1997
M inisterstw o Edukacji N arodowej. O reform ie program ow ej. Kształcenie
zintegrowane. B iblioteczka Reformy 7, W arszawa, kw iecień 1999
O lszew ska-Paw lucka I., Praca szkolna K arta Orffa w zakresie w ychow ania przez
rtich, G dańsk 1992
Podolska B., Z m uzyką w przedszkolu , Warszawa 1987
Przychodzińska M ., Wychowanie M uzyczne - idee, treści, kierunki rozwoju, W arszawa 1989
Przychodzińska M ., Współczesne system y wychowania m uzycznego, M etodyka
180
Przychodzińska-K aciczak M ., P olskie koncepcje pow szechnego w ychow ania
m uzycznego. Tradycje - współczesność, W arszawa 1979
Sacher W., W czesnoszkolna edukacja m uzyczna, K raków 1999
Suśw iłło M ., Wychowanie m uzyczne w zintegrowanym system ie nauczania
początkow ego, Sposoby kierowania rozwojem m uzycznym dziecka w w ieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym . Red. E. Zwolińska, Bydgoszcz 1997
U chyła-Zroski J., M uzyka / m uzykowanie, D ziecko w św iecie sztuki. N auczyciele - N auczycielom . Red. B. D ym ara, K raków 1996
W ięckowski R., Pedagogika w czesnoszkolna, Warszawa 1998
S u m m a r y
T h e refo rm o f ihc e d u c atio n al sy ste m , realised in P o lan d s in c e 19 9 9 /2 0 0 0 , has in tro d u c ed m a jo r c h a n g e s into P o lish é d u cation . In g rad e s M il o f p rim a ry sch o o l, in clu d in g sp ecial sch o o ls, a n in teg ral sy ste m o f w o rk has been in tro d u ced . Each o f th e a re a s o f ed u c atio n (P o lish lan g u ag e, sc ie n c e , m u sic, a rt, p h y sical ed u c atio n , as w ell a s m ath e m a tic s) ca n b e bo th an in te g ratin g an d a n in teg rated one. It e sp ec ia lly c o n c c m s m u sical e d u catio n , w h ich is an im p o rtan t fac to r in the d e v e lo p m e n t o f m en ta lly h a n d ic a p p e d c h ild ren . It a lso fo llo w s from the an a ly sis o f th e c u rricu lu m a d m itte d b y M E N as D K W -4 0 1 4 -308/99 fo r use in sp ecial sch o o ls.
P ro per rea lisa tio n o f m u sical e d u c atio n in the in te g rate d sy stem o f e d u catio n in sp ccial s c h o o ls is o b tain ed th ro u g h w ell c h o sen m eth o d s, esp ec ia lly the m eth o d o f o rg an isin g a n d d e v e lo p in g c h ild ’s m u sical activity. T h e se m eth o d s arc u sed in m u sical é d u c atio n s y ste m s b y E. Ja q u es-D a lc ro z e . K. O r f f a n d Z . K odaly.
R ealisin g o f th e c o n te n ts o f m u sical é d u c atio n u sin g p ro p erly ch o sen m eth o d s w ith in Ihc c h o scn sy s te m o f m u sical e d u cation aid s the d e v e lo p m e n t o f m en ta lly h an d icap p ed ch ild ren .
