Formacje z sufiksem -uszko wśród nazwisk współcześnie w Polsce używanych

Bazyli Tichoniuk

Formacje z sufiksem -uszko wśród

nazwisk współcześnie w Polsce

używanych

Acta Polono-Ruthenica 7, 109-113 2002

Bazyli Tichoniuk

Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytet Zielonogórski

Formacje z sufiksem -uszko wśród nazwisk współcześnie w Polsce używanych

1.0. Nazwiska z sufiksami deminutywnymi wywodzą swój rodowód od form rzeczownikowych patronimów syntetycznych, które, jak po­ twierdzają dokumenty sądowe, używane były do końca XVIII w.1 Naj­ większą popularność uzyskały one na terenach wschodnich Rzeczypo­ spolitej szlacheckiej. Sposób tworzenia patronimów oraz formanty zosta­ ły przeniesione z tradycji budowy zdrobniałych form imion osobowych. O ile przy tworzeniu form imion zakres użycia sufiksu był ograniczony, jako że nie od wszystkich imion powstawały formacje z konkretnym su­ fiksem, o tyle dobór podstawy patronimów został znacznie rozszerzony. Sufiks mógł się łączyć nie tylko z dowolnym imieniem lub jego formą, ale i z przezwiskiem ojca. Gdy do imion wprowadzał on cechę ekspre- sywną, do patronimów wnosił cechę małości, eksponowaną w relacji: duży - mały, czyli ojciec - syn, np.: Paweł (ojciec) - Pawlenia1 2, Pawlik, Pawlonok, Pawluk, Pawluta (mały Paweł, czyli syn Pawła).

1.1. Do przyrostków tworzących formy patronimiczne, które następ­ nie zostały utrwalone jako urzędowe nazwiska, należy zaliczyć sufiks -uszko. W początkowym okresie formowania hipokorystyk imiennych był to sufiks złożony, który pojawiał się w wyniku zestawienia afiksu podstawy -uch, -usz i formantu -ko, np.: Andruch, Andrusz + -ko > An- druszko, Janusz + -ko> Januszko, Kostiuch + -ko > Kostiuszko, Pietruch + -ko> Pietruszko. Popularność powyższych deminutywów spowodowała

1 Pisałem o tym w artykule Patronimy w aktach sądowych starostwa bielskiego (lata 1774-1781), [w:] Antroponimia słowiańska, pod red. E. Wolnicz-Pawłowskiej i J. Dumy, Warszawa 1996, s. 323-327.

2 B. Tichoniuk. Белорусский патронимический суффикс -enia в современных фамилиях жителей Польши, [w:J Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства, red. А. М. Мезенко, Л. М. Вардамацкі, Віцебск 2000, s. 146-150.

п о

wyodrębnienie się samodzielnego formantu tworzącego spieszczone formy imion (por. współczesne formy białoruskie: Данілушка, Філіпушка, Кірылушка, Максімушка3) oraz patronimy.

1.2. Zróżnicowanie graficzne wygłosu -a| bo poszczególnych rodza­ jów antroponimów powstało w rezultacie rozprzestrzeniającego się aka-

nia i potrzeby odróżniania imion (-a) od nazwy odojcowskiej (-o).

2.0. W Słowniku nazwisk współcześnie w Polsce używanych Kazimierza Rymuta, skąd pochodzi materiał do niniejszych badań, zarejestrowanych zostało około 400 000 antroponimów. Wśród nich tylko w 268 ostatnie dwie sylaby tworzą cząstkę wygłosową -uszko. Biorąc pod uwagę jej pochodzenie, nazwiska te można podzielić na następujące zbiory:

- formacje, w których poprzez wymianę poszczególnych liter w tej części nazwy nastąpiło upodobnienie struktury do formantu -uszko,

- derywaty z sufiksem złożonym, którego pierwsza sylaba należy do podstawy,

- konstrukcje z sufiksem -uszko.

2.1. Pomimo takich cech jak dziedziczność i niezmienność, dzięki którym nazwiska powinny były pozostać w nienaruszonej formie, część z nich zasadniczo odbiega od pierwotnego kształtu i występuje już jako odrębne nazwy. Mógł na to wpłynąć błędny zapis w księdze metrykalnej lub celowa korekta struktury nazwy. Wymiana czy też opuszczenie litery w podstawie tworzy nowe miano, pozostawiając je w tej samej grupie nazwisk. Podobne zmiany w części sufiksalnej przenoszą nazwisko do innych struktur. A zatem grupa może poszerzać się kosztem błędnych zapisów, które tworzą podobne, ale nie tożsame cząstki wygłosowe. Po przeprowadzeniu dokładnej analizy antroponimów, okazało się, że 85 nazwisk (czyli 37,72% ogólnego zbioru) to przeniesienia z innych grup strukturalnych.

2.1.1. Najwięcej nowych nazwisk (55-20,52%) powstało w rezulta­ cie zamiany fleksji -a>-o, o czym świadczy częstotliwość ich użycia np.. Czernuszka (88)4 > Czernuszko (2) > Czermuszko (0), Grzeluszka (77) > Grzeluszko (1), Heluszka (451) > Cheluszko (0), Hałamuszka (14) >Ha- łamuszko (4); Łotuszka (15) > Łoiuszko (1), Ogłuszka (96) > Ogłuszko (0), Paluszka (115) >Pałuszko (3), Roguszka (341) > Roguszko (3), Roż­ ku szka (120) > Rozkuszko (0), Snuszka (244) > Snuszko (0).

3 M. B. Бірыла, Беларуская антрапанімія, 3: Структура ўласных мужчынскіх імен. Мінск 1982, s. 192-193.

2.1.2. Kolejne zmiany dotyczą zapisu jednej z głosek sufiksu pod­ stawy: a>u: Wardaszko (242) > Warduszko (0), e>u: Tereszko (218) > Teruszko (3) > Taruszko (0), o>u: Chandoszko (37) > Chanduszko (11), Chendoszko (58) > Chenduszko (0), y>u: Kopyszko (48) >Kopuszko (0), Kornyszko (26) > Kornuszko, Sołyszko (12) > Sołuszko (2); Wieryszko (36) > Wieruszko (2), ś>sz: Spatuśko (6) > Spatuszko (4), cz>sz: Biuczka (10) > Biuczko (3) > Biuszko (1) lub formantu. t > k: Pakuszto (5) > Pakuszko (0).

2.1.3. Na pojawienie się tych zmian zasadniczy wpływ wywarły dwie postacie, które zajmują wysokie miejsce w historii i kulturze polskiej: Tadeusz Kościuszko i Stanisław Moniuszko. Dzięki tym osobom białoruska struktura nazwisk nie tylko została spopularyzowana na terenach etnicznych polskich, ale i w pewnym stopniu nobilitowana.

Pod wpływem tych formacji dokonywano zmian graficznych w niektórych nazwiskach o zbliżonym kształcie, nie naruszając zbytnio kształtu fonetycznego, np.: Grzegórzko (328) > Grzegószko (11) > Grzeguszko (8). Powszechnej przeróbce uległ Polski antroponim Ochędóżka, z którego po zmianach graficznych i fonetycznych powstało 13 nowych nazw, w tym 4 zakończone cząstką dwusylabową -uszko. Ocheduszko (5) - Ochenduszko (261) - Ochenuszko (1) - Ochęduszko

(210).

2.2. Sporą grupę (67 nazwisk, 25%) stanowią nazwy z sufiksem złożonym, na który składa się sufiks podstawy -uch lub -usz oraz formant zdrobniający -ko.

2.2.1. Licznie reprezentowane są tu struktury odimienne, powstałe jeszcze jako hipokorystyki, które bez dodatkowych zmian formalnych przeszły do patronimów, by wraz z wprowadzeniem dziedziczności zamienić się w nazwiska, np. Anciuszko (9) < Auciuch + -ko, Andruszko (827) < Andruch, Andrusz + -ko, Awtuszko (1) < Awtuch + -ko, Bohuszko (40) < Bohusz + -ko, Hanuszko (14) < Hatmsz + -ko, Januszko (1121) < Janusz + -ko, Jądruszko (201) < Jądruch + -ko, Kościuszko (678) < Kościuch + -ko, Мас i uszko (145) < Mac i uch + -ko, Matu szko (155) < Matusz + -ko, Naruszko (65) < Narusz + -ko.

2.2.2. Obok nazwisk odpatronimicznych, pochodzących od form imion osobowych, grupę tę uzupełniają nazwy odprzezwiskowe, których sposób urabiania był podobny, jako że ostatnią dodaną cząstką był sufiks -ko, np.: Bezuszko (77) < Bezuchy / Bezuchi (< brs. безухї), Głuszko (721)/ Hłuszko (2) < Głuchy / Hłuchi (< brs. глухі), Kożuszko (214) < Kożuch (< stbrs. кожух), Łapuszko (5) < Łapuch (< brs. лапух),

Pam-112

puszko (2) < Pampuch (< brs. пампух), Pietuszko (150) < Pieluch (< st- brs. петух), Smuszko (26) < Smuha (< brs. смуга).

2.3. Konstrukcje z sufiksem -uszko stanowią pozostałą część, czyli 110 antroponimów, tj. 41,05% ogólnego zbioru.

2.3.1. Najczęściej spotykaną podstawą są imiona osobowe (79 - 71,82%), np. Adamuszko (2) < Adam, Awieruszko (48) < Awier (■<AwierijCharmuszko (163) < Charma (< Farmifij), Dmitruszko (6) <Dmitr (< Dmitrij), Fiedziuszko (70) < Fiedzia (< Fieodor), Hrydziuszko (94) <Hrydzia (< Grigorij), Hnatuszko (12) < Hnat (< Ignatij), Iwanuszko (2) < Iwan, Karpuszko (11) < Karp, Klimuszko (73) < Klim, Michajłuszko (0) < Michajło (< Michaił), Michałuszko (180) < Michał, Mikołuszko (26) < Mikola (< Nikołaj), Mijsiuszko (70) < Mi siej (<Mojsiej), Moniuszko (754) < Mon, Monia (< Ammon), Pawłuszko (32) < Paweł, Romanuszko (2) < Roman, Wasiluszko (9) < Wasi/.

2.3.2. Nazwy motywowane przezwiskami w tej grupie to: Chitruszko (70) < Chitry (< przym. brs. хітры), Czerepuszko (22) < Czerep (< stbrs. череп), Gieduszka < Gieda (lit. giedojtas ‘śpiewak’), Lepietuszko <Lepiet, Lepieta (< brs. лепет, лепета), Popiełuszko (33) < Popiel (brs. попел), Waluszko (121), Woluszko (3) < Wole (brs. воле), Waluszko (294), Woluszko (6) < Woł (brs. вол) i inne.

2.4. Poza powyższym podziałem pozostaje część nazw (10 - 3,73%), które mogą być motywowane różnie, np.: Latuszko (0), Łatuszko (17), <1) Łatuszka (o<a), 2) Łatucha + -ko, 3) Łata + -uszko; Pietruszko (145), Pitruszko (2) < 1) Pietruszka (o<a), 2) Pietrucha + -ko, 3) Pietr + -uszko, Wawruszko (25) < 1) Wawryszko (u <y), 2) Wawrucha + -ko, 3) Wawr + -uszko.

2.5. Pod względem językowym najbardziej zróżnicowana jest grupa pierwsza, jako że tworzą ją zdeformowane formy nazwisk, które powstały w różnych systemach językowych. Sufiks -ko w grupie drugiej wskazuje na proweniencję wschodniosłowiańską lub na pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie. Cechy językowe podstaw w grupie trzeciej sytuują genezę tych nazw w obrębie gwar białoruskich. Należy tu jednak zaznaczyć, iż granica pomiędzy grupą drugą a trzecią jest trudno

uchwytna ze względu na wariantowy dobór podstawy słowotwórczej. 3.0. Wszystkie analizowane nazwiska, bez względu na ich sposób uformowania, przypisane są 10 281 osobom. Do nazw o frekwencji wyż­ szej lub średniej należą takie, jak: Januszko (1121), Pastuszko (971), An- druszko (826), Moniuszko (754), Głuszko (721), Kościuszko (678), Wa­ luszko (294), Okuszko (236), Kożuszka (214), Ochęduszko (210),

Ją-druszko i Ochenduszko (po 201), Diduszko (200), Michałuszko (180), Charmuszko (163), Matuszko (155), Pietuszko (150), Maciuszko (147), Pietruszko (145), Hałuszko (137), Kotiuszko i Waluszko (po 125), Dzi- duszko (121) i Oworuszko (114). Te 24 nazwy używane są przez 8184 osoby.

Antroponimy o niskiej częstotliwości występowania stanowią około 91,04% ogólnego zbioru, w tym 60 nazw (22,39%) utraciło cechę dziedziczności i zniknie z zestawu imion używanych, np.: Chałuszko, Chlewamiszko, Cimuszko, Dzidziuszko, Filipuszko, Hatuszko, Łabuszko, Omieluszko itd. Kolejne 44 imiona (16,42%) reprezentowane są przez pojedyncze osoby, np. Awtuszko, Bachuszko, Dowhuszko, Fedziuszko, Hridziuszko, Hrycuszko, Mikluszko, Miniuszko, Ondruszko, Rastuszko itd. i w najbliższej przyszłości skazane są na wymarcie.

3.1. Najwięcej osób legitymujących się nazwiskiem o omawianej strukturze według poprzedniego podziału administracyjnego zamieszkuje woj. białostockie - 1098. Kolejne miejsca zajmują województwa: suwalskie - 664, katowickie - 511, warszawskie - 503, wrocławskie - 464, olsztyńskie - 422 i koszalińskie - 400.

3.2. Rozmieszczenie takie, pomimo częściowego zakłócenia danych przez nazwy upodobnione, świadczy o tym, że osoby z tymi antroponimami przybyły spoza terenów etnicznych polskich. Wyłączając z tych badań stolicę kraju i najprężniej rozwijający się w powojennym okresie region przemysłowy - Śląsk, można stwierdzić, że frekwencja nazwisk wskazuje na falę przesiedleńczą z kierunku północno- wschodniego, co jednocześnie potwierdza tezę o białoruskiej genezie większości badanych nazwisk.