Wczesnopiastowskie problemy z wykorzystaniem surowców skalnych
Janusz Skoczylas
1The problems with the use of raw rock material during the early Piast period in Poland. Prz. Geol., 65: 432–436.
A b s t r a c t. The article presents and characterizes stone building material of the monumental buildings from the beginning of the early Polish state during the reign of the Piast dynasty. It was found that the stone architecture was built of boulders, predominantly quartzites, gneisses and granites. Boulders accounted for 98% of all stone building material. The acquisition of the building material was carried out mainly through the collecting on the surface. The deforestation works that are believed to have been carried out mostly to gain land for agriculture and stock raising facilitated the process of building early monumental buildings in Poland. In the article, the author hypothesizes that burning and grubbing of forest land could be made not only for those reasons, but also for the need of construction works.
Keywords: raw rock material, boulders, monumental architecture of the early Piast period
W rozwoju nauk geologicznych na pocz¹tku XXI w. mo¿na zauwa¿yæ pewien etap refleksji i zastanowienia nad dalszymi kierunkami, a przede wszystkim metodami badañ i dociekañ. Dotycz¹ one g³ównie poznania i objaœniania genezy procesów oraz zjawisk geologicznych, z jednej strony o charakterze globalnym, z drugiej zaœ lokalnym, wrêcz jednostkowym. Z kolei silna presja na rozwój gospo-darczy powoduje zapotrzebowanie na badania ukierun-kowane na rezultat utylitarny, który niekiedy trudniej osi¹gn¹æ, a ³atwiej wymierzyæ, opisaæ i wskazaæ na kon-kretne po¿ytki.
Nauki geologiczne, podobnie jak wiêkszoœæ nauk przy-rodniczych, swój rozwój i postêp zawdziêczaj¹ wspó³czeœ-nie g³ówwspó³czeœ-nie zastosowaniu nowoczesnych technologii. Nauki geologiczne w du¿ym stopniu uzale¿ni³y siê od postêpu techniki, a mo¿e bardziej od umiejêtnoœci zastosowania i wykorzystania nowych jej rezultatów i sposobów badañ zarówno ska³ i minera³ów, jak i procesów wystêpuj¹cych na ca³ej kuli ziemskiej.
Te poszukiwania i oczekiwania na mo¿liwoœæ zastoso-wania nowych technik badawczych, ostatnio nieco prze-d³u¿aj¹ce siê, uœwiadamiaj¹ nam jak niewiele zmienia siê w œciœle geologicznym poznaniu otaczaj¹cej nas rzeczywi-stoœci. Rozwój nauk geologicznych to postêp w zastosowa-niu metod z zakresu fizyki, biologii, chemii, informatyki, kartografii i innych. W dobie nieco biernego oczekiwania na rozkwit innych dyscyplin naukowych, których rezultaty mo¿na przystosowaæ do naszych potrzeb, mo¿e warto siê zastanowiæ jaki jest, a mo¿e bardziej jaki powinien byæ, wp³yw badañ geologicznych na inne dyscypliny, a szcze-gólnie na nauki humanistyczne, g³ównie jednak na historiê i archeologiê.
Niedostatki wiedzy z zakresu nauk geologicznych obser-wujemy nie tylko w bezpoœrednich kontaktach w urzêdach, szko³ach i wy¿szych uczelniach, ale tak¿e w radiu, telewi-zji i prasie. Najwy¿szy czas, w miarê swoich si³ i
intelektu-alnych mo¿liwoœci, rozpocz¹æ systematyczne starania o jeszcze bardziej skuteczn¹ popularyzacjê nauk o Ziemi na ró¿nych frontach, w rozmaitych formach i w nieograni-czonym zakresie. Chodzi tutaj m.in. o nowe: muzea geo-logiczne, wydarzenia nawi¹zuj¹ce do dziejów ziemi, impre-zy o charakterze poznawcimpre-zym i utylitarnym promowane w œrodkach masowego przekazu, ale tak¿e zabawki, przyrz¹dy i akcesoria nawi¹zuj¹ce do dziejów kuli ziemskiej. Bardziej zaawansowan¹ form¹ popularyzacji nauk geologicznych mo¿e byæ rozpowszechnienie metod oraz wiedzy geolo-gicznej w innych dyscyplinach naukowych w ramach tzw. badañ interdyscyplinarnych, multidyscyplinarnych itp.
W 2016 r. Przegl¹dzie Geologicznym zosta³ zamiesz-czony artyku³ pt. „Zastosowanie wiedzy geologicznej w archeologii”, w którym na gruncie teorii wskazano wspól-notê celów i przedmiotu badañ nauk geologicznych oraz archeologicznych (Skoczylas & Gunia 2016).
Celem niniejszej publikacji jest zaakcentowanie geolo-gom, ¿e ich badania, a w tym przypadku g³ównie petrogra-ficzne, s¹ bardzo potrzebne, wrêcz niezbêdne podczas charakteryzowania materia³u budowlanego pierwszych obiektów sakralnych i œwieckich, powsta³ych w pocz¹t-kach pañstwa pierwszych Piastów.
Dobr¹ okazj¹ ku temu przedsiêwziêciu mog³y byæ obchody 1050. rocznicy Chrztu Polski. To wydarzenie mia³o na przestrzeni dziejów wiele donios³ych skutków równie¿ w zakresie gospodarki, w tym budownictwa. Ten wa¿ny akt stanowi³, przynajmniej z dzisiejszego punktu widzenia, symboliczne wejœcie ziem polskich w zasiêg kultury za-chodniej i po³udniowej Europy (Kurnatowska, 2002; Urbañ-czyk, 2012; O¿óg, 2016). Zewnêtrznym wyrazem tego pro-cesu by³a nie tylko zmiana religii i obrzêdowoœci, ale tak¿e rewolucja w zakresie budownictwa, które z drewniano--ziemnego wraz z up³ywem czasu stawa³o siê kamienne, a nieco póŸniej ceglane.
1
Instytut Geologii, Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Bogumi³a Krygowskiego 12, 61-680 Poznañ; skocz@amu.edu.pl.
SKALNE SUROWCE BUDOWLANE W PAÑSTWIE PIERWSZYCH PIASTÓW
Analizuj¹c skalny materia³ budowlany wczesnopia-stowskich obiektów pa³acowo-sakralnych i sakralnych w Ostrowie Tumskim w Poznaniu, a tak¿e Ostrowie Lednic-kim, GnieŸnie, Gieczu, Lubiniu k. Gostynia, £eknie, Trze-mesznie, Mogilnie, Kruszwicy, Strzelnie i wielu innych, nale¿y zdecydowanie podkreœliæ, ¿e budowle te w 88 do 98% zosta³y wykonane z g³azów narzutowych (Skoczylas, 1990, 2016). Wœród nich wyró¿niono makroskopowo 20 rodzajów ska³. Najwiêcej rozpoznano piaskowców kwar-cytowych i kwarcytów (37%), mniej gnejsów (26,4%) i jeszcze mniej granitów (24,4%). Pozosta³ych kilkanaœcie rodzajów eratyków to m.in.: porfiry, sjenity, dioryty, gabra, pegmatyty, aplity i amfibolity, które stanowi¹ do 12% za-chowanego i rozpoznanego kamiennego surowca budow-lanego. Wyniki tego makroskopowego rozpoznania petro-graficznego zdaj¹ siê zaprzeczaæ doniesieniom architektów i historyków sztuki o granitowej architekturze z pocz¹tków pañstwa polskiego.
Warto zauwa¿yæ, ¿e skalny materia³ budowlany w obiektach pierwszych Piastów jest zró¿nicowany, przede wszystkim jednak kwarcytowo-gnejsowo-granitowy (Skoczylas, 1990, 1994). Udzia³ tych trzech podstawo-wych surowców skalnych w poszczególnych analizowa-nych budowlach by³ zmienny. W GnieŸnie w zachowaanalizowa-nych reliktach trójnawowej katedry z XI w. zachowa³o siê naj-wiêcej granitów, piaskowców kwarcytowych i kwarcytów, a nieco mniej gnejsów (ryc. 1 – patrz str. 410; ryc. 2). Nato-miast w palatium na Ostrowie Tumskim w Poznaniu roz-poznano 13 rodzajów ska³. Przewa¿a³y piaskowce kwarcy-towe i kwarcyty (34,5%), przed granitami (33,5%) oraz gnejsami (26,5%). Generalizuj¹c, surowiec skalny budu-j¹cy palatium Mieszka I i Dobrawy mo¿na scharakteryzo-waæ jako kwarcytowo-granitowo-gnejsowy (Skoczylas, 2005).
Relikty wczesnopiastowskiej architektury sakralnej zachowane w podziemiach katedry poznañskiej s¹ nato-miast kwarcytowo-gnejsowo-granitowe (ryc. 3 i 4).
Z kolei w skalnym materiale budowlanym pa³acu oraz kaplicy Mieszka I i Boles³awa Chrobrego w Ostrowie Led-nickim wyró¿niono 18 rodzajów ska³. Przewa¿a³y pias-kowce kwarcytowe i kwarcyty (58,8%), przed gnejsami (22,5%) i granitami, a w zasadzie granitoidami (8,3%; ryc. 5 – patrz str. 410). Pozosta³e rodzaje ska³ odgrywa³y w zachowanych reliktach rolê podrzêdn¹, stanowi¹c ok. 11% ca³ego zachowanego i zbadanego budowlanego su-rowca skalnego. Dodaæ jeszcze wypada, ¿e w nieco póŸniej zbudowanym koœciele grodowym, a w zasadzie w jego zachowanej podmurówce, rozpoznano makroskopowo ok. 50,3% piaskowców kwarcytowych i kwarcytów, ok. 15,8% granitów i tylko 8,1% gnejsów.
W wiêkszoœci wczesnopiastowskich budowli wœród piaskowców kwarcytowych i kwarcytów zidentyfikowano najwiêcej drobnoziarnistych piaskowców kwarcytowych jotnickich o barwie ró¿owej i ró¿owo-fioletowej. Du¿a frekwencja g³azów tej odmiany piaskowca kwarcytowego, szczególnie w pa³acu Mieszka I i Dobrawy na Ostrowie Tumskim w Poznaniu oraz pa³acu i kaplicy Mieszka I i Boles³awa Chrobrego w Ostrowie Lednickim, zdaje siê potwierdzaæ wczeœniejsze obserwacje, ¿e w pocz¹tkach budowy monumentalnych obiektów kamiennych, przy braku wiêkszych doœwiadczeñ i zapewne umiejêtnoœci
oraz znajomoœci obróbki kamienia, u¿ytkowanie pias-kowca kwarcytowego jotnickiego by³o najpospolitsze i najczêstsze.
Powszechne wykorzystywanie do wznoszenia pierw-szych budowli tej odmiany piaskowca kwarcytowego jot-nickiego mog³o wynikaæ z poznania, a przede wszystkim docenienia jego walorów estetycznych oraz fizykochemicz-nych i techniczfizykochemicz-nych. Piaskowce tego typu, w odró¿nieniu od innych ska³ narzutowych, maj¹ wzglêdnie jednolit¹ barwê. Wydaje siê jednak, ¿e podstawow¹ zalet¹ tej ska³y s¹ jej w³aœciwoœci techniczne, a zw³aszcza tzw. oddzielnoœæ p³ytkowa. Ponadto wyró¿niaj¹ siê one twardoœci¹, znaczn¹ zwiêz³oœci¹, wytrzyma³oœci¹ na œciskanie, niewielk¹ poro-watoœci¹ i nasi¹kliwoœci¹, ca³kowit¹ mrozoodpornoœci¹ i niewielk¹ œcieralnoœci¹. Przede wszystkim jednokierun-kowa oddzielnoœæ p³ytjednokierun-kowa jotnickich piaskowców kwar-cytowych przes¹dza³a o ich poszukiwaniu i wykorzystaniu w pierwszych budowlach kamiennych doby wczesnopias-towskiej, zw³aszcza w absydach.
Materia³ budowlany w postaci g³azów narzutowych, dominuj¹cy w monumentalnej architekturze wczesno-piastowskiej w fundamentach palatium ksiêcia Mieszka I i Dobrawy na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, by³ przesy-pany ziemi¹ z domieszk¹ gliny. Natomiast surowiec skalny œcian by³ spajany grub¹ warstw¹ zaprawy gipsowej. Po-dobnie nieregularny w¹tek murów zarówno od strony zew-nêtrznej, jak i wewnêtrznej zosta³ pokryty gipsowym tyn-Ryc. 2. Gniezno. Przyk³ad murów zbudowanych z g³azów na-rzutowych z fragmentem martwicy wapiennej, oddzielaj¹cych nawê g³ówn¹ od nawy bocznej w trójnawowej katedrze (XI w.). Wszystkie fot. J. Skoczylas
Fig. 2. Gniezno. Example of walls built of erratic boulders with a fragment of calcareous sinter, separating the main nave from the aisle in the three-nave cathedral (11th century). All photos by J. Skoczylas
kiem (Kóèka-Krenz, 2012; Skoczylas, 2014). Gipsowe zaprawy murarskie stwierdzono równie¿ w zespole pa³aco-wo-sakralnym Mieszka I i Boles³awa Chrobrego w Ostro-wie Lednickim, a tak¿e w £eknie i koœciele pw. œw. Miko³aja w Gieczu. Zaprawy gipsowe, gipsowo-wapienne i wapienne zbadano w reliktach koœcio³ów romañskich w GnieŸnie oraz w koœciele grodowym w Ostrowie Lednic-kim. Zaprawy wapienne rozpoznano we wczesnopiastow-skich szcz¹tkach budowli na Ostrowie Tumskim w
Pozna-niu oraz w LubiPozna-niu k. Gostynia. W XI-wiecznej œwi¹tyni w Lubiniu k. Gostynia fundamenty by³y spajane neogeñskim pstrym i³em poznañskim.
Warto tak¿e zauwa¿yæ tendencjê polegaj¹c¹ na tym, ¿e im m³odsze wczesnopiastowskie budowle, tym wiêkszy jest udzia³ ska³ innych ni¿ g³azy narzutowe. By³y to wystê-puj¹ce in situ mioceñskie piaskowce kwarcytowe oraz czwartorzêdowe martwice wapienne, rzadziej jurajskie wapienie i sporadycznie wapienie wieku kredowego. Mo¿na dodaæ, ¿e w Ostrowie Lednickim w koœciele grodo-wym jako materia³u budowlanego u¿yto m.in. darniowej rudy ¿elaza (Skoczylas, 1990; ryc. 6).
Wœród bogactw mineralnych rejonu Wielkopolski, które prawdopodobnie wykorzystywano w monumentalnym wczesnoœredniowiecznym budownictwie, by³y ponadto piaski i ¿wiry, gliny, torfy, kreda jeziorna i gytie. Piaski mog³y mieæ zastosowanie jako domieszka schudzaj¹ca do zapraw murarskich i wyrobów ceramicznych. Gliny by³y sporadycznie stosowane do spajania du¿ych g³azów na-rzutowych buduj¹cych fundamenty piastowskich budowli. G³ównie by³ to jednak materia³ do wyrobu naczyñ i przed-miotów ceramicznych, a w okresie póŸniejszym do pro-dukcji cegie³. Ma³o wiemy o zastosowaniu kredy jeziornej i gytii we wczesnoœredniowiecznym budownictwie. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e podobnie jak wapienie i niekiedy martwi-ce wapienne by³y surowmartwi-cem do produkcji wapiennych zapraw murarskich. Nale¿y wspomnieæ, ¿e martwice wa-pienne wykorzystywano g³ównie jako materia³ wystroju architektonicznego licuj¹cego otwory drzwiowe i okienne, rzadziej wyœcie³aj¹ce stropy koœcio³ów, oblicowanie stu-dzien czy grobowców.
Warto podkreœliæ, ¿e naturalne zasoby przyrody nie-o¿ywionej, g³ównie jednak w postaci g³azów narzutowych, stanowi¹ podstawê naszej wczesnopiastowskiej budowla-nej i architektoniczbudowla-nej kultury materialbudowla-nej.
GEOLOGICZNE UWARUNKOWANIA WCZESNOPIASTOWSKIEJ ARCHITEKTURY
Uwarunkowania przyrodnicze, konkretnie geologiczne Wielkopolski, a w zasadzie ca³ego Ni¿u Polskiego decydo-wa³y o rodzaju, jakoœci oraz iloœci wykorzystanego surow-ca skalnego. Tereny te s¹ pokryte polodowcowymi ska³ami Ryc. 6. Ostrów Lednicki. Fragment podmurówki koœcio³a gro-dowego zbudowany z darniowej rudy ¿elaza
Fig. 6. Ostrów Lednicki. Fragment of foundations of a gord church, built of bog iron ore
Ryc. 4. Poznañ. Ostrów Tumski. Fragmenty tumby Boles³awa Chrobrego wykonanej z piaskowca kwarcytowego jotnickiego Fig. 4. Poznan. Ostrów Tumski. Fragments of Boles³aw Chrobry’s tomb made of the Jotnian quartzite sandstone
Ryc. 3. Poznañ. Ostrów Tumski. Fragment II filaru romañskiego koœcio³a (XI w.) wykonanego z kwarcytów, granitoidów, gnejsów i jednego bloku martwicy wapiennej
Fig. 3. Poznañ. Ostrów Tumski. Fragment of the Romanesque pillar II in a church (11thcentury) built of quartzites, granitoids, gneisses, and a block of calcareous sinter
osadowymi o zmiennej mi¹¿szoœci. Na powierzchni prze-wa¿aj¹ gliny, piaski i ró¿nej wielkoœci g³azy narzutowe. Tylko w nielicznych miejscach starsze twarde ska³y znaj-duj¹ siê blisko powierzchni lub na niej. Wyró¿niamy tutaj wspomniany ju¿ mioceñski piaskowiec kwarcytowy znany z rejonu Konina i Ostrzeszowa, a tak¿e wapienie wieku kredowego z rejonu Uniejowa, wapienie jurajskie z oko-licy Barcina–Piechcina–Wapienna k. Inowroc³awia oraz cechsztyñskie gipsy w miejscowoœci Wapno k. W¹growca. Wychodnie tych ska³ by³y niew¹tpliwie znane i eksploato-wane we wczesnym œredniowieczu na potrzeby ówczes-nego monumentalówczes-nego budownictwa.
Jednak liczba zachowanych do dzisiaj wczesnopias-towskich obiektów pa³acowo-sakralnych i sakralnych powsta³ych przede wszystkim z g³azów narzutowych, a tak¿e ich rozmiary i rozmieszczenie wskazuj¹ na du¿e zainteresowanie w³aœnie tym surowcem skalnym w tamtym czasie. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e wnikliwa analiza skal-nego materia³u budowlaskal-nego pierwszych budowli na zie-miach dzisiejszej Wielkopolski w okresie wczesnopias-towskim pozwala stwierdziæ, ¿e chocia¿ wykorzystywano prawdopodobnie wiêkszoœæ znanych i dostêpnych surowc-ów mineralnych i skalnych, to jednak dominowa³o poszu-kiwanie, znajdywanie, transport, obróbka i u¿ytkowanie g³azów narzutowych. W³aœnie eratyki stanowi³y podsta-wowy i bardzo czêsto jedyny dostêpny na szersz¹ skalê skalny materia³ budowlany (PoŸniak i in., 2011). G³azy narzutowe w pocz¹tkach pañstwa pierwszych Piastów by³y cennym, poszukiwanym i gromadzonym surowcem skalnym, niezbêdnym do wznoszenia nowych koœcio³ów i obiektów sakralno-pa³acowych. Zapotrzebowanie na tego rodzaju zwiêz³e i twarde ska³y krystaliczne mia³o swoje uwarunkowania natury symbolicznej, presti¿owej, prak-tycznej, a przede wszystkim przyrodniczej.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w porównywalnym okresie na po³udniu ziem polskich, przede wszystkim w Ma³opol-sce i na Dolnym Œl¹sku, równie¿ powstawa³y kamienne budowle. W Ma³opolsce wczesnoœredniowieczne obiekty s¹ po³o¿one najczêœciej na wapiennych lub piaskowco-wych wzgórzach, a wiêc materia³ budowlany jest in situ – na miejscu. Wapienie i piaskowce wykorzystywane do budowy by³y eksploatowane lokalnie, najczêœciej z jedne-go kamienio³omu lub wyrobiska. Surowiec skalny wy-dobywano zazwyczaj metod¹ eksploatacji odkrywkowej. Ska³y te cechowa³y siê podobnym sk³adem petrograficz-nym, w³aœciwoœciami fizykochemicznymi, walorami este-tycznymi i zbli¿on¹ barw¹.
Z kolei w czêœci po³udniowo-zachodniej, g³ównie na Dolnym Œl¹sku, podstawowym kamiennym materia³em budowlanym by³y piaskowce i ska³y krystaliczne.
Natomiast w Poznaniu, GnieŸnie, Ostrowie Lednickim, Gieczu, £eknie, Trzemesznie, Mogilnie, Strzelnie, Krusz-wicy, Inowroc³awiu, Lubiniu k. Gostynia i Kaliszu g³ów-nym surowcem skalg³ów-nym by³y wystêpuj¹ce na powierzchni, najczêœciej rozproszone w terenie, okoliczne g³azy narzu-towe pozyskiwane ze zbieractwa.
Na Ni¿u Polskim g³azy narzutowe, szczególnie te wiêk-sze, wystêpuj¹ pojedynczo. Nagromadzenia nieco mniej-szych eratyków pojawiaj¹ siê w izolowanych mniejmniej-szych lub wiêkszych skupiskach. Wydaje siê, ¿e sposobem po-zyskiwania budowlanego materia³u skalnego w pañstwie pierwszych Piastów by³o powierzchniowe zbieractwo,
jed-nak iloœæ potrzebnego surowca skalnego mog³a tak¿e de-terminowaæ próby eksploatacji lokalnych rozgrzebisk, ods³oniêtych skarp i byæ mo¿e lokalnych wykopów.
W rozumieniu ówczesnych budowniczych eratyczny materia³ budowlany by³ pochodzenia lokalnego. Z tego te¿ powodu wszystkie fundamenty i œciany wczesnopiastow-skich budowli zosta³y wykonane z tego w³aœnie surowca. Cechowa³y siê one ró¿nymi rozmiarami, ciê¿arem i kszta³-tem, zmienn¹ odmian¹ barw, a tak¿e innymi w³aœciowoœ-ciami technicznymi. Trudniej natomiast by³o wykonaæ z nich elementy architektoniczne, a tak¿e stanowi¹ce obra-mowania otworów drzwiowych i okiennych.
G³azy narzutowe zbierano w najbli¿szej okolicy budo-wy, najczêœciej z pobliskich terenów bezleœnych, ale tak¿e z zalesionych. Szacunkowe obliczenia iloœci i wagi po-trzebnego skalnego materia³u budowlanego wskazuj¹ jak potê¿ny musia³ byæ wysi³ek poznawczy, inwestycyjny, gos-podarczy i logistyczny, ¿eby surowiec kamienny wyzbieraæ oraz zgromadziæ w jednym miejscu (Skoczylas, 2016).
Pewnym u³atwieniem w poszukiwaniu, a przede wszyst-kim znajdywaniu g³azów narzutowych, by³a intensywna wówczas gospodarka rolna, dla której karczowano i wypa-lano olbrzymie powierzchnie kraju. Na obszarach pozba-wionych chwilowo roœlinnoœci ods³ania³y siê nagromadzenia eratycznego materia³u skalnego, dotychczas niewidocznego i niedostêpnego, przykrytego mniej lub bardziej bujn¹ roœlinnoœci¹.
Kontynuuj¹c taki punkt widzenia na przebieg przyrod-niczych uwarunkowañ powstania wczesnopiastowskiej architektury kamiennej, warto zaryzykowaæ stwierdzenie, ¿e uprawa roli, a w zasadzie przygotowanie powierzchni uprawowych i hodowlanych, sprzyja³o ods³oniêciu mate-ria³u skalnego niezbêdnego do realizacji celów budow-lanych. Odkryliœmy w tej sytuacji mniej lub bardziej uœwia-damiany proces sprzê¿enia miêdzy rozwojem uprawy roli a rozbudow¹ monumentalnej, eratycznej architektury z po-cz¹tków pañstwa polskiego. O tym jak wa¿ny i potrzebny by³ eratyczny materia³ budowlany, oraz ¿e mog³y powsta-waæ problemy z jego pozyskaniem i gromadzeniem w wystarczaj¹cej iloœci, mo¿e œwiadczyæ np. podmurówka tzw. koœcio³a grodowego w Ostrowie Lednickim zbudowa-na nie tylko z g³azów zbudowa-narzutowych, ale tak¿e z darniowej rudy ¿elaza (ryc. 6).
Mo¿na pokusiæ siê o postawienie pytania, czy wczesno-œredniowieczne odlesienie wielkich terenów odbywa³o siê jedynie na potrzeby rolnictwa, czy te¿ równie¿ na potrzeby poszukiwañ g³azów narzutowych – surowca skalnego nie-zbêdnego przy wznoszeniu obiektów kamiennej, monu-mentalnej architektury.
Nawi¹zuj¹c do badañ paleobotanicznych, których za-daniem jest m.in. wskazanie czasu, rozmiarów i przyczyn odlesienia danego terenu, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e budowa kamiennej architektury wczesnopiastowskiej przyczyni³a siê do intensywnej, byæ mo¿e nawet nadmiernej eksploata-cji abiotycznych sk³adników œrodowiska przyrodniczego.
Pocz¹tki powstawania pañstwa piastowskiego to cha-rakterystyczne i swoiste „odkamienianie” œrodowiska przyrodniczego. Intensyfikacja tego procesu w dorzeczu Odry i Wis³y przypada na wczesnopiastowski okres budo-wy monumentalnej architektury kamiennej od drugiej po³owy X w. do po³owy XII w.
PODSUMOWANIE
Zastosowanie, najczêœciej makroskopowego, rozpozna-nia surowców skalnych u¿ytych do budowy monumen-talnej wczesnopiastowskiej architektury pozwoli³o okreœliæ j¹ jako kwarcytowo-gnejsowo-granitow¹. Uœciœlamy zatem dotychczas kr¹¿¹c¹ opiniê, szczególnie wœród architektów i historyków sztuki, ¿e jest to jedynie „architektura granito-wa”. W œwietle przedstawionych wyników badañ jest to architektura kwarcytowo-gnejsowo-granitowa.
Donios³¹ rolê odegrali na tym etapie naszego cywiliza-cyjnego rozwoju budowniczy, architekci i kamieniarze, którzy przez swoj¹ pracê i dzia³alnoœæ przyczynili siê do nowego, odmiennego kszta³towania krajobrazu ziem pol-skich. Z jednej strony nast¹pi³o „odkamienienie” zasobów przyrody nieo¿ywionej – zbieranie, gromadzenie i wyko-rzystanie g³ównie g³azów narzutowych, z drugiej zaœ stro-ny – tworzenie nowej, kamiennej infrastruktury siedzib ludzkich.
Z dzisiejszego punktu widzenia te dwie wa¿ne prze-miany mog¹ œwiadczyæ m.in. o niebywa³ym skoku cywi-lizacyjnym, jakiego dokonali nasi przodkowie na prze-strzeni dwóch wieków. Szczególnie rozwój architektury kamiennej przybli¿y³ nas znacznie do standardów ówczes-nej zachodniej i po³udniowej Europy. Natomiast wyzbiera-nie powierzchniowo wystêpuj¹cych g³azów narzutowych i odlesienie wielkich przestrzeni stworzy³o lepsze mo¿li-woœci rozwoju rolnictwa i hodowli byd³a.
W samym sercu i centrum pocz¹tków pañstwa pierw-szych Piastów, czyli w póŸniejszej Wielkopolsce, wczesno-œredniowieczna architektura kamienna nawi¹zywa³a materia³owo i stylistycznie do pó³nocnej czêœci l¹dowej Europy, g³ównie pó³nocnych Niemiec i obszarów
dzisiej-szej Belgii. Prawdopodobnie stamt¹d przybywa³y pierwsze zespo³y budowlane, które we wczesnym œredniowieczu okreœlano jako strzechy budowlane (Skoczylas i in., 2004).
Autor dziêkujê Pani Profesor Ewie S³aby za cenne uwagi wniesione do tekstu w ramach procedury recenzyjnej niniejszego artyku³u.
LITERATURA
KÓÈKA-KRENZ H. 2012 – Na wyspie Ostrów, przy której dziœ jest Poznañ. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
KURNATOWSKA Z. 2002 – Pocz¹tki Polski. Poznañskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk. Ma³a Biblioteka PTPN, 9. Poznañ.
O¯ÓG K. 2016 – Chrzest Polski. Bia³y Kruk. Kraków.
PONIAK E., S£ABY E. & NITYCHORUK J. 2011 – Pochodzenie materia³u skalnego u¿ytego do budowy kolegiaty z Tumu ko³o £êczycy. Prz. Geol., 59 (10): 667–670.
SKOCZYLAS J. 1990 – U¿ytkowanie surowców skalnych we wczesnym œredniowieczu w pó³nocno-zachodniej Polsce. UAM Poznañ. ser. Geolo-gia, 12.
SKOCZYLAS J. 1994 – U¿ytkowanie surowców skalnych w pocz¹tkach pañstwa polskiego w Wielkopolsce. [W:] Skoczylas J. (red.), U¿ytkowa-nie surowców skalnych w pocz¹tkach pañstwa polskiego. Inst. Geol. UAM. Poznañ: 63–84.
SKOCZYLAS J. 2005 – Wykorzystanie surowców skalnych we wczesno-romañskiej architekturze na Ostrowie Tumskim. [W:] Kóèka-Krenz (red.), Poznañ we wczesnym œredniowieczu. Poznañ: 5: 111–122.
SKOCZYLAS J. 2014 – Gipsowe zaprawy murarskie w pocz¹tkach pañstwa polskiego. Slavia Antiqua, 55: 171–178.
SKOCZYLAS J. 2016 – Kamieñ w pañstwie pierwszych Piastów. CONTACT/ABC. Poznañ.
SKOCZYLAS J., MROZEK M. & KASPRZAK M. 2004 – O pocz¹tkach zwi¹zków geologii z kamieniarstwem. Prz. Geol., 52 (12): 1139–1141. SKOCZYLAS J. & GUNIA P. 2016 – Zastosowanie wiedzy geologicznej w archeologii. Prz. Geol., 64 (9): 734–738.
URBAÑCZYK P. 2012 – Mieszko Pierwszy tajemniczy. Wyd. Nauk. UMK. Toruñ.
Praca wp³ynê³a do redakcji 18.10.2016 r. Akceptowano do druku 27.01.2017 r.
410
Wczesnopiastowskie problemy z wykorzystaniem surowców skalnych
(patrz str. 432)
The problems with the use raw rock material
during the early Piast period in Poland (see p. 432)
Ryc. 1. Gniezno. Podstawa ołtarza wykonana z głazów narzutowych w trójnawowej katedrze (XI w.), tzw. stypes
Fig. 1. Gniezno. The so-called stypes, which is the base of the altar made of boulders in a three-aisled cathedral (11th century)
Ryc. 5. Ostrów Lednicki. Widok od wschodu absydy kaplicy pałacowej Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Zbudowana z piaskowców kwarcytowych jotnickich i kwarcytów, gnejsów i granitoidów. Obie fot. J. Skoczylas
Fig. 5. Ostrów Lednicki. View from the east on the chapel apse at Mieszko I and Bolesław Chrobry’s palace. Built of the Jotnian quartzite sandstone, gneisses and granitoids. Both photos by J. Skoczylas
