T. 1, 1996, 265-277
F r a n c i s c u s B A R G I E L S J
THOMAS MLODZIANOWSKI SJ (1622-1686)
INSIGNIS SUAREZIANAE PHILOSOPHIAE ASSECLA
IN POLONIA SAECULI XVII
1. I n t r o d u c t i o
S u b t i t u l o s u p r a allato, a. 1987 Cracoviae sat a m p l a dissertatio l i n g u a polona p u b l i c i i u r i s a me f a c t a est, cuius brevis synthesis i n hoc articulo datur, poionam l i n g u a m nescientium u s u i i m p r i m i s d e s t i n a t a \
T h o m a s M l o d z i a n o w s k i etiam hodie m e m o r i a dignus videtur q u a m u l t i f o r m i s suo tempore activitatis v i r p l u r i u m q u e v a r i i a r g u m e n t i s c r i p t o n i m auctor, quae t e m p o r u m decursu n o n semel optime sunt notata, pleniorem t a m e n expositionem n o n d u m acceperunt, quod saltern philosophicos textus attinet, etsi a p l u r i b u s historicis hoc expresse postulabatur; a l i a eins opera (theologia m or alls, homiletica) convenien-tibus monographiis i a m sunt donata.
C u i defectui i n philosophico campo obvenire s u p r a d i c t i l i b r i ac huiusce elucubrationis est, quae vitae c u r r i c u l u m , preaecipua eins scripta philosophica eorumque contentum ac m o m e n t u m exponenda declarandaque intendit.
2. V i t a
T h o m a s [Tomasz] M L O D Z I A N O W S K I natus est die 21 decembris a. 1622 i n Poloniae mediae regione, M a s o v i a dicta, at elementarem educa-t i o n e m Leopoli [Lwöw] i n Socieeduca-taeduca-tis J e s u collegio assecueduca-tus eseduca-t, i n meridiano-orientali patriae plaga. A . 1637 n o v i c i a t u m S J Cracoviae ingressus est, quo absolute philosophiae i n C a l i s s i e n s i [Kalisz] Collegio
in Polonia Maiore studuit. M a g i s t e r i a l i t r i e n n i o in mediis scholis Socie-tatis Jesu peracto theologicis studiis i n c u b u i t in C r a c o v i e n s i Collegio per 4 annos ibique etiam est sacerdos ordinatus. Deinde per b i e n n i u m i n C a l i s s i e n s i Collegio p h i l o s o p h i a m docuit, sed a. 1653 i n P e r s i a m a d p a s t o r a l e m m i s s i o n e m peragendam profectus est, q u a m per plures annos nondum sacerdos factus a r d e n t e r i n h i a b a t .
D i f f i c u l t a t u m p e r i c u l o r u m q u e t a m e n causa n o n d i u moratus est i n h a c m i s s i o n a r i a expeditione, q u a m a. 1657 deseruit, per P a l e s t i n a m ac Romam in p a t r i a m reversus est. In p r o p r i a P r o v i n c i a v a r i a diversis locis exercuit o f f i c i a , Posnaniae [Poznan] p o t i s s i m u m , u b i t r i b u s vicibus p e r plures annos (1658-1667; 1669-1673; 1675-1683) l a b o r a v i t q u a concionator, professor, s t u d i o r u m et typographicae oflficinae director rectorque CoUegii de i u r i b u s A c a d e m i a e f r u s t r a concertantis. I b i quoque p r a e c i p u a eins s c r i p t a composita sunt.
I n t e r Posnanienses commorationes occupabatur L u b l i n i [Lublin] et C r a c o v i a e . IMortuus est die 9 Octobris a. 1686 i n oppido W o l b r o m prope C r a c o v i a m .
D e eius auctoritate i n p r o p r i a P r o v i n c i a totaque P o l o n i a haec f a c t a t e s t a n t u r : bis a propriae P r o v i n c i a e sodalibus electus est delegatus i n C o n g r e g a t i o n e m G e n e r a l e m Societatis J e s u R o m a e h a b i t a m , i l l e e t i a m designatus est concionator i n R e g n i P o l o n i a e c o m i t i i s , i n quibus J o a n n i III S o b i e s k i d i a d e m a regale t r a d e b a t u r .
3. S c r i p t a
P r e l o i m p r e s s a eius opera c i r c i t e r 20 n u m e r a n t u r suntque t r i p i i c i s generis: h o m i l e t i c a , theoiogica et philosophica. Quae u l t i m a t r i b u s constant v o l u m i n i b u s , scilicet:
1) Praelectiones Metaphysicae et Logicae P . T h o m a e M l o d z i a n o w s k i P o l o n i Societatis J e s u , G e d a n i [Gdahsk], typis et sumptibus D a v i d i s F r i d e r i c i R h e t n , R e i p . et G y m n a s h Typogr., A . D . M . D C . L X X I [1671], ff. 225 + 233.
2) Praelectiones philosophicae in octo Libros Physicorum Aristotelis
[...], Inserta^ sunt et quaestiones magis disputabiles De coelo et mundo.
L e s n a e [Leszno] 1671, 3°, pp. 512.
3) Praelectiones philosophicae (de Metaphysica, Logica, VIIl Libris
Physicorum, Generatione et Corruptione, Anima) sive Operum tomus V ,
ed. II, M o g u n t i a e [Mainz] et D a n t i s c i [Gdahsk], a p u d Beckensteinios, 1682, 2 ^ f. 215 4- 221 + 386 + 127 (90) + 161.
T o t u m autem opus, i n quo i l l e V tomus continetur, i n s c r i b i t u r : R. P. T h . M l o d z i a n o w s k i S . J . Integer cursus philosophicus et theologicus
Priores 4 t o m i eiusdem editionis octo tractatus de v a r i i s theologiae d i s c i p l i n i s continent, q u i omnes antea p r i m a vice v a r i i s Poloniae locis t5rpis i m p r e s s i sunt: Cracoviae, L e p o l i [Lwöw], G e d a n i , sive D a n t i s c i , L e s n a e - ab a. 1666 ad 1674,
4. Generale t e x t u s philosophici contentum
Spectata eius comprehensione s t a t i m strictus eius nexus apparet c u m A r i s t o t e l i s p h i l o s o p h i a eiusque t r i b u s praecipuis partibus: logica, p h y s i c a et metaphysica, quae t a m e n apud auctorem n o s t r u m inverso p o n u n t u r ordine, i d est p r i m u m metaphysica, postea logica et denique physica. P a r t i c u l a r i b u s s i n g u l a r u m p a r t i u m dicti textus commentatio-n i b u s brevem de i l l a r u m s t r u c t u r a mecommentatio-ntiocommentatio-nem praemittemus. S t r u c t u r a e n i m haec quodammodo h i e r a r c h i c a et sat complexa dicenda est. Textus d i v i d i t u r nempe in tractatus - u n u m v e l plures i n singulis partibus ~ q u i deinde i n disputationes p a r t i u n t u r , hae i n quaestiones, quae i t e r u m i n d i f f i c u i t a t e s . M e m b r o r u m n u m e r u s non est stabilis, sed v a r i a t u r , m a i o r est v e l m i n o r secundum problematis m o m e n t u m vel eius „ d i s p u t a b i l i t a t e m " . In I editione operis tractatus n u m e r a n t u r 10, i n II editione - 8 tractatus: unus i n metaphysica, duo i n logica, Septem respective (in II ed.) quinque i n physica. A l i a , m i n o r a divisionis mem-bra i n t e r duo et Septem continentur.
5. S i n g u l a r u m p a r t i u m c o n s p e c t u s
Pars I - Metaphysica
P r i m o loco i n philosophica speculatione a M l o d z i a n o w s k i posita est m e t a p h y s i c a - contra communem i s t i u s temporis u s u m phiiosophicas materias t r a d e n d i , q u i erat hic: logica, p h y s i c a et metaphysica t a m -q u a m philosophiae totius c u l m e n . M e t a p h y s i c a e extensio - numero pa¬ g i n a r u m computata - m i n i m a est, paulo m i n o r logica multoque m^inor physica. In 5 disputationibus moventur quaestiones: entis i n v a r i i s eius statibus, t r a n s c e n d e n t a l i u m eius p r o p r i e t a t u m , m u l t i f o r m i u m distinc-t i o n u m udistinc-t i n s distinc-t r u m e n distinc-t i i n claridistinc-tadistinc-te cognoscidistinc-tiva obdistinc-tinenda, praecipua-r u m entis categopraecipua-riapraecipua-rum, substantiae scilicet et accidentis, d e m u m entis oppositorum, nonentis ac entis rationis. Q u a r u m quaestionum l a t i s s i -me considerata est distinctionis notio eiusque species (83 pag.).
E x hoc metaphysicae conspectu generali sat parvus doctrinalis ipsius a m b i t u s elucet, ad solam metaphysicam generalem seu ontologiam redactus, totamque metaphysicam specialem, D e i et animae h u m a n a e
p h i l o s o p h i a m p r a e t e r m i t t e n s , quae physicae reservatur. Q u i n i m m o i n hoc modo coarctata m e t a p h y s i c a nec mentio f i t de entis activitate et c a u s a l i t a t e , quae e t i a m a d p h i l o s o p h i a m n a t u r a l e m r e m i t t i t u r . T a l i s c e t e r u m erat t u n c temporis i n p h i l o s o p h i a docenda usus. C a u s a l i t a t i s p r o b l e m a aut specialem p h i l o s o p h i c a m d i s c i p l i n a m constituebat, aetiol o g i a m d i c t a m , a u t i n p h y s i c a t r a c t a b a t u r u n a c u m quaestione c a u s a aetiol i -t a -t i s d i v i n a e .
I n p a r t i c u l a r i b u s considerationibus ontologicis M l o d z i a n o w s k i v i a p r o p r i a et o r i g i n a l i procedere contendit eamque e t i a m probare curat. E n s q u a ens „ e s s e n t i a l i t e r ' ' , n o n „ e x i s t e n t i a l i t e r " concipit; ens e n i m e x i s t e n t i a m praecedit et q u a tale d e f i n i e n d u m est n o n „quod est a p t u m ad esse (existere), sicut c o m m u n i t e r d i c i t u r , sed „ e n s prout r a d i x esse p r i m o f o r m a l i t e r " i n qua d e f i n i t i o n e „esse" non i d e n t i f i c a t u r c u m „exi-stere".
P r a e t e r entis d e f i n i t i o n e m d i s c u s s i o n i scholasticae subiacet logica eius q u a l i f i c a t i o , sitne univocus a n analogus conceptus? O p t i o n e m t a m e n has i n t e r duas denominationes n e q u a q u a m necessariam p u t a t A u c t o r . U t r a q u e e n i m conceptui entis convenire potest, quod a mentis aspectu i n i p s u m dependet.
E n t i s notione declarata tres eius v e l u t i status considerantur: possibi-l i t a s , essentia, existentia. P o s s i b i possibi-l i t a s inter e x i s t e n t i a m actuapossibi-lem men-tisque A c t i o n e m locatur, n o n est m e n t i s fictio, sed eius obiectum, neque dependet ab e x i s t e n t i a e t i a m d i v i n a , i n seipsa e n i m aeternam habet v e r i t a t e m cognoscibilem a mente d i v i n a et h u m a n a . I n essentiae exi-stentiaeque quaestione m a x i m i m o m e n t i est d i s t i n c t i o n i s genus i n t e r ipsas. Reiectis i b i d i s t i n c t i o n i b u s r e a l i t h o m i s t a r u m , m o d a l i Scotista-r u m ac, quae d i m i n u t a d i c i t u Scotista-r , q u o Scotista-r u n d a m a l i o Scotista-r u m , M l o d z i a n o w s k i s o l a m d i s t i n c t i o n e m logicam c u m perfecto fimdamento agnovit, q u a m
ccr.r.ctrdivam n o m i n a t , i u x t a q u a m essentia et e x i s t e n t i a u n a eademque
est r e a l i t a s duobus perfecte i n t e r se praecisis conceptibus apprehensa. E s s e n t i a a u t e m i n seipsa s u m p t a absque e x i s t e n t i a s u a m habet r e a l i -t a -t e m e s o l a n o -t a r u m c o n s -t i -t u -t i v a r u m sociabili-ta-te, n o n vero e causae v i r t u t e i l l a m actuare v a l e n t i s .
T r i p l i c i t r a n s c e n d e n t a l i entis proprietate asserta, eius nempe u n i t a -te, v e r i t a t e ac bonitate ontologica, u l t e r i u s praecipuae eius categoriae a p a r t e r e i considerantur, s u b s t a n t i a et accidens, q u a r u m p r i m a i n seipsa subsistit, a l t e r a n o n n i s i i n s u b s t a n t i a tarn q u a m i n subiecto suo. I n s u b s t a n t i a e problematibus p r a e p r i m i s controversa i n p h i l o s o p h i a scholastica suppositi ac personae quaestio d i s c u t i t u r eiusque a d sub-s t a n t i a l i t a t e m q u a t a l e m r e l a t i o n i sub-s , sub-sintne u n a eademque r e a l i t a sub-s an diversae r e a l i t e r distinctae? S u p p o s i t i nomine v e n i t a u t e m substantia s i n g u l a r i s et completa, clausa i n se, sibi sufficiens, aliis i n c o m m u n i c a -b i l i s a-b i i s q u e independens.
P r o b l e m a d i c t u m p o t i s s i m u m theologicae est o r i g i n i s et naturae, duabus fidei catholicae m y s t e r i i s i n n i x u m , T r i n i t a t i s scilicet et I n c a m a -t i o n i s , u b i Tres Personae d i v i n a e cum u n a d i v i n a s u b s -t a n -t i a iden-tifi- identifi-c a n t u r unaque F i l i i D e i P e r s o n a duas identifi-completas i n se identifi-continet substan-tias, d i v i n a m et h u m a n a m . A d proposita i l l u d p r o b l e m a solvendi tenta-m i n a v a r i a r u tenta-m d i s t i n c t i o n u tenta-m ope (tenta-mentali, tenta-m o d a l i , f o r tenta-m a l i , reali) A u c t o r p r o p r i a m a d d i d i t solutionem i n sie dicta connotatione s i t a m , non p r i v a m t a m e n obiectae aliis obscuritatis.
T e x t u s metaphysicus capite concluditur de entis realis oppositis, quae s u n t t r i a : non ens ( n i h i l u m ) , negatio, et ens r a t i o n i s seu tale q u i d , quod solum i n mentis cognitione residere valet, q u a insociabile com-m e n t u com-m ineptucom-mque a d r e a l i t e r existenducom-m.
P l u s q u a m m e d i a m suae metaphysicae p a r t e m M l o d z i a n o w s k i d i -stinctionis quaestionibus t r i b u i t , notionem eius, necessitatem speciesque copiose explicat, quas sex enumerat: realis rigorosa, modalis, v i r t u -alis, f o r m a l i s ex n a t u r a r e i , distinctio per connotata, c u i ipse p l u r i m u m confidit, rationis ratiocinatae (cum f u n d a m e n t o i n re) et rationis ractio-c i n a n t i s (sine fundamento). A u ractio-c t o r i s Studium et m i n u t i o s a investigatio d i s t i n c t i o n u m a n a l y t i c a m eius ingenii indolem m a n i f e s t a t , poiemicae eius tendentiae patrocinantem, i n q u a polemica i n s i g n i s erat.
PQTS II - Logica
H a e c i n duos diversae extensionis tractatus (180 et 46 pag.) p a r t i t u r c u m consuetis subdivisionibus. I n p r i m o t r a c t a t u duae moventur quaes-tiones propedaeuticae de scientia et de logica, d e i n a g i t u r de p r i m a m e n t i s operatione eiusque f r u c t u , de conceptuum u n i v e r s a l i u m praeser-t i m formapraeser-tione ac n a praeser-t u r a , i d espraeser-t de significapraeser-tione. A l i a e duae menpraeser-tis operationes, i n d i c i a ac r a t i o c i n i a , a l t e r i tractatus obiectum constituunt. I n p r i m a quaestione propaedeutica de s c i e n t i a i n genere contra scepticos a f f i r m a t u r ac d e f e n d i t u r s c i e n t i a r u m r e a l i t a s et certitude et q u i d e m duplicis generis, non s o l u m e a r u m , quae speculativae d i c u n t u r , sed et practicae naturae, i d est quae a c t i v i t a t i i n s e r v i u n t . A l t e r a pro-paedeutica quaestio est de i p s a logica, sitne ea vero sensu scientia, a n secus, ars ~ u t v e r b i gratia, M a r t i n u s S m i g i e c k i S J (1563-1618), Cele-bris logicus Polonus docuit^. C o n t r a eius auctoritatem M l o d z i a n o w s k i logicae indolem s c i e n t i f i c a m agnoscit, sed practicae n a t u r a e , u b i specu-latio c u m artificio i u n g i t u r . Necessitatem logicae i n toto cognitionis h u m a n a e campo agnoscit, ut scientiae recte ordinatae esse queant.
Smigiecki (Smiglecius) Martinus S J (1563-1618), auctor Celebris in tota Europa logicae manualis: Logica selectis disputationibus et quaestionibus illustrata, quater editi, ter post eius mortem: Ingolstadt 1618; Oxford 1634, 1638, 1658
Stricte logica textus p a r s tres mentis h u m a n a e operationes: tus, i n d i c i a , r a t i o c i n i a considerat i n d i v e r s a t a m e n extensione, concep-tus l a t i s s i m e (100 pag.), iudicia vero a d m o d u m restricte (12 pag.). T o t a v e r o i n v e s t i g a t i o a d A r i s t o t e l i s m e n t e m in logicis eius operibus expres-s a m procedit.
P r a e c i p u a l a t i s s i m a q u e i n conceptuum capite quaestio universalia respicit, s e u conceptus i m i v e r s a l e s i n m u l t i s v e r i f i c a b i l e s ( q u i sunt
intentionis primae et intentionis secundae; praedicamenta-categoriae
atque p r a e d i c a b i l i a ) i n e o r u m genesi, comprehensione, specificatione ac a d s i n g u l a r i a , de q u i b u s p r a e d i c a n t u r relatione. M l o d z i a n o w s k i u n i v e r -s a l i a d i -s t i n g u i t i n metaphy-sica - i n e-s-sendo, logica ~ i n praedicando, et t e r t i i generis in signißcando t a m q u a m a l i q u o d u n u m i n p l u r i b u s p r a -esens. Q u a de c a u s a impossibiles dicit ideas u n i v e r s a l e s sensu platonico - u t u n i v e r s a l e s i n seipsis existentes a parte r e i . U n i v e r s a l i s autem u n i t a s p e r a b s t r a c t i v u m m e n t i s a c t u m obtinetur, quo s i m i l i a i n p l u r i -bus a t t e n d u n t u r , i i s vero p r a e t e r m i s s i s , qui-bus p l u r a i n t e r se difFerunt.
U n i v e r s a l i u m secundae intentionis, id est logicorum seu praedicabil i u m , q u i d i v e r s i s u n t m o d i de subiectis p r a e d i c a n d i , A r i s t o t e praedicabil e s q u i n -que n u m e r a v i t : genus, species, d i f f e r e n t i a specifica, p r o p r i u m , accidens. Q u a e o m n i a auctor noster agnoscit ac explicat t a m i n se i p s i s q u a m i n t e r se et relate ad a l i a et q u i d e m i n speciei casu i n d i v i d u a l i t a t i s respectu, quae B o e t h i a n i s dignoscitur notis: f o r m a , figura, locus, tem¬ p u s , stirps, p a t r i a , n o m e n .
A l t e r a u n i v e r s a l i u m series - m e t a p h y s i c o r u m seu primae intentionis decem A r i s t o t e l i c i s categoriis seu praedicamentis c o n s t i t u i t u r q u a d i -v e r s i s i n r e a l i t a t e essendi modis suntque s u b s t a n t i a et no-vem acciden-t i u m genera (quanacciden-tiacciden-tas, q u a l i acciden-t a s , relaacciden-tio, siacciden-tus, h a b i acciden-t u s , u b i , quando, actio, passio). S o l a r e l a t i o ex hac serie p l e n i o r e m o b t i n u i t expiicationem quoad r e a l i t a t e m eius constitutivaque elementa i n duabus eius specie-bus: i n p r a e d i c a m e n t a l i ac t r a n s c e n d e n t a l i relatione, h a b i t u d i n e relatio-n i s q u a t a l i s a d eius s u b i e c t u m ac t e r m i relatio-n u m specialiter atterelatio-nta.
Iudicia quod attinet fere unice Veritas e o r u m a t t e n d i t u r eiusque
d e f i n i t i o ac convenientia certis i u d i c i i s et sententiis, v e r b i g r a t i a i i s quae l i b e r a m i n f u t u r e a c t i v i t a t e m h u m a n a m spectant ( h i t u r a l i b e r a et f u t u r i b i l i a ) .
P l u s attentionis t e r t i a m e n t i s operatio accepit, i.e. r a t i o c i n i u m seu d i s c u r s u s et Syllogismus qua r a t i o c i n i i e x t e r n u m Signum et i n s t r u m e n -t u m . I n specie p r a e m i s s a r u m a d conclusionem h a b i -t u d e accura-tius i n v e s t i g a t a est earumque i n f l u x u s „ i l l u m i n a t i v u s " consequens i n e v i t a b i -l i t e r inducens, quo e processu cognitionis certitude exsurgit, quinque s y l l o g i s m i figuris a S t a g i r i t a et Galeno m u t u a t i s a d i u v a n t i b u s . I n d e m o n s t r a t i v o t a m e n ratiocinio circulus v i t i o s u s cavendus dicitur, quando antecedens ac consequens m u t u o sese i u s t i f i c a n t probantque.
Pars III - Physica (philosophia naturalis)
Haec est t e r t i a u l t i m a q u e pars i n M l o d z i a n o w s k i p h i l o s o p h i a exten-sione s u a ambas praecedentes e t i a m s i m u l sumptas partes m u l t u m excedens numeransque s u p r a 600 paginas. Occupatur autem n o n solum corporis n a t u r a l i s n a t u r a proprietatibusque, v e r u m et illo - e metaphy-sicae campo exmisso - f u n d a m e n t a l i arduoque causalitatis problemate, d i v i n a causalitate non excepta, u n a c u m r e r u m m u t a t i o n i b u s iisque categoriis, quae i n logica non s i u i t investigatae. Totus textus physicus i n tractatus, disputationes, quaestiones et difficuitates p a r t i t u r , plures i n p r i m a , pauciores i n secunda textus editione. Tres generales eius sectiones tribus A r i s t o t e l i s physicis scriptis i n n i t u n t u r , sei.: VIII libris
Physicorum, De generatione et corruptione et De anima. H o c etiam
ordine i n t r i b u s capitibus procedit huiusce thematis recensio nostra. E t quidem i n I sectione i n v e s t i g a n t u r quaestiones: causalitatis i n genere et specie, materiae et formae, efficientis causae creatae ac d i v i n a e nec non finalis exemplarisque, entis compositi, quantitatis, motus, loci ac temporis, Il-ae sectionis obiectum est rnutatio q u a talis tam substantialis quam accidentalis, q u a n t i t a t i v a et q u a l i t a t i v a , spec t a t a i n seipsa suisque effectibus, q u i sunt corpora composita et compie xa. I l l - a Sectio de a n i m a psychologiam rationalem exponit praecipuas-que eius notiones: ipsius a n i m a e i n genere ac r a t i o n a l i s i n specie, f a c u l t a t u m eius, intellectus voluntatisque, e a r u m d e m operationum, id est cognitionis et volitionis u n a c u m e a r u m eflFectibus.
M a g i s p a r t i c u l a r i s commentsdio a causalitatis problemate incipit, cui enodando A u c t o r plus s t u d i i ingeniique sui dedicavit q u a m ceteris physicae quaestionibus. C a u s a m q u a t a l e m definit: p r i n c i p i u m p r o p r i a v i r t u t e ad essendum determinans. E a m q u e d i v i d i t i n causam i n t e m a m : m a t e r i a l e m et formalem, ac externam: efficientem, finalem et exempla-r e m singulasque deciaexempla-rat. A d causalis nexns exempla-r e a l i t a t e m texempla-res postulat notas: d i s t i n c t i o n e m inter c a u s a m et effectum, e o r u m i n d i s t a n t i a m relationemque p r i o r i t a t i s ac posterioritatis i n t e r i p s a , quatenus causa p r i o r est suo effectu, ille autem posterior sua causa. C o n t r a d i c t i o n e m t a m e n non \ddet i n actione i n distans modo miraculoso v i r t u t e d i v i n a p r a e s t i t a , ut e x e m p l i gratia i g n i s Cracoviae accensus Romae iuceat ac calefaciat.
I n causalitatis quaestione longior consideratio data est causae mate-r i a l i seu matemate-riae pmate-rimae ut potentiae a d f o mate-r m a m s u b s t a n t i a l e m , qua-r u m coniunctione coqua-rpus n a t u qua-r a l e q u a composita s u b s t a n t i a consti-t u i consti-t u r . M a consti-t e r i a e poconsti-tenconsti-tialiconsti-tas non esconsti-t omnino p u r a , solum e n i m acconsti-tum p h y s i c u m excludit, non tamen m e t a p h y s i c u m seu essendi a c t u m - pro-p r i a existentia est ditata, pro-prout S u a r e z i a n i decent, Insupro-per m a t e r i a p r i m a u n i u s eiusdemque n a t u r a e i n omnibus corporibus terrestribus
esse
d i c i t u r . N u m e t i a m t a l i s sit i n corporibus coelestibus - n o n est c e r t u m . A l i a e eius proprietates: est i n g e n e r a b i l i s et i n d e s t r u c t i b i l i s , s o l u m d i v i n a creatione o r i t u r , ex alio subiecto fieri n e q u i t solaque a n n i h i l a t i o n e d i v i n a d e s t r u i posset.C a u s a l i t a s m a t e r i a e eiusque causalis i n f l u x u s i n sie d i c t a „ m a t e r i a -l i s a t i o n e " consistit fitque a -l i q u a attractione absorptioneque formae a m a t e r i a et i n m a t e r i a . E f f e c t u s ergo P r i m a r i u s c a u s a l i t a t i s m a t e r i a l i s i p s a f o r m a est (substantialis v e l accidentalis), secundarius a u t e m et i n d i r e c t u s effectus t o t u m est c o m p o s i t u m ex m a t e r i a et f o r m a coales-cens, i d est s u b s t a n t i a m a t e r i a l i s seu corpus n a t u r a l e , S o l a m a t e r i a a c c i d e n t i u m s u b i e c t u m esse d i c i t u r , s a l t e m de q u a n t i t a t i s genere. A d m a t e r i a e c a u s a l i t a t e m recte i n t e l l i g e n d a m d i s t i n c t i o tenenda est i n t e r d u a s expressiones: „esse m a t e r i a m " et „esse c a u s a m m a t e r i a l e m " . Quae a l t e r a i n s p i r i t u a l i b u s quoque rebus v e r i f i c a r i potest, v g . i n a n i m a h u m a n a q u a m a t e r i a l i c a u s a s u a r u m f a c u l t a t u m ac f u n c t i o n u m .
A n a l o g i c e , sed brevius f o r m a l i s causalitas formaeque i n f l u x u s i n m a t e r i a m ac c o m p o s i t u m ex i p s i s explicatur. Ille i a m i m p l i c a t u s est i n i p s a f o r m a e notione d e f i n i t i o n e q u e q u a actus s u b s t a n t i a l i s materiae, u n a q u e c u m i p s a c o m p o s i t u m substantiale constituens atque i n formae genesi, quae vocatur „ e d u c t i o f o r m a e de potentia materiae", formae i n suo fieri dependentiam a m a t e r i a s i g n i f i c a n t i . E x quo fluit causalitatem f o r m a l e m i n p h y s i c a m a t e r i a e et compositi actuatione consistere sine t a m e n actus essendi communicatione, hic e n i m i n S u a r e z i a n a schola c u m f o r m a e et materiae essentia i d e n t i f i c a t u r , quae per seipsas exi-
stunt-E x v a r i i s formae speciebus accuratius corporeitatis f o r m a conside-r a t a est, a totius substantiae f o conside-r m a d i s t i n c t a et a p u d scholasticos valde controversa, contra c o m m u n i o r e m opinionem a solis Scotistis propugna-t a . Necessipropugna-tas realipropugna-tasque eius r e i c i propugna-t u r a M l o d z i a n o w s k i sicupropugna-t epropugna-t par¬ t i a l e s f o r m a e s i n g u l o r u m o r g a n i s m i m e m b r o r u m .
M a t e r i a l i s et f o r m a l i s causalitas q u a internae, e x t e r n a m causalita-t e m s u p p o n u n causalita-t ac exiguncausalita-t. H a e c aucausalita-tem i n causalita-tres dispescicausalita-t: efficiencausalita-tem, finalem et exemplarem. Q u i b u s omnibus apta a t t r i b u t a est considera-tio, e f f i c i e n t i vero n o n s o l u m i n m u n d i creati a m b i t u , sed e t i a m i n d i v i n a activitate ad extra, i n q u a Deus - qua m i m d i h o m i n i s q u e Cre-ator, C o n s e r v a t o r Cooperatorque - agit.
A r i s t o t e l i c a e d e f i n i t i o n i causae efficientis: „ U n d e p r i m u m p r i n c i p i u m motus et quietis" A u c t o r p r o p r i a m addidit: „quod ad e x i s t e n t i a m qua t a l e m compellit" et quidem p r o p r i e dicta actione, i n q u a i p s a efficientis c a u s a l i t a t i s essentia consistit, r e c i p i t u r vero i n proprio effectu t a m -q u a m i n suo subiecto. C a u s a l i t a t i s efficientis realitas d e f e n d i t u r et p r o b a t u r quoad c a u s a m p r i n c i p a l e m ac i n s t r u m e n t a l e m .
D i v i n a e causalitatis quaestio i n p h y s i c a t r a c t a t u r . E x i s t e n t i a D e i a d m i s s a a c t i v a E i u s ad m u n d u m relatio ostenditur t r i p l i c i i n opera-tione: creativa, conservativa ac cooperativa, quae i n concursu ad creatu-r a creatu-r u m actiones consistit. Ccreatu-reatio q u a creatu-r e i ex n i h i l o s u i et subiecti pcreatu-ro- pro-ductio solius D e i est, creaturis vero convenire nequit, n i s i forte ut D e i agentis i n s t r u m e n t i s . Creatio autem ab aeterno exercita possibilis v i d e t u r . D i v i n u s ad creatam a c t i v i t a t e m concursus simxiltaneus est c u m ea, nec ab i p s a realiter distinctus. I n liberis autem actionibus l i b e r t a t i c r e a t u r a r u m n o n obstat.
Agens quodcumque semper ad a l i q u e m finem agit iuxtaque aliquod operis producendi exemplar. F i n i s i g i t u r et exemplar vere i n causae realitate p a r t i c i p a n t suoque i n f l u x u efficientem causam i n effectu ponendo a d i u v a n t aptis i n s t r u m e n t i s adhibitis. D e u s autem finaliter agit n o n i n q u a n t u m ipse creaturas intendit, sed q u a e a r u m F i n i s .
T o t a causalitas o r d i n a t u r a d ens compositum producendum, e mate-r i a p mate-r i m a , f o mate-r m a substantiah acidentibusque constans. E l e m e n t o mate-r u m componentium unio apud M l o d z i a n o w s k i non per se i p s a m e f f i c i t u r solis istis eiementis concurrentibus, sed cuiusdam modalitatis unitivae ope, ab ipsis constitutivis realiter distinctae, u n i u s q u e i n toto compo-sito. T a l i s est consequentia i d e n t i f i c a t i o n i s essentiae c u m existentia i n entibus creatis - ad S u a r e z i a n o r u m mentem.
A d s u b s t a n t i a m m a t e r i a l e m componendam e t i a m accidentia con-c u r r u n t , quantitas p r a e p r i m i s qua m a t e r i a l i s n a t u r a e . Q u a n t i t a t e m A u c t o r late considerat i n 2 disputationibus, 8 quaestionibus, 75 paginis. In philosophia scholastica i p s a q u a n t i t a t i s notio est controversa explica-turque diversimode: per extensionem substantiae, d i v i s i b i l i t a t e m eius, i m p e n e t r a b i l i t a t e m ac positionem p a r t i u m extra partes. U l t i m a m expiicationem A u c t o r s u a m facit. Q u a n t i t a s m e d i u m v e l u t i locum tenet inter substantiam ceteraque accidentia, i p s a enim. i n s u b s t a n t i a subiec-t a subiec-t u r esubiec-t i n se a l i a subiecsubiec-tasubiec-t. De q u a n subiec-t i subiec-t a subiec-t i s d i v i s i b i l i subiec-t a subiec-t e i n parsubiec-tes controvertitur inter scholasticos sintne i l l a e extensae ac i n i n f i n i t u m divisibiles, a n inextensae et i n d i v i s i b i l e s ? M l o d z i a n o w s k i ambas has opiniones conciliare studet, p a r t i u m divisibilitatem^ ad certum solum t e r m i n u m docens, u l t r a quem i n d i v i s i b i l e s evadunt.
C u m quantitate problema infiniti m a t e r i a l i s i u n g i t u r , sitne possibile et reale, an non. Reiecto q u a i m p o s s i b i l i i n f i n i t e plene actuate (catego-rematico) possibilitas a d m i t t i t u r i n f i n i t i potentialis, i n actuandi i n i n f i n i t u m potentia manentis (syncategorematici).
Q u a n t i t a s a h a est permanens, a l i a flu ens: motus localis et tempus. U t r a q u e mobilitas ad Aristototelis m e n t e m i n t e l l i g i t u r i n textu: motus q u a „ a c t u s entis i n potentia prout i n potentia", tempus vero q u a „numie-rus motus secundum prius et posterius". De m o t u i n s u p e r d i c t u m est i l l u m notiones loci, s p a t i i ac i n loco praesentiae i n f e r r e , ut de loco i n
locum transitum in spatio. Praesentia autem i n loco duplex esse potest:
circumscriptiva, per e x t e n s a r u m p a r t i u m a p p l i c a t i o n e m , ac definitiva,
ad modum
Spiritus,
sicut anima in corpore et Christus in E u c h a r i s t i a . Admissa bilocationis compenetrationisque corporum possibilitate, d i v i n a saltem virtute peragenda, qua m e n t i s figmentum r e i e c t u m est s p a t i u m i m a g i n a r i u m , ad i n s t a r infiniti vasis t o t u m m u n d u m i n se continentis c o g i t a t u m . De tempore vero et duratione i n illo n o t a t u m est a d plenam i l l i u s r e a l i t a t e m c o m p l e m e n t u m a mente cognoscente r e q u i r i i l l u d q u e solo t e r m i n o d i v e r s u m esse ab a e t e m i t a t e l i m i t e carente, prout i n B o e t h i i d e f i n i t i o n e asseritur: „ i n t e r m i n a b i l i s v i t a e tota s i m u l et perfecta possesio" v e l b r e v i u s i n n o s t r i auctoris verbis „ i n t e r m i n a b i l i s existen-t i a e possessio". Quae hacexisten-tenus d i c existen-t a sunexisten-t, a d I secexisten-tionem eius physicae p e r t i n e n t h a u s t a q u e p o t i s s i m u m sunt ex VJII libris Physicorum S t a g i -r i t a e .I n a l t e r a sectione eius p h y s i c a e i n Aristotelico t e x t u De generatione
et corruptione f u n d a t a mutationum i n mundo p r o b l e m a m o v e t u r i n
genere et i n specie. S u b s t a n t i a l i s m u t a t i o i n tres species d i v i s a est: i n generationem, t r a n s f o r m a t i o n e m , augmientationem q u a n t i t a t i v a m . G e n e r a t i o a Philosopho d e f i n i t a „ m u t a t i o totius i n t o t u m n u l l o s e n s i b i h m a n e n t e u t subiecto eodem", a M l o d z i a n o w s k i solis anorganicis corpo-r i b u s a p p l i c a t u corpo-r , i n v i v e n t i b u s a u t e m s u b s t i t u i t u corpo-r t e corpo-r m i n o „ n a t i v i t a s " , quae d i c i t u r „origo v i v e n t i s a v i v e n t e principio coniuncto i n s i m i l i t u d i -n e m -naturae". U t e r q u e processus actus et pote-ntiae ope p e r f i c i t u r .
A l i a m u t a t i o s u b s t a n t i a l i s proprie t r a n s s u b s t a n t i a t i o n o m i n a t u r eiusque p r o b l e m a genesim h a b e t theologicam i n E u c h a r i s t i a e dogmate, u b i res n a t u r a l e s , p a n i s v i n u m q u e i n C h r i s t i C o r p u s S a n g u i n e m q u e c o n v e r t u n t u r . P h i l o s o p h i a e est saltem p o s s i b i l i t a t e m h u i u s m o d i t r a n s f o r m a t i o n i s i n q u i r e r e , n u m ac sub q u i b u s n a m conditionibus i d n a t u r a -l i t e r fieri possit. Q u a n t i t a t i v a substantiae augmentatio q u a t e r t i u m m u t a t i o n i s s u b s t a n t i a l i s genus consideratur i n seipsa ac i n duabus suis speciebus: quoad condensationem et rarefactionem.
I n t e x t u est adhuc sermo de mixtionibus, s e u v a r i i s elementorum c o m b i n a t i o n i b u s , quae t u n c temporis p r i n c i p i a c o n s t i t u t i v a o m n i u m r e r u m p u t a b a n t u r esse quattuorque n u m e r a b a n t u r : i g n i s , aer, a q u a et t e r r a , c u m p r o p r i i s q u a l i t a t i b u s e t i a m quattuor: calor, i r i g u s , siccitas, h u m i d i t a s , quibus concurrentibus o m n i a p h a e n o m e n a p h y s i c a fieri credebantur, quod s c i e n t i a h o d i e m a compositionibus c h i m i c i s a t r r i b u i t .
T e r t i a d e m u m physicae M l o d z i a n o w s k i sectio, a d A r i s t o t e l i s tracta-t u m De anima, proYOcans, psychologiam ratracta-tionalem contracta-tinetracta-t suetracta-tasque eius notiones: animae, vitae, f a c u l t a t u m , l i b e r i a r b i t r i i aliasque explicat. A n i m a i n genere d u p l i c i t e r d e f i n i t u r : „Actus p r i m u s corporis n a t u -r a l i s p o t e n t i a v i t a m habentis" atque „id, quo v i v i m u s , s e n t i m u s , move-m u r , cogitamove-mus". A d eius e s s e n t i a move-m pertinet i g i t u r v i t a q u a „ p r i n c i p i u move-m
motus actionisque per se i m m a n e n t i s ab intrinseco". I n pleno animae conceptu tres eius species i n v e n i u n t u r : a n i m a vegetativa, sensitiva et r a t i o n a l i s , q u a r u m u l t i m a t a n t u m h o m i n e m v i v i f i c a t , aliasque t a m e n i n se v i r t u a l i t e r continens. A n i m a e h u m a n a e subiectum t o t u m corpus p u t a t u r u n a c u m omnibus suis partibus sensibusque, ast sanguine excepto.
D e r a t i o n a l i a n i m a 4 considerantur quaestiones: i m m a t e r i a l i t a s eius, i n d i v i s i b i l i t a s , specificatio et facultates, quae t a m e n c u m eius essentia i d e n t i f i c a n t u r . D e i n d e intellectus n a t u r a functionesque investigantur, quatenus s i m u l agens est et patiens, cognoscens abstractive et i n t u -itive, ( ^ p i ipso r e a l i t e r i d e n t i f i c a t a est voluntas q u a potentia bonum eTigendi fiigiendique m a l u m , u t r u m q u e modo libero diversisque actibus elicitis sive i m p e r a t i s circa finem eiusque m e d i a versantibus. D e m u m e t i a m animae habitibus earumque genesi ac i n activitatem eius i n f l u x u i p a r v a data est refiexio.
Generahs de physica M l o d z i a n o w s k i opinio haec OvSt: non est expe-r i m e n t a l i s scientia sensu h o d i e m o , sed scientia philosophica, i u x t a i s t i u s temporis exigentias, i m m o n o n p a r u m c u m metaphysica et theolo-gia connexa, extensione sua alias philosophiae parties superans.
6. G e n e r a l i s i n v e s t i g a t i o n i s r e c e n s i o n i s q u e r e c a p i t u l a t i o Thomae M l o d z i a n o w s k i p h i l o s o p h i a non est stricte originalis doc-t r i n a , sed fordoc-tidoc-ter p a doc-t r i m o n i o philosophiae peripadoc-tedoc-tico-scholasdoc-ticae i n n i x a et quidem p o t i s s i m u m i n S u a r e z i a n a eius modificatione, sed et aliis n o n paucis subiecta influxibus, quod t a m e n i n sensu defectus autonomiae m e n t a l i s i n Auctore i n t e l l i g i non debet, i m m o : earn subh-neat. Auctoritates e n i m invocantur i n textu non ad p r o p r i a m indoien-t i a m a l i e n a s a p i e n indoien-t i a subsindoien-tiindoien-tuendam, sed uindoien-t Veriindoien-tas quaesiindoien-ta ex opinio-n u m varietate apte eopinio-nucleetur et i opinio-n p l e opinio-n a luce poopinio-natur.
Tres vero sunt saepissime citatae auctoritates: Aristoteles, S u ä r e z et Soares F r a n c i s c u s , „ L u s i t a n u s " aut „ r e c e n t i o r S u a r e z i u s " dictus^. Prae-ter hos non semel citantur: A r r i a g a , Oviedo, A u g u s t i n u s , M a s t r i u s , Fonseca, H u r t a d o , M a u r u s , V ä s q u e z , C a j e t a n u s , D u n s Scotus, T h o m a s A q u i n a s a l i i que circa centum; e Polonis M a r t i n u s Ömiglecki [Smigle-cius] et Joannes K o w a l s k i , ipsi con temper anei"^. A t f e r u n t u r autem h i
^ SOARES Franciscus S J (1605-1659), philosophiae ac theologiae professor Coimbrae et Evorae, auctor Cursus philosophici m 4 tomos distributi, qui pluries edebatur: Coim-brae 1651; Evorae 1670, 1701-1703.
^ Augustinus, Duns Scotus, Thomas Aquinas explicatione non indigent. Ceteri -praeter Cajetanum, id est Thomam de Vio de thomistica schola, et Mastrium (B. Mastri)
auctores aut, ut auctoritate eorum propria sententia roboretur, aut ut propria opinio eorum auctoritati obiciatur.
M l o d z i a n o w s k i saepe dicitur unus esse de S u a r e z i i [ S u ä r e z ] seu j e s u i t i c a schola, quod ceterum diversimode intelligi solet, immo magis
S u a r e z i a n u s putatur quam alii eius socii, vg. Joannes M o r a w s k i , magisque Aquinati et thomistis oppositus. Quae opinio a d m i t t i potest a d h i b i -t i s -tamen q u i b u s d a m m o d i f i c a -t i o n i b u s . „ S u a r e z i a n i s m u s " e n i m n o s -t r i philosophi non est p u r u s nec rigorosus, e t e n i m alios etiam magistros h a b e t ut F r a n c i s c u m Soares e posteriori S u a r e z i a n o r u m generatione, c u i u s opiniones p h i l o s o p h a n d i q u e m e t h o d u m saepe proprias facit. Ab authentico Suarezio n o n semel e t i a m i n f u n d a m e n t a l i b u s diSf'»'^. v.e. q u o a d modalitates actus potentiaeque u n i t i v a s . Quo n o n obstante p l e r u m q u e h i c est i p s i philosophus magnae auctoritatis.
F o r m a l i s ac methodologica philosophiae h u i u s s t r u c t u r a , i m p r i m i s c o m p r e h e n s i v a quaestionum scrutatione n o t i f i c a t u r , quae apta s y n t h e s i p e r f i c i t u r nec n o n p o l e m i c a refutatione o p i n i o n u m n o n s u f f i c i e n t e r p r o b a t a r u m . P o s i t i v a t h e s i u m expositio v a r i i s argumentis ™ theologicis n o n exceptis - probatione i n n i t i t u r . Q u a r e nec p h i l o s o p h i a p u r a , stricte ab a l i i s s c i e n t i a r u m generibus segregata dici potest. Q u i n i m m o i n textu expressiones i n v e n i u n t u r s c i e n t i f i c a m i n d o l e m omnino n o n habentes, u t i s u n t p i a desideria a d lectorem vel ad D e u m i p s u m directa nec n o n devotionales Beatae V i r g i n i s M a r i a e invocationes, etsi t h e m a t i philo-sophico consentaneae i l l u d q u e i u v a r e studentes.
B r e v i t e r : A u c t o r i s p h i l o s o p h i a provenientiae est A r i s t o t e l i c o T h o m i -sticae, sed critice t r a c t a t a novisque ideis dotata ad c u i u s d a m
compro-missi conciliationisque d o c t r i n a m e f f o r m a n d a m , i n qua omnes
philoso-p h i a e philoso-periphiloso-patetico-scholasticae f r actiones occurrere queant.
I n p e r s o n a l i A u c t o r i s n o s t r i imagine a commentatoribus s u b l i n e a r i solent i p s i u s operandi studiositas, religiosus fervor, a n i m i persuasio-n u m fortitude s i m u l q u e m a g persuasio-n a i persuasio-n v i t a et l o q u e l a modestia, v i cuius s c r i p t a sua „ s c r i p t i u n c u l a " appellabat, etsi a contemporaneis habebatur u n u s e celeberrimis e Societate J e s u concionatoribus, philosophis ac theologis. Q u a r e vere dignus est m e m o r i a i n ulteriore e t i a m posteritate.
B I B L I O G R A P H I A
V i t a scriptaque Thomae M i o d z i a n o w s k i non semel commentata sunt ab historicis. E n p r a e c i p u i textus:
1) B a r g i e i F . , Tomasz Mlodzianowski SJ (1622-1686) jako filozof
z krqgu mysli suarezjanskiej [T. M . , philosophus e S u a r e z i a n a schola],
K r a k o w 1987, F a c u l t a s Philosophica Societatis J e s u Cracoviae, pp. 240, S u m m a r i u m , p. 227-231.
2) C z e r k a w s k i J . , Humanizm i scholastyka, L u b l i n 1992, passim. 3) C z e r k a w s k i J . , Z dziejöw metafizyki w Polsce w XVH wieku, „Roczniki Filozoficzne", 24 ( L u b h n 1976), nr. 1, p a s s i m .
4) G r e n i u k F . , Stan badan nad Tomaszem Mtodzianowskim T.J.
(1622-1686), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne", t. 16 ( L u b l i n 1969),
nr. 3, p. 41-48.
5) Polski Slownik Biograficzny, t. 21, W r o c l a w 1976, p. 425-426 (F. G r e n i u k ) .
F r a n c i s z e k B A R G I E L S J
T O M A S Z M L O D Z I A N O W S K I S J (1622-1686), W Y B I T N Y S U A R E Z J A N I N P O L S K I X V I I W I E K U
Powyzszy tekst p r z e d s t a w i a g l ö w n e w ^ t k i zawarte w rozprawie monograficznej ks. F r a n c i s z k a B a r g i e l a S J pt. Tomasz Miodzianowski
SJ (1622-1686) jako filozof z krqgu mysli suarezjanskiej, K r a k o w 1987,
W y d z i a l F i l o z o f i c z n y T o w a r z y s t w a Jezusowego, f o r m a t A 5 , ss. 240. Streszczenia k s i y z k i i opracowania t e k s t u w j^^zyku l a c i h s k i m dokonal sam A u t o r .
