Biuletyn patrystyczny

Wincenty Myszor, Krzysztof

Bardski, Piotr Jeuté, Bronisław

Kądziela, Stanisław Kalinkowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 56/2, 145-155

56 (1986) fa s e . I I

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Z a w a r to ś ć : I . P U B L IK A C J E . G ra e c o -C o p tic a . I I . K O M U N IK A T Y . S ta n b a ­ d a ń n a d św . P a c ja n e m . I I I . S P R A W O Z D A N IA . 1. S y m p o z ju m n a te m a t n a j ­ c ie k a w s z y c h o d k r y ć a rc h e o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j n a W sc h o d z ie (A T K , 29 k w ie tn i a 1985 >r.). — 2. C h rz e ś c ija n ie a ż y c ie p u b lic z n e w c e s a r s tw ie r z y m s k im . S p r a w o z d a n ie z s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e g o (K U L , 20—21 m a r c a 1985 r.) *. I. P U B L IK A C J E „ G ra e c o -C o p tic a ” G ra e c o -C o p tic a . G r ie c h e n u n d K o p te n im b y z a n tin is c h e n Ä g y p te n , w y d . P . N a g e l , M a r tin - L u t h e r - U n i v e r s i tä t, H a lle - W itte n b e r g , W is s e n s c h a ftlic h e B e iträ g e 1984/48(1,28), H a lle 1984, 273 ss.

W d n ia c h o d 25 do 27 m a ja 1983 г. o d b y w a ła s ię w H a lle V K o n f e r e n c ja p o św ię c o n a z a g a d n ie n io m k o p ty js k im , ty m ra z e m p rz e d e w s z y s tk im s p r a w ie k o n ta k tó w g re c k o - k o p ty js k ic h w e w c z e s n y m B iz a n c ju m . R e f e r a ty p r z e d s ta ­ w io n e n a t e j k o n f e r e n c ji zło ży ły się n a p u b lik a c ję G ra e c o -C o p tic a . Z a g a d ­ n ie n ia p o ru s z a n e w r e f e r a t a c h d o ty c z y ły ta k ic h s p r a w , j a k o g ó ln a o c e n a k o n ­ ta k tó w g r e c k o - k o p ty js k ic h , a ż do sz c z eg ó ło w y ch z a g a d n ie ń , rę k o p is ó w i k w e s tii ję z y k o w y c h . R o li E g ip tu c h rz e ś c ija ń s k ie g o w C e s a rs tw ie W sc h o d ­ n im p o św ię c ił sw ó j r e f e r a t F . W i n k e l m a n n (D ie S te llu n g Ä g y p te n s in O s tr ö m is c h -B y z a n tin is c h e n R eich , 11— 35) p o w o łu ją c się n a o s ta tn io o p u b li­ k o w a n e ź ró d ła k o p ty js k ie . W in k e lm a n n d o sz e d ł do p r z e k o n a n ia , że n a s z e d o ­ ty c h c z a s o w e s ą d y o m o n o fiz y c k ie j o p o zy cji w E g ip c ie w o b e c B iz a n c ju m n a ­ le ż y z re w id o w a ć i z ró ż n ic o w a ć . C zęść m o n o fiz y tó w w E g ip cie, a p ra w d o p o ­ d o b n ie i w in n y c h r e j o n a c h c e s a r s tw a p o z o s ta ła w ie r n a B iz a n c ju m ja k o sile p o lity c z n e j, ta k ż e w c z a sie n a ja z d u a ra b s k ie g o . Z a g a d n ie n io m g o s p o d a r k i E g ip tu p o św ię c ił s w o je w y s tą p ie n ie G. P o e t h k e (M e tr o c o m ia e u n d A u to p r a g ie in Ä g y p te n , 37-44). M e tr o c o m ia o z n a c z a ła w E g ip c ie n ie ty lk o o sad ę, a le je d n o s tk ę g o sp o d a rc z ą , k tó r e j p r z y ­ w ile je w y r a ż a ły się ró w n ie ż w a u to p r a g ii w s a m o d z ie ln y m i w s p ó ln y m o k r e ­ ś la n iu w y so k o śc i p o d a tk ó w . J . B e c h e r p r z e d s ta w ił n a to m ia s t k u l t Iz y d y i S e r a p is a w o k re s ie A u g u s ta , o d n o to w a n y n a m o n e ta c h te g o o k re s u (D er I s is - u n d S e r a p i s k u lt u n d d ie a le x a n d r ie n is c h e M ü n z p r ä g u n g i n A u g u s te i­ s c h e r Z e it, 45-65). P rz y c z y n k ie m do s tu d ió w s y b illis ty k i b y ł r e f e r a t U . T r e u (D ie O ra c u la S y b illin a u n d Ä g y p te n , 55— 60). A u to r k a o m ó w iła k r ó tk o w s z y s tk ie w z m ia n k i o E g ip c ie w ty c h te k s ta c h . B r a k w z m ia n e k o R z y m ie w O ra cu la a u to r k a łą c z y z n ie c h ę c ią W sc h o d u w o b e c p o g a ń sk ie g o R z y m u , co je d n o c z e ś n ie je j z d a n ie m u z a s a d n ia p o p u la r n o ś ć ty c h te k s tó w w ś ró d c h r z e ­ ś c ija n . L a sz lo К а к o s y, e g ip to lo g z B u d a p e s z tu , z a ją ł się k w e s tią z a n ik a ­ n ia p o g a ń s tw a w E g ip c ie , w ś w ie tle ź ró d e ł z IV i V w ie k u (D as E n d e d es H e id e n tu m s in Ä g y p te n , 61—76). Z n a jo m o ść m ito lo g ii e g ip s k ie j, w p ra w d z ie s z c z ą tk o w a i z n ie k s z ta łc o n a t r w a a ż do n a ja z d u a ra b s k ie g o .

Z a g a d n ie n ie m k u l t u e g ip s k ie g o w o k re s ie c h r z e ś c ija ń s k im z a ję ła się ró w n ie ż A . B u r k h a n d (Zu s p ä te n h e id n is c h e n P r ie s te r n in P h ü a e , 77— 83). A u to rc e c h o d z i p rz e d e w s z y s tk im o n a jp ó ź n ie j d a to w a n e h ie ro g lific z n e in s k r y p c je z P h ila e , a m ia n o w ic ie z r o k u 394 p o C h ry s tu s ie , in s k r y p c je d e -* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu l e ty n u j e s t S ta n i s ła w K a l i n k o w s k i , W a rs z a w a . 10 — C ollectanea T heologica

m o ty c z n e z 452 o ra z g re c k ie p o g a ń s k ie z r o k u 456— 457. W r o k u 537 ś w ią ty ­ n ia Iz y d y z P h ila e z o s ta je z a m ie n io n a n a c h r z e ś ć ija ń s k i k o śc ió ł (o c z y m m ó ­ w ią ró w n ie ż in s k ry p c je ) .

B a d a n ia k o p ty js k ic h te k s tó w m a g ic z n y c h p ro w a d z o n e p rz e z A n g e lic u s a K r o p p a O P (1892— 1980) o m ó w ił o ra z p rz e d s ta w ił ic h s t a n o b e c n y (po ś m ie rc i z n a k o m ite g o k o p to lo g a ) H . W i l s d o r f (D ie k o p tis c h e Z a u b e r te x te i n d e r B e a r b e itu n g v o n P a te r A n g e lic u s K r o p p , 85— 101). A r ty k u ł je s t d o ­ b r y m w p ro w a d z e n ie m d la ty c h , k tó r z y m a ją z a m ia r z a ją ć się k o p ty j s k ą m a ­ g ią . E. L i i d d e c k e n s p r z e d s ta w ił z a g a d n ie n ie k o p ty js k ic h in s k r y p c ji n a ­ g r o b n y c h (K o p tis c h e G r a b s te in e , 103— 110), a W . G o d l e w s k i , z W a rs z a ­ w y , s t a n b a d a ń n a d r z y m s k im o k re s e m n e k ro p o li w D e ir E l B a h a r i (The L a te R o m a n N e c ro p o lis in D eir E l B a h a ri, 111— 119).

D o stę p do h is to r ii c h r z e ś c ija ń s tw a i l i t e r a t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j w E g ip ­ c ie u m o ż liw ia k o p ty j s k ą p a p iro lo g ia , k tó r e j p r a w d z iw y ro z w ó j jesz c z e n ie n a s tą p ił. S t a n o d k ry ć i w y d a ń k o p ty js k ic h p a p ir u s ó w o d X V II I w ie k u p o ­ czą w sz y p rz e d s ta w ił J . I r m s c h e r (D ie A n fä n g e d e r k o p tis c h e n P a p y r o ­ lo g ie, 121— 136). D la k o p to lo g a i p a tr o lo g a a r t y k u ł t e n je s t d o s k o n a ły m z e ­ s ta w ie n ie m d o tą d o d k r y ty c h rę k o p is ó w p a p ir u s o w y c h z te k s ta m i k o p ty j - sk im i. Z w ią z k i G re k ó w z K o p ta m i z a z n a c z a ją s ię w n a js ta r s z y c h te k s ta c h k o p ­ ty js k ic h , to z n a c z y s ta r o k o p ty js k ic h . Z a g a d n ie n ie to p r z e d s ta w ił H . S a t z i n - g e r (D ie a ltk o p tis c h e n T e x te als Z e u g n is s e d e r B e z ie h u n g e n z w is c h e n Ä g y p te r n u n d G rie c h e n , 137— 146). Z a g a d n ie n io m ję z y k o w y m p o św ię c ił sw ó j a r t y k u ł W . P . F u n k (B e m e r k u n g e n z u m S p r a c h v e r g le ic h g r ie c h is c h - - k o p tis c h , 147— 180). A u to r p rz e z z a s to s o w a n ie m e to d y b a d a ń k o n tr a s ty w n y c h d la s t r u k t u r ję z y k o w y c h k o p ty js k ie g o i g re c k ie g o u k a z a ł n ie ty lk o sp o só b tłu m a c z e n ia p rz e z k o p ty js k ic h tłu m a c z y o d p o w ie d n ic h z ja w is k ję z y k o w y c h z g re c k ie g o , a le r ó w n ie ż w n ió s ł w ie le c e n n y c h s p o s trz e ż e ń d la b a d a ń filo lo ­ g ic z n y c h i e g z e g e ty c z n y c h te k s tó w t a k g re c k ic h , j a k i k o p ty js k ic h . L e k tu r a je g o a r t y k u ł u u k a z u je , ja k w ie le je szcze m a j ą do z ro b ie n ia ję z y k o z n a w c y w z a k re s ie b a d a ń o b u ję z y k ó w . T łu m a c z e n ia m i z g r e k i n a k o p ty js k i te k s tó w li te r a c k ic h z a ją ł się T. O r - 1 a n d i, z R z y m u (L e tr a d u z io n i d a l G reco e lo S v ilu p p o d e lla L e tte r a tu r a C o p ta , 181—203). A r ty k u ł w a ż n y d la p a tr o lo g a . N a jw ię k s z e z a in te re s o w a n ie w ś ró d p a tr o lo g ó w w in ie n w z b u d z ić a r t y k u ł H . G. T h ü m m e l a o szk o le O ry g e n e s a (D ie S c h u le d es O rig en es, 205— 217). P ró c z d o k ła d n e j c h a r a k t e r y ­ s t y k i „sz k o ły O ry g e n e s a ” w p rz e k a z ie E u z e b iu s z a z C e z a re i, a u to r z a ją ł się r ó w n ie ż k w e s tią O ry g e n e s a — u c z n ia A m m o n io s a S a k k a s a , i O ry g e n e sa , n e o - p la to n ik a , o k t ó r y m p is a ł P o r f ir iu s z . A u to r, p o p rz y to c z e n iu sz e re g u o p in ii n a te n te m a t, o p o w ie d z ia ł się, choć b ez d o k ła d n e j a n a liz y źró d eł, za is tn i e ­ n ie m je d n e g o O ry g e n e s a , u c z n ia A m m o n io sa , k tó r y b y ł id e n ty c z n ą oso b ą z O ry g e n e s e m w s p o m n ia n y m p rz e z P o r f ir iu s z a . H . M . S c h e n k e (E in k o p tis c h e r E v a g r iu s , 219—230) o p u b lik o w a ł n a to m ia s t o d k r y ty n a o s tr a k o n ie f r a g m e n t z d z ie ła E w a g r iu s z a P o n ty js k ie g o w tłu m a c z e n iu n a k o p ty js k i, d w a c y ta ty z d z ie ła D e o cto s p ir itib u s m a litia e , k tó r e p o tw ie r d z a ją w ie lk i w p ły w E w a g r iu s z a n a e g ip s k i m o n a s ty c y z m , a je d n o c z e ś n ie u m o ż liw ia ją o b s e r w a c ję sp o s o b u tłu m a c z e n ia a s c e ty c z n y c h te k s tó w n a ję z y k k o p ty js k i. Z a g a d n ie n ie m d w u ję z y c z n y c h te k s tó w S ta r e g o T e s ta m e n tu z a ją ł s ię w y d a w c a to m u , P . N a - g e l (G r ie c h is c h - k o p tis c h e B ilin g u e n d e s A l t e n T e s ta m e n ts , 231—257), d o łą - c z a ją c - w y k a z o p u b lik o w a n y c h te k s tó w te g o r o d z a ju . L . V i d m a n , z P ra g i, ja k o o s ta tn i z a u to r ó w te g o z b io r u s tu d ió w p r z e d s ta w ił g r e c k i te k s t m o d litw b re w ia r z o w y c h p rz e c h o w y w a n y w p r a s k im rę k o p is ie z c z a só w a r a b s k ic h (E in g rie c h is c h e s S tu n d e n g e b e t in e in e m P r a ­ g e r P a p y r u s a u s a r a b is c h e r Z e it, 259— 269). S tu d ia z e b r a n e w G ra e c o -C o p tic a u k a z u ją j a k m o ż n a w n is k o n a k ła d o w e j (m a ła p o lig ra fia !) p o z y c ji z e b ra ć w a ż ­ n e d la b a d a ń s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j a r ty k u ły .

II . K O M U N IK A T Y S ta n b a d a ń n a d św . P a c ja n e m

O so b a o ra z tw ó rc z o ś ć św . P a c ja n a , b is k u p a B a rc e lo n y i a u to r a n ie lic z ­ n y c h d zieł p o w s ta ły c h w I I p o ło w ie IV w ., je s t n a g ru n c ie p o ls k im p r a w ie n ie z n a n a . P o z a z w ię z ły m i d a n y m i e n c y k lo p e d y c z n y m i o ra z k r ó t k ą in f o r m a ­ c ją z a m ie sz c z o n ą w S ło w n i k u W c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie g o P iś m ie n n ic tw a 4, d y s ­ p o n u je m y n ie w ie lk ą b r o s z u r k ą o c h a r a k t e r z e a p o lo g e ty c z n o -p a s to ra ln y m k s . J . C z u j a 2.

D o ro b e k li te r a c k i b is k u p a B a rc e lo n y s ta n o w ią n a s tę p u ją c e d z ie ła: 3 1. T rz y L i s t y do n o w a c ja n in a S y m p r o n ia n a tr a k t u j ą c e g łó w n ie o z a g a d ­ n ie n ia c h z w ią z a n y c h z p o k u tą i p o je d n a n ie m , o n a z w ie „ k a to lic k i” i o k w e ­ s t ia c h e k le z jo lo g ic z n y c h . 2. W e z w a n ie do p o k u ty , g d z ie a u to r w y ja ś n ia , c z y m je s t s a k r a m e n t p o ­ k u t y i p o je d n a n ia , u k a z u je se n s c z y n ó w p o k u tn y c h o ra z p o d a je k la s y f ik a c ję i z n a c z e n ie g rz e c h ó w . 3. O c h r z c ie — k r ó t k a n a u k a d la k a te c h u m e n ó w p rz y g o to w u ją c y c h się d o c h r z tu , g d z ie P a c j a n p r z e d s ta w ia , c z y m j e s t g rz e c h p ie r w o r o d n y i w ja k i sp o só b C h r y s tu s w y z w a la n a s z n ie g o . W a rto w s p o m n ie ć o h ip o te z ie G. M o r i n a, k tó r y s ta r a ł się w y k a z a ć , iż P a c ja n b y ł a u to r e m s z e re g u dzieł p rz y p is y w a n y c h in n y m O jc o m K o śc io ­ ła 4. Z ty m s ta n o w is k ie m p o d ję ło p o le m ik ę w ie lu b a d a c z y tw ó rc z o ś c i b is k u ­ p a B a r c e l o n y 5. O b e c n ie z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć p a tr o lo g ó w w y p o w ia d a się p rz e c iw h ip o te z ie M o rin a , a c a ła d y s k u s ja w o k ó ł te g o p r o b le m u p o s ia d a r a ­ czej c h a r a k t e r h is to ry c z n y .

N a jn o w s z e w y d a n ie k r y ty c z n e dzieł P a c ja n a z o sta ło o p ra c o w a n e w 1958 r. p rz e z L . R u b i o F e r n a n d e z a 6. Do teg o c z a su n a jle p s z y m te k s te m , ja k i p o s ia d a liś m y , b y ło w y d a n ie V. N o g u e r y 7, c h o c ia ż n a jb a r d z ie j ro z p o ­ w s z e c h n io n e o p ra c o w a n ie z o sta ło o p u b lik o w a n e p rz e z P . G a l l a n d i e g o 8, a n a s tę p n ie p r z e d r u k o w a n e p rz e z M ig n e ’a 9. D o te j p o r y u k a z a ły się ty lk o d w a tłu m a c z e n ia P a c j a n a n a ję z y k i n o w o ż y tn e . P ie rw s z e g o d o k o n a ł n a ję z y k k a ta lo ń s k i L . R i b e r 10, d ru g ie n a to m ia s t, n a ję z y k h is z p a ń s k i, o p u b lik o w a ł 1 J . M . S z y m u s i a k , M. S t a r o w i e y s k i , S ło w n i k W c z e s n o c h r z e ­ śc ija ń s k ie g o P iś m ie n n ic tw a , P o z n a ń 1971, 310— 311. 2 J . C z u j , S w . P a c ja n z B a r c e lo n y , T a rn ó w 1923, s. 86. A u to r o p o w ia d a się w sw o im d z ie le za h ip o te z ą M o r i n a , o k tó r e j b ę d z ie m o w a w d a ls z e j części a r t y k u łu . 3 E. D e k k e r s , A . G a a r, C la v is P a tr u m L a tin o r u m , S te e n b r u g is 1961, 561— 563, s. 128.

4 G. M o r i n , U n tr a ité in é d it d u I V siè c le le „De s im ilitu d in e c a rn is p e c c a ti”, R e v u e B é n é d ic tin e 29 (1912) 1—28; U n n o u v e l o p u sc u le de S a in t P a - cien? L e „ L ib e r I u s t i n u m ” fa u s s e m e n t a ttr ib u é à V ic to r ia , R e v u e B é n é d ic tin e 30 (1913) 286—293; „De s im ilitu d in e c a rn is p e c c a ti”, R e v u e d ’h is to ire e c c le ­ s ia s tiq u e 38 (1942) 415— 417.

5 F. В о r 1 e f f s, Z w e i n e u e S c h r i ft e n P a cia n s? M n e m o sy n e 3,7 (1939) 180— 192; J . M a d o z, H e re n c ia lite r a r ia del p r e s b ite r o E u tro p io , E s tu d io s E c le siâ stic o s 16 (1942) 27—57.

9 L . R u b i o F e r n a n d e z , S a n P a cia n o . O b ra s, B a rc e lo n a 1958. 7 V. N о g u e r a, D. P a c ia n i ep isco p i B a r c in o n e n s is o p era q u a e e x s ta n t, V a le n c ia 1780.

8 P . G a l l a n d i , B ib lio th e c a V e te r u m P a tr u m , V e n e z ia 1 7 7 0 ,7 ,2 5 5 —276. 9 J . P . M ig n e, P a tro lo g ia e c u r s u s c o m p le tu s . S e rie s la tin a , P a r i s 1845, t. 13, 1051— 1094.

L. R u b i o F e r n a n d e z i z a m ie śc ił r a z e m z w y d a n ie m k r y ty c z n y m d z ie ł b is k u p a B a rc e lo n y . O s ta tn io u k a z a ło się n o w e tłu m a c z e n ie części d z ie ł P a c i a ­ n a n a ję z y k k a ta l o ń s k i J . F a b r e g a s a 11. P r a c a t a z o s ta ła p o n a d to z a o p a ­ tr z o n a w lic z n e n o ty . S zczeg ó ło w e in f o r m a c je n a t e m a t ż y c ia i o so b y św . P a c ja n a m o ż n a z n a ­ leźć w e w s tę p ie do w y d a n ia k ry ty c z n e g o L . R u b i o F e r n a n d e z a o ra z w a r t y k u le U . D o m i n g u e z a d e l V a l P a c ia n o d e B a rc e lo n a , e sc r ito r , teó lo g o y e x e g e t a 12, n a to m ia s t b a d a n ia n a d rę k o p is a m i p ro w a d z ili g łó w n ie L. R u b i o F e r n a n d e z13 o ra z A . A n g 1 a d a 14. Z a s a d n ic z o m o ż n a ro z ró ż n ić d w a k ie r u n k i b a d a ń n a d tw ó rc z o ś c ią b is k u ­ p a B a rc e lo n y : 1. A n a l i z a f o r m a l n a i f i l o l o g i c z n a t e k s t ó w ś w . P a ­ c j a n a J e s t to k w e s tia sz c zeg ó ln ie in te r e s u ją c a , g d y ż w p is m a c h b is k u p a B a rc e ­ lo n y z n a jd u je m y lic z n e n a w ią z a n ia do l i t e r a t u r y k la s y c z n e j, a je g o ję z y k c e c h u je n ie z w y k łe b o g a c tw o fo rm . W p o c z ą tk a c h X X w . p ro b le m e m ty m z a jm o w a li s ię A . G r u b e r15 o ra z R. K a u e r 1' , a n a s tę p n ie b a d a ł go J . M a d o z 17 i L. R u b i o F e r n a n d e z 18, a a k tu a l n ie o p u b lik o w a ł n a te n te m a t s z e re g a r t y k u łó w A. A n g l a d a 1·. 2. T e o l o g i a ś w . P a c j a n a T u z k o le i m o ż e m y w y ró ż n ić tr z y z a s a d n ic z e k ie r u n k i: a) N ie w ą tp liw ie n a jc z ę ś c ie j p o ru s z a n y m te m a te m je s t n a u k a św . P a c ja n a d o ty c z ą c a p o k u ty . W s z y s tk ie o p ra c o w a n ia o b e jm u ją c e p ro b le m p r a k t y k i o ra z p o d s ta w d o k tr y n a ln y c h s a k r a m e n t u p o k u ty i p o je d n a n ia w p ie r w o tn y m K o ­ ściele, z w ła sz c z a w K o śc ie le h is z p a ń s k im , p o ś w ię c a ją s p o ro m ie js c a te o lo g ii p o k u ty św . P a c j a n a M. P o n a d to p ro b le m e m ty m z a ją ł się szczeg ó ło w o

11 J . F â b r e g a s , S a n t P a cià de B a rc e lo n a : D e la P e n itè n c ia , D el B a p ­ tis m e , B a rc e lo n a 1981.

“ U . D o m i n g u e z d e l V a l , P a c ia n o d e B a rc e lo n a , e sc r ito r , teó lo g o y e x e g e ta , S a lm a n tic e n s is 9(1962) 53— 85. P a tr z ró w n ie ż : U. D o m i n g u e z d e l V a l , H e r e n c ia lite r a r ia de p a d r e s y e s c r ito r e s e sp a ń o le s de O sio de C ó rd o b a a J u lia n d e T o le d o , S a la m a n c a 1967, 20—22; E . C u e v a s , U. D o ­ m i n g u e z d e l V a l , P a tro lo g ia E sp a ń o la , E s c o ria l 4 1952, 37— 44.

13 L . R u b i o F e r n a n d e z , El te x t o d e S a n P a c ia n o , E m é r ita 25 (1957) 327— 367.

14 A. A n g l a d a , L a tr a d ic ió n m a n u s c r ita d e P a cia n o de B a rc e lo n a , E m é r ita 35 (1967) 137— 161; TJnas notas criticas al texto de Paciano de Barce­ lona, E m é rita 47 (1979) 11— 34. 15 A . G r u b e r , S tu d ie n z u P a c ia n u s v o n B a rc e lo n a , M ü n c h e n 1901. 13 R. K a u e r , S tu d i e n z u P a c ia n u s, W ie n 1902. 17 J . M a d o z , O v id io e n lo s S S . P a d re s e sp a ń o le s, E s tu d io s E c le siä stic o s 23(1949) 233— 238. 18 L. R u b i o F e r n a n d e z , S a n P a c ia n o , d z. c y t., 25—37. 19 A. A n g l a d a , L a f u e n t e d e l c a ta lo g o h e re sio ló g ic o d e P a cia n o , E m é ­ r i t a 33 (1969) 321—346; L a expresión „intem erata D ei virg o ” como m etâfora d e l p e rio d o g r a m a tic a l e n P a c ia n o de B a rc e lo n a , E m é r ita 48 (1980) 271— 294; „Christiano m ih i nomen est, catholico vero cognomen” a la luz de la doctri­ n a g r a m a tic a l, E m é r i ta 32 (1964) 253—266. 20 S. G o n z a l e z , L a p e n ite n c ia e n la p r i m iti v e Ig le s ia E sp a ń o la , S a la ­ m a n c a 1950, 73—79; J . F e r n a n d e z A l o n s o , L a c u ra p a sto ra l e n la E sp a û a r o m a n o -v is ig o d a , R o m a 1955, 135— 136, 513— 517, 522— 525; F . J . L o ­ z a n o S e b a s t i a n , L a p e n ite n c ia c a n ô n ic a e n la E sp a ń a ro m a n o -v isig o d a , B u rg o s 1980; S. G o n z a l e z , L a d is c ip lin a p e n ite n c ia l de la Ig le s ia E sp a ­ ń o la , R e v is ta E s p a û o la d e te o lo g ia 1,1 (1940) 345—353; E . G ö l l e r , A n a le k

-C. M c A u l i f f e “ o r a z A . M a r t i n e z S i e r r a , k tó r y w s w o im a r t y ­ k u le w y ło ż y ł s y n te z ą n a u k i św . P a c ja n a o p o k u c ie **. b) N ie je d n o k r o tn ie św . P a c j a n p o ru s z a p r o b le m y e k le z jo lo g ic z n e , w jeg o p is m a c h z o s ta ła z a w a r t a c ie k a w a i o r y g in a ln a n a u k a o K o śc ie le . S tą d r ó w ­ n ie ż t a k w e s ti a w z b u d z iła z a in te re s o w a n ie te o lo g ó w . N a t e n t e m a t o b s z e r­ n ie p is a ł U . D o m i n g u e z d e l V a l23 o ra z n a w ią z a ł do n ie g o Μ . M a r - t i n e z 24. c) S z c z e g ó ło w y m r a c z e j p ro b le m e m , n ie m n ie j b u d z ą c y m lic z n e k o n t r o ­ w e rs je , je s t n a u k a ś w . P a c ja n a d o ty c z ą c a g rz e c h u p ie rw o ro d n e g o . W y n ik a to s tą d , że P a c j a n je s t je d n y m z p ie r w s z y c h te o lo g ó w o m a w ia ją c y c h tę k w e s tię . Z a g a d n ie n ie m ty m z a jm o w a ł s ię n a jp i e r w J . M . D a l m a u æ, a n a s tę p n ie U . D o m i n g u e z d e l V a l26 o ra z A . M a r t i n e z S i e r r a 27. P o n a d to p o ru s z a n o r ó w n ie ż in n e w y b r a n e z a g a d n ie n ia z te o lo g ii św . P a ­ c ja n a , n p . je g o n a u k ę o s a k r a m e n t a c h23 o ra z eg zeg ezę P is m a Ś w ię te g o .2»

A k tu a ln ie je s t p is a n a n a A k a d e m ic k im S tu d iu m T eo lo g ii K a to lic k ie j p r a ­ ca m a g is te r s k a , k t ó r a p o z a a n a liz ą sz c z eg ó ło w y ch k w e s tii d o ty c z ą c y c h oso b y i tw ó rc z o ś c i b is k u p a B a rc e lo n y , z a w ie ra ć b ę d z ie p r ó b ę cało ścio w eg o u ję c ia je g o n a u k i o p o k u c ie i p o je d n a n iu n a tle s p o r ó w n o w a c ja ń s k ic h o ra z p r a k ­ ty k i p ie r w o tn e g o K o śc io ła . P r a c a , k tó r e j a u to r e m je s t n iż e j p o d p is a n y , o b e j­ m u je r ó w n ie ż p o ls k i p r z e k ła d w s z y s tk ic h d z ie ł św . P a c ja n a . K r z y s z t o f B a r d s k i, W a r s z a w a II I . S P R A W O Z D A N IA 1. S y m p o z ju m n a te m a t n a jc ie k a w s z y c h o d k ry ć a rc h e o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j n a W sch o d zie (A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j, 29 k w ie tn ia 1985 r.) D n ia 29 k w ie tn ia 1985 r o k u w A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a ­ w ie o d b y ło się s y m p o z ju m p o św ię c o n e w y b r a n y m o d k ry c io m a rc h e o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j n a W sch o d zie, z o rg a n iz o w a n e p rz e ż K o ło N a u k o w e S tu d e n tó w te n z u r B u s s g e s c h ic h te d e s IV . J a h r h u n d e r ts , R ö m is c h e Q u a r ta l s c h r i f t 36(1928) 145— 261; P . G a l t i e r , D e p a e n ite n tia tr a c ta tu s d o g m a tic o - h is to - r ic u s , P a r is 1931; i in . 21 C. M с A u 1 i f f e, T h e m in d o f S a in t P a c ia n u s o n th e e ffic a c y o f th e ep isc o p a l A b s o lu tio n , T h e o lo g ic a l S tu d ie s 1 (1940) 365—381; 2(1941) 19— 34; A b s o lu tio n in t h e E a r ly C h u r c h . T h e V ie w o f S a in t P a c ia n u s, T h e o lo g ic a l S tu d ie s 6(1945) 51— 61. 22 A . M a r t i n e z S i e r r a , T e o lo g ia p e n ite n c ia l de S . P a cia n o de B a r ­ c e lo n a , M is c e lâ n e a C o m illa s 47— 48 (1967) 75—94.

23 U . D o m i n g u e z d e l V a l , D o c trin a e c le sio ló g ic a d e S a n P a cia n o d e B a rc e lo n a , H is to ris c h e s J a h r b u c h 77 (1958) 83— 90. 24 M . M a r t i n e z , S a n P a cia n o , o b is p o d e B a rc e lo n a , H e lm a n tic a 3 (1952) 221— 238. 25 J . M . D a 1 m a u, L a d o c tr in a d e l p e c a t o r ig in a l e n S a n t P acià, A n a ­ le c ta C a c ra T a r r a c o n e n s ia 2 (1928) 203—210. A u to r o p o w ia d a się z a h ip o te z ą M o r i n a . 28 U . D o m i n g u e z d e l V a l , L a te o lo g ia d e S a n P a c ia n o d e B a r c e ­ lo n a , L a C iu d a d d e D ios 171 (1958) 5—28. R o z d z ia ł p t. E l p e c a d o o rig in a l, s. 20— 28. 27 A . M a r t i n e z S i e r r a , S a n P a c ia n o , teó lo g o d e l p e c a d o o rig in a l, M isc e lâ n e a C o m illa s 49(1968) 279— 284. 28 U . D o m in g u e z d e l V al, L a teologia... R o z d z ia ł p t. L o s sa c r a m e n to s , s. 28. 2» J . V ila r , L e s c ita c io n e s b ib liq u e s d e S a n t P a cià , E s tu d is U n iv e r s ita r is C a ta la n s 17(1932) 1—49.

A rc h e o lo g ii C h rz e ś c ija ń s k ie j A T K . C e le m s y m p o z ju m b y ło z a p o z n a n ie u c z e ­ s tn ik ó w z a k tu a l n y m s ta n e m b a d a ń n a d n ie k tó r y m i s ta n o w is k a m i lu b z e sp o ­ ła m i s ta n o w is k z o k r e s u c h rz e ś c ija ń s k ie g o n a o b sz a rz e A z ji M n ie jsz e j, P a l e ­ s ty n y , E g ip tu o ra z N u b ii. P r z y d o b o rz e te m a tó w s ta r a n o się u w z g lę d n ić w y ­ n ik i n a jn o w s z y c h p r a c d o ty c z ą c y c h m o ż liw ie n a jb a r d z ie j re p r e z e n ta ty w n y c h z a g a d n ie ń a rc h e o lo g ic z n y c h n a ty c h te r e n a c h .

S e sję o tw o rz y ł p r o r e k to r A T K k s. doc. d r h a b . H e lm u t J u r o s, a słow o w s tę p n e w y g ło s ił p ro d z ie k a n W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o k s . doc. d r h a b . W in ­ c e n ty M y s z o r , k tó r y n a s tę p n ie p rz e w o d n ic z y ł p ie r w s z e j części sy m p o z ju m . P ie r w s z y r e f e r a t , s k ła d a ją c y s ię z d w ó c h części, p o ś w ię c o n y b y ł b a d a ­ n io m s y n a g o g i w K a f a r n a u m w G a lile i o ra z sy n a g o g i w S a rd e s w A z ji M n ie j­ s z e j. C ie k a w e o k a z a ło s ię z e s ta w ie n ie m ie js c a m o d litw g m in y ż y d o w s k ie j w P a le s ty n ie i n a D ia sp o rz e , ja k ró w n ie ż m o ż liw o ść z a o b s e r w o w a n ia e w e n ­ tu a ln y c h z w ią z k ó w m ię d z y b u d o w n ic tw e m s y n a g o g a ln y m a z a ło ż e n ia m i w c z e s n o c h rz e ś c ija ń s k im i, o b y d w ie s y n a g o g i b o w ie m p o c h o d z ą z o k re s u c h rz e ś c ija ń s k ie g o . M o żliw o ść ta k ą u ła tw ił f a k t z lo k a liz o w a n ia w p o b liż u s y ­ n ag o g i w K a f a r n a u m tz w . „ d o m u św . P i o t r a ”, g d zie, b y ć m oże, ju ż o d I w ie ­ k u o d b y w a ły się z e b r a n ia g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie j. R e f e r a t te n z o sta ł w y g ło ­ sz o n y p rz e z s tu d e n tó w : A r t u r a F i g u r ę (II ro k ) i L id ię K a r e c k ą (IV ro k ).

D w a k o le jn e r e f e r a t y p r z e d s ta w iły d r E lż b ie ta M a k o w i e c k a i doc. d r h a b . E w a W i p s z y e k a - B r a v o .

W 1965 r o k u n a te r e n ie d a w n e j m ie js c o w o śc i K e lia (łac. C ellae) w D o l­ n y m E g ip c ie o d k ry to p o z o sta ło śc i w ie lk ic h z a ło ż e ń k la s z to rn y c h , k tó r e w o k re s ie od V I do V I I I w ie k u b y ły s ie d z ib ą m n ic h ó w k o p ty js k ic h . B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e p ro w a d z o n e p rz e z m is ję s z w a jc a r s k ą m a j ą c h a r a k t e r r a t u n ­ k o w y i w y m a g a ją w ie lk ie g o p o śp ie c h u , p o n ie w a ż te r e n , n a k tó r y m z n a jd u ją się z a b y tk i, w ła d z e e g ip s k ie p rz e z n a c z y ły p o d u p r a w ę i w ś la d za a rc h e o lo ­ g a m i p o s tę p u ją b u ld o ż e r y n iw e lu ją c e te r e n . W o s ta tn ic h k a m p a n ia c h w y k o ­ p a lis k o w y c h w K e lia c h b r a ł a u d z ia ł d r E lż b ie ta M a k o w ie c k a , k tó r a p r z e d s ta ­ w iła n a jn o w s z y s t a n b a d a ń n a d n ie k tó r y m i s p o ś ró d s t u sz e ść d z ie się c iu z lo ­ k a liz o w a n y c h d o tą d erem iJw . N a s tę p n ie doc. d r h a b . E w a W ip s z y e k a -B ra v o w sp o só b b a rd z o s u g e s ty w n y z a p o z n a ła u c z e s tn ik ó w s y m p o z ju m z g o s p o d a r­ k ą k la s z to ró w o ra z ż y c ie m c o d z ie n n y m m n ic h ó w , w s k a z u ją c p r z y ty m n a c z y n n ik i, k tó r e sp o w o d o w a ły ro z k w it, a n a s tę p n ie u p a d e k całe g o zesp o łu , o ra z il u s t r u ją c k r ó tk o n a ty m p rz y k ła d z ie lo s y m o n a s ty c y z m u e g ip s k ie g o po p o d b o ju a r a b s k im . A u to r k a z w ró c iła ró w n ie ż u w a g ę n a ro z b ie ż n o ść c h r o n o ­ lo g ic z n ą p o m ię d z y ź ró d ła m i p is a n y m i n a t e m a t m n ic h ó w k o p ty js k ic h , p o ­ c h o d z ą c y m i g łó w n ie z IV i V w ie k u , a z n a le z is k a m i a rc h e o lo g ic z n y m i z K e lii, p o c h o d z ą c y m i z V I, V II i V III w ie k u . W y n ik i w y k o p a lis k , n a w e t j e ­ ż e li w s k a z u ją n a n ie c o in n y s t a n rz e c z y n iż ź ró d ła p is a n e , n ie m o g ą b y ć w ta k im w y p a d k u t r a k to w a n e ja k o m a t e r i a ł p o d w a ż a ją c y w ia ry g o d n o ś ć źró d eł. P o p r z e r w ie s tu d e n c i: T o m a sz W a l i s z e w s k i (I ro k ) i P io t r J e u t é (I II ro k ) p rz e d s ta w ili g ru p ę d w u n a s tu o d k o p a n y c h d o ty c h c z a s k o śc io łó w w m ia s ta c h n a b a te js k i c h n a p u s ty n i N e g e v w p o łu d n io w e j P a le s ty n ie . B u ­ d o w le te , z n a le z io n e w m ie js c o w o śc ia c h : M a m p sis , R u h e b e , E lu s a , N e ssa n a , S u b e ita i O b o d a , p o c h o d z ą p ra w d o p o d o b n ie z o k re s u o d p o ło w y IV do p o ło ­ w y V II w ie k u i s ta n o w ią c e n n y m a te r i a ł d la p o z n a n ia ro z w o ju K o śc io ła i o r y g in a ln e j k u l t u r y o k re s u c h rz e ś c ija ń s k ie g o n a ty m te r e n ie . P o d ję to p r ó ­ b ę n o w e g o s p o jr z e n ia n a p ro b le m d a to w a n ia o d k r y ty c h d o tą d ś w ią ty ń . N a s tę p n y r e f e r a t w y g ło sił p ro f , d r h a b . T a d e u s z D z i e r ż y k r a y - R o - g a 1 s к i, k t ó r y p r z e d s ta w ił w y n ik i b a d a ń p ro w a d z o n y c h w s p ó ln ie z p ro f . E l­ ż b ie tą P r o m i ń s k ą n a d tr z e m a m u m ia m i m n ic h ó w k o p ty js k ic h w m ie j­ sco w o ści D e ir e l M e d in a w G ó rn y m E g ip c ie . P r o f . D z ie rż y k r a y -R o g a ls k i o m ó w ił s t a n z a c h o w a n ia m u m ii, a n a s tę p n ie w y k a z a ł, w ja k w ie lk im s to p n iu b a d a n ia a n tr o p o lo g ic z n e m o g ą b y ć p o m o c n e w a rc h e o lo g ii. N a p o d s ta w ie

te g o ty p u b a d a ń o k re ś lić m o ż n a n p . w ie k z m a rłe g o , jeg o t r y b ży cia , ro d z a j w y k o n y w a n e j p rz e z n ie g o p r a c y , p o w ó d z g o n u o ra z ó w c z e sn e o b y c z a je p o ­ g rz e b o w e . J a k o o s ta tn i z a b r a ł głos d r T a d e u s z G o ł g o w s k i o m a w ia ją c r o z p la ­ n o w a n ie w n ę tr z a i e le m e n ty a r c h ite k to n ic z n e k o ś c io łó w n a te r e n ie N u b ii w a s p e k c ie ic h f u n k c j i litu r g ic z n y c h . W y c h o d z ą c o d p r z y k ła d u k a te d r y w F a r a s d r G o łg o w sk i d o k o n a ł p rz e g lą d u n a jb a r d z ie j r e p r e z e n ta ty w n y c h ś w ią ty ń te g o t e r e n u t a k i c h ja k : K o śció ł P ó łn o c n y , K o śció ł P o łu d n io w y , K o ­ ściół „ R iv e r g a te ” i K o śc ió ł n a P o lu M a s ta b w F a r a s , K o śció ł w A b d a lla c h N irq i, K o śc ió ł Q a s r e l W izz, K o śc ió ł S ta r y w D o n g o li, K o śc ió ł w S o n q i T in o , w s k a z u ją c n a śc isły z w ią z e k p o m ię d z y u k ła d e m w n ę tr z a , k s z ta łte m i m ie j­ sc e m o łta r z a , a m b o n y , ła w y d la d u c h o w ie ń s tw a w ty c h k o śc io ła c h , a s p r a ­ w o w a n ą w n ic h li tu r g ią . G o śćm i s y m p o z ju m o b o k s tu d e n tó w U n iw e r s y te tu W a rs z a w sk ie g o i s t u ­ d e n tó w r ó ż n y c h k ie r u n k ó w A T K , b y li p r a c o w n ic y n a u k o w i Z a k ła d u A rc h e o ­ lo g ii Ś ró d z ie m n o m o rs k ie j P A N , S ta c ji A rc h e o lo g ii Ś ró d z ie m n o m o rs k ie j P A N , I n s t y t u t u H is to r ii K u lt u r y M a te r ia ln e j P A N , K a te d r y A rc h e o lo g ii Ś r ó d ­ z ie m n o m o rs k ie j U W o ra z W y d z ia łu T eo lo g iczn eg o A T K . P io tr J e u tê , W a r s z a w a 2. C h rz e ś c ija n ie a ż y c ie p u b lic z n e w c e s a r s tw ie rz y m s k im w II I i IV w ie k u . S p ra w o z d a n ie z sy m p o z ju m p a tr y s ty c z n e g o (L u b lin 20— 21 m a r c a 1985) I n s t y t u t H is to r ii K o śc io ła K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o z o rg a ­ n iz o w a ł sy m p o z ju m , k tó r e g o t e m a t — p o d a n y w t y t u le n in ie js z e g o s p r a w o ­ z d a n ia — z a in te r e s o w a ł n ie ty lk o p a tro lo g ó w , le c z ta k ż e s ta ł się o k a z ją do w y m ia n y m y ś li m ię d z y n im i a h is to r y k a m i i z n a w c a m i s z tu k i s ta r o ż y tn e j. O b o k lic z n y c h r e p r e z e n ta n tó w g o s p o d a rz y w s p o tk a n iu b r a l i u d z ia ł z a in te ­ r e s o w a n i z W a rs z a w y , K ra k o w a , W ło c ła w k a , P e lp lin a .

P o o d p r a w ie n iu k o n c e le b ro w a n e j M szy św ., k tó r e j p rz e w o d n ic z y ł k s . b p doc. d r h a b . J a n Ś r u t w a, o tw a rc ia s y m p o z ju m d o k o n a ł r e k t o r K U L k s. b p p ro f , d r h a b . P i o t r H e m p e r e k , w y r a ż a ją c p o d z ię k o w a n ie za p o d ­ ję c ie te m a tu i o rg a n iz a c ję sy m p o z ju m . W p ro w a d z e n ia w z a s a d n ic z ą te m a ty ­ k ę d o k o n a ł k s . b p J a n S r u tw a . U z a s a d n ił o n w y b ó r te m a tu p o d k r e ś la ją c jeg o w y m ia r p o n a d c z a s o w y , zaw sz e życiow o w a ż n y d la sp o łe c z n o śc i c h rz e ś c ija ń ­ s k ie j. T a k z a k re ś lo n e r a m y cza so w e — I I I — IV w . — m ia ły n a c e lu z a o s trz e ­ n ie w id z e n ia u c z e s tn ik ó w , g d y ż je s t to e p o k a p rz e ło m o w a , b a rd z o r ó ż n a w sw o im z a s a d n ic z y m w y ra z ie : K o śció ł k a ta k u m b i p rz e ś la d o w a ń — I I I w ., K o śció ł p o k o ju p o 313 r., o fe n s y w n y K o śc ió ł O jc ó w — IV w . S e s ję p rz e d p o łu d n io w ą p ie rw s z e g o d n ia — p rz e w o d n ic z y ł je j k s. A n d rz e j B o b e r S J — o tw o rz y ł r e f e r a t k s. p ro f . d r. h a b . C z e sła w a B a r t n i k a : C h r z e ś c ija n ie w ż y c iu p u b li c z n y m — ja k o p r o b le m te o lo g ic z n y . D la c h rz e ­ ś c i ja n p r o b le m e m p r y m a r n y m b y ło u ś w ia d o m ie n ie so b ie is tn ie n ia sp o łe c z n o ­ ści K o śc io ła w k o n k r e t n y m św ie c ie . O c e n a jeg o w a r to ś c i b y ła ró ż n o r o d n a ; je d n a k b a rd z o c zęsto im p lic ite z a w ie ra ła s p o jrz e n ie n e g a ty w n e , b o w ie m d o ­ p ie r o S o b ó r W a ty k a ń s k i I I w p e łn i p r z y ją ł ś w ia t ja k o d o b ro . P o d o b n ie — ja k z a z n a c z y ł p r e le g e n t — n ie m o ż n a m ó w ić o ja k ie jś k o n c e p c ji K o śc io ła , t a b o w ie m k r y s ta li z u je się w o k re s ie R e n e s a n s u . Ż y c ie c h r z e ś c ija n w s t a r o ż y t­ n o śc i p r z e n ik n ię te b y ło m y ś lą o b lis k ie j p a r u z ji. T w o rz e n ie n o w e j h is to r ii d o k o n y w a ło s ię w o c z e k iw a n iu n a b lis k ą — ja k s ą d z o n o — p a r u z ję . M o żn a w ię c m ó w ić o ó w c z e sn e j w e w n ę tr z n e j e sc h a to lo g ii b y tu , m o ra ln o ś c i, k o n c e p ­ c ji oso b y . Z y c ie p u b lic z n e je s t ja k b y im m a n e n tn e w h is to rii, o b ja w i się w p e łn i d o p ie ro p r z y k o ń c u czasó w . M im o z e w n ę tr z n y c h tr u d n o ś c i, c h rz ę ś c

i-ja n i e n ie u s k a r ż a ją się n a lo sy , p o n ie w a ż d z ię k i d o b r y m u c z y n k o m n ie s ą im p o d p o rz ą d k o w a n i. P a ń s tw o n a to m ia s t to p r o b le m te o lo g ii, z u w a g i n a f a k t siln e g o p o w ią z a n ia r e lig ii z p a ń s tw e m ja k o in s ty t u c ją . O w a „ te o lo g ia p a ń ­ s tw o w a ” c e s a r s tw a rz y m s k ie g o s ta n o w iła p r o b le m d la c h r z e ś c ija n p o c z ą tk u K o śc io ła — o k re s u p rz e ś la d o w a ń , zaś p o r o k u 313 t r w a ł y s p o r y o z a k re s w ła d z y . N a jb a r d z ie j w ła ś c iw ą p o s ta w ą c h r z e ś c ija n in a w y d a w a ła s ię a k c e p ­ ta c j a z a s ta n e j rz e c z y w is to ś c i i p r ó b a je j c h r y s tia n iz a c ji, c ią g ła p e r ik le z a (p rze­ n ik a n ie ) a ż do c a łk o w ite g o z a n ik u is tn ie ją c y c h s t r u k t u r . P o s ta w a t a (po 313 r.) s p r o w a d z a ła się do tr z e c h z a s a d n ic z y c h w y m ia r ó w : — c h r z e ś c ija n in u c z e s tn ic z y w . ż y c iu p u b lic z n y m , a p rz e z p r a w d z iw y k u lt' p r z e m ie n ia s t a r e s p o łe c z e ń stw o w n o w e, — o c zy szczen ie s p o łe c z e ń s tw a z w a d m o r a ln y c h , — a k ty m iło ś c i s o c ja ln e j. I s to tn i e w a ż n y je s t ta k ż e n o w y sp o s ó b i n t e r p r e t a c j i ś w ia ta w k lu c z u oso­ b y , ja k o w a r to ś c i n a jw y ż s z e j. W sz e lk a rz e c z y w is to ś ć p u b lic z n a je s t częścią ję z y k a p u b lic z n e g o , tw o r z y o n k o m u n ik a c ję m ię d z y c z ło w ie k ie m a B ogiem , z a w sz e o c h a r a k t e r z e w z g lę d n y m .

K s. doc. d r h a b . F r a n c is z e k D r ą c z k o w s k i p o d ją ł te m a t: O tw a rc ie się c h r z e ś c ija n n a w a r to ś c i k u l t u r y i c y w iliz a c ji g r e c k o - r z y m s k ie j n a p r z y ­ k ła d z ie K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o . Z e w z g lę d u n a w ła ś c iw ą K le m e n s o w i z a s a d ę e k le k ty z m u , a u t o r r e f e r a tu o g ra n ic z y ł się ty lk o do n ie k tó r y c h w a r to ­ ści ś w ia ta H e lle n ó w i R z y m ia n . P a id e ia (z a s a d n ic z o b e z o d p o w ie d n ik a p o l­ sk ieg o ) to p ie r w s z a w a r to ś ć p r z e j ę ta p rz e z K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o w ra z z c a ły m d z ie d z ic tw e m z n a c z e n io w y m te g o te r m in u . A u to r K o b ie r c ó w p r z e j­ m u je c a ły w a c h la r z z n a c z e ń , w z b o g a c a ją c go o n o w e tr e ś c i (32 n o w e z n a ­ czen ia). O b e jm u je ty m te r m in e m cało ść p ro c e s ó w w y c h o w a w c z y c h (w y c h o ­ w a n ie in te le k tu a ln e , m o r a ln e , d o b re o b y c z a je , sa m o w y c h o w a n ie ) ja k i ic h r e z u l ta ty . K le m e n s c e n i k u lt u r ę g re c k ą , je j m y ś l, le c z d o k o n u je z aw sze w y ­ b o ru , k tó r e g o k r y t e r i u m s ta n o w i to, co p o ż y te c z n e , p o u c z a ją c e w r a m a c h z a s a d ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . P r e l e g e n t p o d k r e ś lił z n a c z e n ie c h a r a k t e r y ­ s ty c z n e j d la K le m e n s a z a s a d y a k o m o d a c ji, czy li św ia d o m e g o d o sto so w a n ia sw o je g o sp o s o b u p r z e m a w ia n ia do m y ś li g re c k ie j, b lis k ie j u m y s ło m H e lle ­ n ó w . Ö w „ o ży w czy p ły n m y ś li g re c k ie j n a w a d n ia j ą c y d u sz ę G re k ó w ” s ta n o ­ w ił sw o is tą m e to d ę m is y jn ą . K le m e n s c a łą k u l t u r ę g re c k ą n a z y w a w rę c z „ trz e c im te s ta m e n te m ” . C h ry s tu s p r z e d s ta w ia n y ja k o B o sk i L ogos je s t m ą ­ d ro ś c ią i w ie d z ą , O n d a ł filo z o fię , b y p r o w a d z iła G re k ó w do B oga. K le m e n s je d n a k n ie je s t b e z k r y ty c z n y w w a r to ś c io w a n iu s y s te m ó w filo z o fic z n y c h (od­ r z u c a D e m o k ry ta , so fis ty k ę ). Z a s a d n ic z y m c e le m w y c h o w a n ia c h rz e ś c ija ń ­ sk ie g o je s t w s z e c h s tr o n n e w y k s z ta łc e n ie czło w ie k a.

R e a s u m u ją c , g n o s ty k — w e d łu g K le m e n s a — ja k o d o s k o n a ły c h r z e ś c ija ­ n in je s t w p e łn i z a a n g a ż o w a n y w życie, m ą d r z e z n ie g o k o rz y s ta , c z e rp ie ze s k a r b n ic y k u lt u r y i c y w iliz a c ji g re c k o - rz y m s k ie j, le c z w c ią ż z a to p io n y w m o ­ d litw ie p r a g n ie z je d n o c z e n ia z B o g iem .

W d y s k u s ji, k t ó r a w y w ią z a ła się p o p r z e d s ta w ie n iu p o w y ż sz y c h r e f e r a ­ tó w , k s. b p J . S r u t w a p o d k r e ś lił w a ż n o ś ć o w e j „ te o lo g ii p a ń s tw o w e j” ( r e f e r a t k s. p ro f . Cz. B a r t n i k a ) o ra z f a k t, iż m im o w s z y s tk o c h rz e ś c i­ ja ń s tw o n isz c z y ło s t a r ą k u l t u r ę — co s ta n o w i c e c h ę w s z y s tk ic h w ie lk ic h r e ­ lig ii — le c z o w a s iła n is z c z ą c a w p o rę p r z e k s z ta łc iła się w siłę z a c h o w a ­ w czą. N a to m ia s t d r T. G ó r s k i z w ró c ił u w a g ę n a b r a k w te r m in o lo g ii K le m e n s a R z y m sk ie g o o b o k p o ję c ia p a id e ia , te r m i n u m u s ik o s a n e r ja k o p o k re w n e g o i t a k b a rd z o z w ią z a n e g o z m y ś lą g re c k ą . N a to m ia s t k s. d r Sz. P i e s z c z o c h p o d k re ś lił, iż K o śc ió ł p ie r w s z y c h w ie k ó w k s z t a ł­ to w a ł s w o ją m y ś l n ie ty lk o in tu ic y jn ie , le c z ta k ż e w o p a rc iu o ro z w a ż a n ia filo z o fic z n e (np. J u s t y n czy te ż a u t o r li s t u do D io g e n e ta ). K s. doc. W . M y ­ s z o r z w ró c ił u w a g ę n a f a k t, iż b r a k b y ło w y p r a c o w a n e j o g ó ln e j te o r ii co do ż y c ia p u b lic z n e g o . P ro p o n o w a n o je d y n ie p o s tu la t y d la p e w n e j g r u p y l u ­ dzi, p o d e jm u ją c w y b r a n e p ro b le m y .

S e s ję p o p o łu d n io w ą — p rz e w o d n ic z y ł k s . b p E d w a r d O z o r o w s k i — ro z p o c z ą ł r e f e r a t k s . d o c. h a b . E. S t a n u l i : Im p e r a to r ia so llic itu d o w z g lą d e m K o śc io ła w r o z u m ie n iu św . H ila re g o z P o itie r s . S w o je p rz e m y ś le ­ n ia p r e le g e n t o p a r ł n a tr z e c h n ie w ie lk ic h p is m a c h b is k u p a P o itie r s : L ib e r p r im u s a d C o n s ta n tiu m , L ib e r s e c u n d u s a d C o n s ta n tiu m o ra z C o n tra C o n ­ s ta n ti u m im p e r a to r e m . P ie r w s z e z n ic h k r e ś li s y lw e tk ę c e s a rz a , p o d k r e ś la ją c je g o „ o b łę d c e s a r z o w a n ia ” i je d n o c z e ś n ie p o d a je z n a c z e n ie sa m e g o te r m i n u im p e r a to r ia s o llic itu d o , k tó r e m a za p r z e d m io t w ła ś n ie c e s a rz a . D zieło sw o je p o w s ta n ie z a w d z ię c z a c h ę c i o b ro n y n ie s łu s z n ie p o s ą d z o n y c h b is k u p ó w , k t ó ­ r z y o p o w ie d z ie li s ię p o s t r o n ie św . A ta n a z e g o . A u to r L ib e r p r im u s z w ra c a s ię z p e łn y m z a u f a n ie m d o c e s a rz a . J e s t g łę b o k o p rz e k o n a n y , że o saczo n y p rz e z a r i a n K o n s ta n c ju s z o p o w ie się p o s tr o n ie p r a w d y . H ila r y z e s ła n y n a w y g n a n ie (356 r.) p o w y d a r z e n ia c h z w ią z a n y c h z s y n o d a m i w B éziers i S e - le u c ji p isz e d r u g i l i s t L ib e r s e c u n d u s a d C o n s ta n tiu m . P o p r z e d s ta w ie n iu w n im b łę d n e j n a u k i a r i a n , p r o s i c e s a rz a o a u d ie n c ję c h c ą c m ó w ić o s p r a ­ w a c h w ia r y . S ło w a b is k u p a n ie o d n o sz ą je d n a k sp o d z ie w a n e g o r e z u l ta t u , d la te g o p o z n a w s z y w p e łn i is tn ie ją c ą s y tu a c ję , z m ie n ia o n s w o je sta n o w is k o . P is z e tr z e c i lis t, p e łe n r e to r y k i, d o s a d n y w s w o ic h w y r a ż e n ia c h , o s tr y w to ­ n ie , p rz e z k t ó r y p r z e m a w ia g ło s ż y w e j r e lig ijn o ś c i H ila re g o . W p ro s t n a z y w a w ła d c ę A n ty c h r y s te m , p r z e ś la d o w c ą c h r z e ś c ija n w a lc z ą c y c h z B ogiem . K re ś li je d n o c z e ś n ie k o n c e p c ję w ła d z y s w o ją i „ K o n s ta n c ju s z o w ą ”. C e s a rz ro z u m ie w ła d z ę ja k o to ta lita r y z m , o n je s t w s z y s tk im , s o llic itu d o d o ty c z y d o b r a s p o ­ łec z n e g o , a d la c e s a r z a d o b ro sp o łe c z n e o z n a c z a je g o d o b ro o so b iste . H ila r y n a to m ia s t p rz y p o m in a , że w ła d z a p o w in n a p r a w d z iw ie1 z a b e z p ieczy ć d o b ra sp o łe c z n e : w o ln o ść , p r a w o s a m o s ta n o w ie n ia , p r a w o o d p o w ie d z ia ln o śc i. J e d ­ n a k s p r a w u j ą c y w ła d z ę n ie m o g ą p rz e k ro c z y ć p e w n y c h g ra n ic . A u to r y t e t w ła d z y n ie m o ż e id e n ty f ik o w a ć się z je d n o s tk ą .

U d zia ł c h r z e ś c ija n w w id o w is k a c h w o c e n ie O jc ó w K o ścio ła , to ty t u ł k o ­ m u n ik a tu k s . doc. d r. h a b . W . M y s z o r a. T e a tr I I I w . — j a k z a z n a c z y ł a u to r k o m u n i k a tu — z n a jd o w a ł się w fa z ie u p a d k u , jeg o p o z io m ró w n y b y ł o k r u t n y m w a lk o m g la d ia to r ó w ; n ie k ie d y z d a rz a ły s ię n a w e t p a ro d ie c h r z e ­ ś c ija ń s k ic h o b rz ę d ó w . W y p o w ie d z i O jc ó w g re c k ic h s ta n o w ią t u p o d s ta w ę d la ro z w a ż a ń . I c h s ta n o w is k o je s t ja s n e : są z d e c y d o w a n ie p rz e c iw n i u d z ia ło w i c h r z e ś c ija n w w id o w is k a c h te a tr a ln y c h . A k to rz y , lu d z ie z w ią z a n i z te a t r e m c h c ą c d a le j u tr z y m a ć „ s ta tu s ” c h rz e ś c ija n in a , p o w in n i z e rw a ć ze sw o im z a ­ w o d e m . C y r y l J e r o z o lim s k i p o d k r e ś la ł n ie m o ra ln o ś ć w id o w isk , b ę d ą c y c h „ p y ­ c h ą s z a t a n a ” . P o w ta r z a n i e s ię n e g a ty w n y c h o p in ii O jc ó w K o śc io ła ś w ia d c z y o ty m , iż c h r z e ś c ija n ie c zęsto b y w a li w te a t r a c h , a p rz e c ie ż ze w z g lę d u n a sw ó j d a le k i c h r z e ś c ija ń s k im id e a ło m c h a r a k t e r , p ó ź n o z a s łu ż y ły o n e n a p o ­ z y ty w n ą o c e n ę i a k c e p ta c ję . D oc. d r h a b . B a r b a r a P i l a r s k a sw ó j r e f e ­ r a t , b o g a to il u s t r o w a n y p rz e ź ro c z a m i, o p a tr z y ła ty tu łe m : P r o g r a m i f u n k c j a s z t u k i c h r z e ś c ija ń s k ie j o k r e s u d y n a s tii k o n s t a n ty ń s k i e j. Z a k re ś lo n e w t y ­ tu l e r a m y c z a so w e p r e l e g e n tk a z a k tu a liz o w a ła w tr z e c h w ła ś c iw y c h o k r e ­ s a c h :

— ok. 320 r., o k re s w c z e s n o k o n s ta n ty ń s k i, — ok. 330 r., o k re s ś r e d n io k o n s ta n ty ń s k i, — ok. 361 r., o k re s p ó ź n o k o n s ta n ty ń s k i.

P ie r w s z y z n ic h c h a r a k t e r y z u j e s ię lic z n y m i s c e n a m i b u k o lic z n y m i w r a z z o d p o w ia d a ją c y m i im s c e n a m i r a j s k im i o ra z p r z e d s ta w ie n ia m i J e z u s a n a u ­ c z a ją c e g o . I l u s t r u j ą tę te m a ty k ę z a b y tk i o c h a r a k t e r z e s e p u lk r a ln y m . D r u ­ g ie m u o k re s o w i w ła ś c iw e są z e s ta w y sc e n o b r a z u ją c y c h g łó w n e w y d a r z e n ia z h is to r ii z b a w ie n ia w p o łą c z e n ia c h z w y d a r z e n ia m i z ż y c ia J e z u s a . C h r y s tu s p r z e d s ta w ia n y j a k o m ło d z ie n ie c je s t k r ó le m ś w ia ta o ra z — w z e s ta w ie n iu ze S ta r y m T e s ta m e n te m — d r u g im M o jżeszem . T rz e c ią g r u p ę il u s t r u j ą m e ­ d a lio n y z p r z e d s ta w ie n ia m i a p o sto łó w P io t r a i P a w ła o ra z b u d o w le a r c h i ­ te k to n ic z n e , p o c h o d z ą c e z f u n d a c ji c e s a r s k ic h : tzw . z e sp ó ł P io t r a i M a r c e lin a w ra z z g ro b o w c e m c e s a rz o w e j H e le n y i B a z y lik a św . P io tr a . Ł a tw o d a j e się

z a u w a ż y ć b o g a tą o r n a m e n ty k ę , p rz e p y c h , ro z m a c h tw ó rc y ; o k a z a ło ść g ó ru je n a d fu n k c jo n a ln o ś c ią .

P ie r w s z y d z ie ń s y m p o z ju m z a m k n ę ła b a rd z o m iła i z a ra z e m p o d n io s ła u ro c z y s to ś ć p o d z ię k o w a n ia k s. d r. А . В o b e r o w i z a 35 l a t p r a c y d y d a k ­ ty c z n e j. K s. d r S t. L o n g o s z p r z e d s ta w ił ż y c io ry s ju b i la t a i p rz y p o m n ia ł jeg o d o k o n a n ia w p r a c y n a u k o w e j i w y c h o w a w c z e j. W d o w ó d u z n a n ia w r ę ­ czono k s. d r. A. B o b e ro w i k się g ę p a m ią tk o w ą , 6— 7 z e sz y t „V ox P a t r u m ”. Z e b ra n e t u m is c e lla n e a p a tr is tic a z a w ie r a ją 30 a r ty k u łó w i p rz e k ła d ó w „zło ­ ż o n y c h w h o łd z ie p rz e z p rz y ja c ió ł, k o le g ó w i u c z n ió w je d n e m u z n a jb a r d z ie j z n a n y c h p o w o je n n y c h tłu m a c z y i p r o p a g a to r ó w m y ś li p a tr y s ty c z n e j w P o l­ s c e ” . K s. doc. E . S t a n u l a zło ży ł p o d z ię k o w a n ie w im ie n iu d w ó c h k a t e d r p a tro lo g ii A T K . W y ra z y p o d z ię k i i u z n a n ia z ło ży li ta k ż e o b e c n i n a s a li u c z e s tn ic y sy m p o z ju m .

P o d p rz e w o d n ic tw e m k s . d r. Sz. P i e s z c z o c h a ro z p o c z ą ł się d ru g i d z ie ń s y m p o z ju m . W ty m d n iu p ie rw s z y r e f e r a t w y g ło s ił k s. b p doc. d r h a b . J . S r u t w a, ro z w ija ją c te m a t: C h r z e ś c ija n ie w s łu ż b ie teg o ś w ia ta — w i ­ z ja T e r tu lia n a i A u g u s ty n a . I n s p ir a c j ą d la t y t u łu te g o ż r e f e r a t u s ta ło się d zieło św . A u g u s ty n a D e c a te c h is a n d is r u d ib u s . T e r tu l ia n w sw o ic h p is m a c h w y m ie n ia s z e re g d z ie d z in ży cia , w k tó r y c h c h rz e ś c ija n ie b io r ą a k ty w n y u d z ia ł (rz e m io sło , h a n d e l, ro ln ic tw o , n a u k a ), o d p ie r a ją c ty m s a m y m z a r z u t ja k o b y s t r o n il i od a k ty w n e g o ż y c ia p u b lic z n e g o . N ie d o p u sz c z a m y ś li o o b e c ­ n o śc i c e s a r z a w K o śc ie le . C h rz e ś c ija n ie p o tr z e b n i są w is tn ie ją c e j rz e c z y w i­ sto ści, n ie k ie d y p o z o s ta ją z d a la , p o n ie w a ż n ie m o g ą z a a k c e p to w a ć p e w n y c h z a s a d m o r a ln y c h (te a tr , u rz ę d y ). O d m ie n n ie ju ż p r z e d s ta w ia się m y ś l b is k u p a H ip p o n y . C h r z e ś c ija n ie s łu ż ą ś w ia tu w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h ż y c ia p u ­ b liczn eg o . S w . A u g u s ty n — ja k p r z e d s ta w ił to r e f e r e n t — b a rd z ie j z w ią z a n y z K o śc io łe m , w jeg o d u c h u k s z ta łt u je sw ó j p u n k t w id z e n ia . T e r tu l ia n zaś id z ie w ła s n ą d ro g ą , g d y ż jeg o s y tu a c ja je s t tr u d n ie js z a . P a ń s tw o się g a ło po to , co n a le ż a ło się B o g u . S ta r a ł się w ię c s z u k a ć ro z w ią z a n ia , k tó r e p o z w o ­ liło b y u n ik n ą ć k o n f lik t u m ię d z y ta k im p a ń s tw e m a c h rz e ś c ija ń s tw e m .

K s. d r T . K a c z m a r e k w y g ło sił k o m u n ik a t: Ś w ia t r z y m s k i w o c e n ie c h r z e ś c ija n z K a r ta g in y ( I I I w .), g łó w n ie w o p a rc iu o dzieło św . C y p r ia n a A d D o n a tu m . J a w i się n a m t u w iz ja R z y m u z a ry s o w a n a w c ie m n y c h b a r ­ w a c h , ś w ia ta p e łn e g o p e r w e r s ji, w e w n ę trz n e g o ro z k ła d u , n ie s p ra w ie d liw o ś c i sp o łe c z n e j. D a je się ta k ż e w y c z u ć p e w n e g o r o d z a ju n a p ię c ie e s c h a to lo g ic z ­ n e — p e w n o ś ć b lis k o ś c i k o ń c a ś w ia ta . T a k u k a z a n y ś w ia t r z y m s k i m a z m u ­ sić — z d a n ie m C y p r ia n a — c h r z e ś c ija n in a do p r z e p r o w a d z e n ia g łę b o k ie j r e ­ f le k s ji n a d ży ciem . K s. doc. d r h a b . M . S t a r o w i e y s k i c u m ir a e t s tu d io , ja k z u z n a ­ n ie m s tw ie rd z ili u c z e s tn ic y sy m p o z ju m , z r e f e r o w a ł te m a t: C h r z e ś c ija n ie w o c za c h p is a r z y p o g a ń s k ic h I I w ie k u u p o c z ą tk ó w p ó ź n ie js z y c h s t e r e o ty ­ p ó w . J e ś li I w . w z a s a d z ie c h a r a k t e r y z u je się b r a k ie m te g o ty p u św ia d e c tw , o ty l e I I w ie k p rz y n o s i ic h sp o ro . S w e to n iu s z z d e c y d o w a n ie n e g a ty w n ie p r z e d s ta w ia c h rz e ś c ija n ja k o ja k ą ś n o w ą z b ro d n ic z ą s e k tę — s u p e r s titio n o v a e t m a le fic a . P o d o b n ie w z m ia n k o w a ł o c h rz e ś c ija n a c h T a c y t. T e d w a ś w ia d e ­ c tw a s ta n o w ią p o d s ta w ę p o d p ó ź n ie j o g ó ln ie f u n k c j o n u ją c y s te r e o ty p c h rz e ­ ś c ija n ja k o z a b o b o n n e j s e k ty . R odzi się w ś ró d p o g a n „ a n ty c h r z e ś c ija ń s k a p lo tk a ” . L u k ia n z S a m o s a ty p o z o sta w ia ś w ia d e c tw o w u tw o rz e O z g o n ie P e - re g rin o sa . W o d p o w ie d n io s tw o r z o n y m k lim a c ie w y p o w ie d z i w „ k rz y w y m z w ie rc ia d le ” p o d a je o n c h a r a k t e r y s t y k ę te z o c h rz e ś c ija n a c h . Z n a m ie n n e są ta k ż e ś w ia d e c tw a sto ik ó w : E p ik te ta i M a r k a A u re liu s z a . W y c z u w a ln y je s t w ic h w y p o w ie d z ia c h to n g łę b o k ie j p o g a rd y . C e s a rz M a r e k A u re liu s z n ie p o ­ t r a f i d o strz e c lu d z i — c h r z e ś c ija n — ró w n ie w ie lk ic h j a k on. D la le k a r z y G a le n a c h rz e ś c ija n ie to ty p o w i fa n a ty c y . F r o n t o n z C y r ty je s t a u to r e m w y ­ ją tk o w o z ło śliw e g o i k rz y w d z ą c e g o o p is u c h rz e ś c ija ń s k ie g o s a k r a m e n t u w t a ­ je m n ic z e n ia . N a to m ia s t d zieło C e ls u s a to ju ż z b ió r u s y s te m a ty z o w a n y c h i n ­ w e k ty w p rz e c iw k o c h rz e ś c ija n o m . T a k b u d o w a n ą p lo tk ą o c h rz e ś c ija ń s tw ie

w ła d z e b a rd z o c h ę tn ie m a n ip u lo w a ły w e d łu g sw o je g o u z n a n ia . C h rz e ś c ija ń ­ scy u c z e n i — a p o lo g e c i — n a p ró ż n o s t a r a li się w y p ro s to w a ć tę n ie n o r m a ln ą , k ła m liw ą s y tu a c ję . N ie s te ty często n a d a l f u n k c jo n u ją ta k i e s te r e o ty p y p o łą ­ czo n e z o b a w ą p rz e d r e w iz ją w ła s n y c h p o g lą d ó w . D r E. J a s t r z ę b o w s k a w s w o im k o m u n ik a c ie p o in f o rm o w a ła z e ­ b r a n y c h o p rz y g o to w y w a n e j do d r u k u k s ią ż c e H . R a h n e r a , K o śc ió ł a p a ń s tw o w e w c z e s n y m c h r z e ś c ija ń s tw ie . W y d a n ie to j e s t o p ra c o w y w a n e p rz e z I n s t y tu t W y d a w n ic z y P A X n a p o d s ta w ie d ru g ie g o w y d a n ia n ie m ie c k ie ­ go z 1960 гГ P o z y c ja t a z a w ie r a z e s ta w te k s tó w ź ró d ło w y c h o p a tr z o n y c h k o ­ m e n ta r z a m i a u to r a . P r z e k ła d u p o lsk ie g o d o k o n a li M. R a d o ż y e k a (k o ­ m e n ta rz e ) i J . R a d o ż y c k i (te k s ty źró d eł). P o sz c z e g ó ln e z e s ta w y te k s tó w od K le m e n s a R z y m sk ie g o , p r z e z k o le jn e w ie k i, o k re s B iz a n c ju m , a ż do w ie l­ k ie j sc h iz m y , il u s t r u j ą g łó w n y te m a t, p o d k r e ś la ją c n ie u s ta n n e d ą ż e n ie K o ­ śc io ła do n ie z a le ż n o śc i. P o p o łu d n iu o s ta tn ie s p o tk a n ie u c z e s tn ik ó w — p rz e w o d n ic z y ł k s. doc. d r h a b . W a c ła w E b o r o w i c z — w y p e łn ił r e f e r a t k s . d r. A . E c k m a n n a , p t. S to s u n e k św . A u g u s ty n a do p a ń s tw a r z y m s k ie g o w ś w ie tle jeg o k o ­ r e s p o n d e n c ji.

A u g u s ty n d o w o d zi, że n a jw ię k s z e n ie sz c z ę śc ia , ja k ie s p a d ły n a R z y m (ta k ż e w s p o m n ie n ie r o k u 410), z d a rz y ły s ię n ie ty lk o w c z a sa c h c h r z e ś c ija ń ­ stw a . B is k u p o w i H ip p o n y z a le ż y n a is tn ie n iu siln e g o R z y m u , a le o p a rte g o n a c h rz e ś c ija ń s k ic h z a s a d a c h p o s tę p o w a n ia . T o z n a c z e n ie c n ó t o b y w a te ls k ic h — v ir tu s R o m a n a — u tr z y m y w a ła c e s a rs tw o w jeg o w ie lk o ś c i. P o d o b n ie t e ­ ra z — p is a ł A u g u s ty n — d a w n e s z la c h e tn e z a s a d y w p o w ią z a n iu z c h rz e ś c i­ ja ń s k ą m o r a ln o ś c ią m o g ą d o d a ć ś w ie tn o ś c i R z y m o w i. N a to m ia s t P a ń s tw o B oże o k re ś lił o n ja k o to, c u ju s r e x v e r ita s , c u ju s l e x c a rita s, c u ju s m o s a e te r n ita s . N a d to c h rz e ś c ija n ie w in n i o p rz e ć s w o je ży cie n a c ie rp liw o śc i, z k tó r e j r o d z i się p o k ó j i zg o d a. Z a te m p a ń s tw o to — u jm u ją c n a jk r ó c e j — sp o łe c z n o ść p o w ią z a n a w s p ó ln y m p r a w e m d la w sp ó ln e g o d o b ra , g d z ie p o d ­ s ta w ę w s z e lk ie j d z ia ła ln o ś c i s ta n o w i sp ra w ie d liw o ś ć . N a to m ia s t id e a ln e p a ń ­ stw o o p ie r a się n a r e lig ii je d y n e g o B oga i J e g o p rz y k a z a n ia c h .

N a z a k o ń c z e n ie k r ó tk ie g o p o d s u m o w a n ia p rz e d s ta w io n y c h te m a tó w d o ­ k o n a ł k s. doc. d r h a b . F . D r ą c z k o w s k i . W y o d rę b n ił o n p ię ć z a s a d n i­ c zy ch g r u p te m a ty c z n y c h : p a ń s tw o — K o śció ł, is tn ie ją c e s t r u k t u r y sp o łe c z ­ ne, p r o b le m w ła d z y , p r a c a , z a w ó d i d o b r a k u lt u r o w e o ra z u d z ia ł w ż y c iu sp o łe c z n y m . K a ż d y z o m a w ia n y c h a u to r ó w f o r m u łu je w ła s n ą o p in ię z a le ż n ą w d u ż y m s to p n iu o d w a r u n k ó w z e w n ę trz n y c h . N a d to d a je się z a u w a ż y ć r o z - d ź w ię k m ię d z y p ro p o n o w a n y m i te o r e ty c z n y m i ro z w ią z a n ia m i a p r a k t y k ą ż y ­ cia. O jc o w ie s ą r e p r e z e n ta n t a m i p e w n e g o r o d z a ju p o s ta w y e k le k ty c z n e j. D o­ k o n u ją w y b o r u is tn ie ją c y c h p ro b le m ó w i n a ic h p o d s ta w ie p r o p o n u ją w ła s n e ro z w ią z a n ia , n ie s z u k a ją c g e n e r a ln y c h ro z s trz y g n ię ć o b e jm u ją c y c h cało ść ż y ­ cia sp o łeczn eg o .

S y m p o z ju m z p e w n o ś c ią p rz y b liż y ło n a m tę w c ią ż a k tu a ln ą i is to tn ie w a ż n ą te m a ty k ę . C ie k a w ie s f o r m u ło w a n a i o b s z e r n a tr e ś ć r e f e r a tó w p o sz e ­ rz y ła n a s z e w id z e n ie w o b e c ta k z a ry s o w a n y c h p ro b le m ó w .