LESZEK SZEWCZYK Lublin
REAKCJE EM OCJONALNE
A AKTYWNOŚĆ KATECHOLAM INERGICZNA
U DZIECI W SYTUACJI PRZEW LEKŁEGO STRESU
Z ain tereso w an ia w spółczesn ej p sy ch o fiz jo lo g ii s k u p ia ją się na za le żn o ści między procesam i em ocjonalnym i a c z y n n o śc ią układu w egetatyw nego, endo- krynnego i im m unologicznego (A l-D am lu ji 1993; D an tzer, M o rm ed e 1985; Felten i in. 1993; H ellham m er 1993; S apolsky 1996; S zew czy k 1985b; S zew czyk i in. 1997). B adania w ielu autorów w sk a z u ją na w yraźny w pływ stresu em ocjonaln eg o na układ ad ren erg iczn y , zw łaszcza na sy n tezę i u w a ln ia n ie katecholam in; d o ty czą one głó w n ie badań p ro w ad zo n y ch n a z w ie rzę ta ch lub w śród osób dorosłych (B uchler 1978; C hom uło, C h u ch rin a 1980; H enry 1971; K opin 1979; K vetnansky i in. 1976; S ch ein in 1986).
D ynam ika rozw ojow a u dzieci i m łodzieży stan ow i do d atk o w y cz y n n ik niezw ykle in teresu jący , a je d n o c z e śn ie u tru d n iając y b ad an ia. P rze śle d zo n o zatem zachow anie aktyw ności katecholam inergicznej u dzieci w relacji do typu do m inujących reak cji em ocjonalnych.
I. MATERIAŁ I METODY
U 104 dzieci (60% dziew cząt i 40% chłopców ) w w ieku 1 1 -1 6 lat (śred n ia w ieku 13,3) z różnym i objaw am i p sy ch o p a to lo g icz n y m i i u 30 zd ro w y ch ró w ieśników (średnia wieku 13,1) przeprow adzono w yw iad środow iskow y w celu określen ia p sy ch o sp o łeczn eg o p o d ło ża zaburzeń, za sto so w an o listę objaw ów , z którym i badani zgłaszali się do P oradni P sy ch o so m aty czn ej In sty tu tu P e d ia trii i D ziecięceg o S zp itala K linicznego w L u b lin ie, w yk on an o b a d a n ia K w e stio n ariu szem O sobow ości H. S. P. Q. (C attell, B elo ff, C oan 1958; P łu ż ek 1994) oraz o znaczan o dobow e w y d alan ie am in k atec h o lo w y ch (a d ren a lin y
100 LESZEK SZEW CZY K
i n o ra d re n a lin y ) w m oczu za p o m o c ą m etody E u lera i F lo d in g w m od yfikacji G órn eg o (1964 ). D o o p ra co w an ia staty sty czn eg o p o słu żo n o się obliczen iam i o d setk ó w - %, śred n ich arytm ety czn y ch - M , od chy leń stan dard ow ych - SD, testu t S tu d e n ta d la o k re śle n ia isto tn o śc i różnic m iędzy w arto ściam i średnim i o raz te st u d la o zn a cze n ia isto tn o śc i różnic m iędzy d w iem a często ściam i.
II. WYNIKI BADAŃ
U 94% b adanych z o bjaw am i klin iczn y m i stw ierdzon o n iek orzy stne sytua cje, g łó w n ie w śro d o w isk u dom ow ym , o d d z ia łu ją c e n a nich p rzez dłuższy o kres, stan o w iąc e w arunki p rzew lek łeg o stresu em o cjo n a ln e g o (alk oho lizm ro d z ic ó w - 32% , ciąg łe k łó tn ie dom ow e - 14%, ciężk ie cho ro by rod zicó w - 12%, rodziny rozbite - 10%, rodziny niepełne - 10%, konflikty szkolne - 19%, zm iana śro d o w isk a z w iejsk ieg o na m iejsk ie - 4% , dług otrw ała h ospitalizacja - 4% , strata bliskiej osoby - 3% , narodziny drugiego dziecka - 3%, zaw iedzio n a m iło ść - 2% ).
S y tu a cje streso ro d n e n ierzad k o n akładały się n a sieb ie stw arzając tło dla now ych konfliktów i m anifestacji klinicznych. W grupie bez zaburzeń niepraw i d ło w o ści śro d o w isk o w e (a lk o h o lizm o jca - 1 p rzyp adek , k łó tn ie dom ow e -
1 p rzypadek i problem y szkolne - 1 przypadek) stw ierdzono tylko u 10% bada nych.
N ajc zęstszy m i o bjaw am i w y stęp u jący m i w g ru pie k lin iczn ej były: n ad p o budliw ość em ocjonalna, reakcje lękow e, patologiczne naw yki i zaburzenia snu. Ilu stru je to ta b e la 1. T a b e la 1. C z ę s to ś ć w y s tę p o w a n ia z a b u rz e ń e m o c jo n a ln y c h T y p z a b u rz e ń L ic z b a p rz y p a d k ó w % N a d p o b u d liw o ś ć e m o c jo n a ln a 9 4 90 Z a h a m o w a n ie e m o c jo n a ln e 33 32 R e a k c je lę k o w e 62 60 R e a k c je a g re s y w n e 29 28 R e a k c je d e p re s y jn e 21 20 P a to lo g ic z n e n aw y k i 60 58 Z a b u rz e n ia snu 53 51
B adania K w estionariuszem O sobow ości H. S. P. Q. w y kazały isto tn e , dw u- stenow e różn ice (p< 0.01) m iędzy g ru p ą k lin ic z n ą i k o n tro ln ą w zak resie cz te rech cech osobow ości: lab iln o ści, n ied o jrz ało ści em o cjo n a ln e j (C -), słab o ści, niedojrzałości ch arak teru (G -), n ieśm iałości (H-) i n ap ięcia nerw o w eg o (Q4+). U zyskane średn ie ilu stru je tab ela 2.
T a b e la 2. C ech y o so b o w o śc i d z ie c i z g ru p y k lin ic z n e j i k o n tro ln e j (w ste n a c h )
G ru p a A B G D E F G H 1 J O q2 Q s q4 K lin ic z n a 4 5 6 6 5 5 5 5 6 7 5 7 6 7
X X X X
K o n tro ln a 5 6 8 5 5 5 7 7 5 6 4 7 6 5 x- ró ż n ic e is to tn e 0.01
P odobnie grupa kliniczna różniła się od porów naw czej c z ę sto ś c ią w y stę p o w ania w ysokiego lub niskiego nasilenia danej cechy o sobow ości. D otyczyło to czterech w cześniej w ym ienionych cech oso b o w o ści: lab iln o ści em o cjo n a ln e j (u = 3,0, p< 0.01), słabości ch arak teru (u = 2,56, p < 0 .0 1 ), n ie śm ia ło ś c i (u = 4,75, p< 0.001) i napięcia nerw ow ego (u = 3,1, p< 0.01). P o nad to częściej stw ierdzano w grupie klinicznej n ad m iern e n a sile n ie p o b u d liw o śc i (D +, u = 2,4, p < 0 .0 5 ), subm isji (E-, u = 2,65, p< 0 .0 1 ) i n e u ra ste n ic z n o śc i (J+, u = 64,75, pcO.OOl).
W skaźnik niepokoju w ynosił dla grupy klinicznej M = 57 ± 11 pkt, zaś dla grupy porów naw czej M = 47 ± 8 pkt, a w ięc by ł isto tn ie w yższy (t = 4,39, pcO.OOl) u dzieci z zaburzeniam i. R ów n ież isto tn e ró ż n ic e (t = 2 ,21, p< 0 .0 5 ) stw ierdzo no m iędzy średnim i w artościam i w sk aźn ik a in tro w e rsji, k tó ry dla grupy klinicznej w ynosił M = 33 ± 9 pkt, zaś d la k o n tro ln ej M = 37 ± 7 pkt. D zieci z zabu rzeniam i m iały zatem raczej cechy in tro w erty w n e.
P rześled zo n o średnie w artości w y d alan ia am in k atec h o lo w y ch u d zieci z różnym i reakcjam i em ocjonalnym i, co ilu stru je tab ela 3.
N ajw iększe w y d alanie ad ren alin y (p<0.01) stw ierd zo n o u b ad a n y ch d zieci z objaw am i nadpobu dliw ości em o cjo n a ln e j, z reakcjam i agresy w n y m i i z a b u rzeniam i snu. N ajniższe natom iast w ydalanie n o radrenaliny (p< 0.01) do tyczyło dzieci z reakcjam i depresyjnym i i cecham i za h am o w an ia e m o c jo n a ln e g o oraz dzieci z objaw am i n ad pobudliw ości i reak cjam i lękow ym i.
102 LESZEK SZEW CZYK T a b e la 3. W y d a la n ie k a te c h o la m in (g g /2 4 h ) a z a b u rz e n ia e m o c jo n a ln e T y p z a b u rz e ń A d re n a lin a (M ± SD ) t N o ra d re n a lin a (M ± SD ) t N a d p o b u d liw o ś ć 1 4,86 ± 9 ,4 3 ,1 8b 1 5,34 ± 8,8 4 ,0 8 “ Z a h a m o w a n ie 11,83 ± 8,0 1,01 1 5,79 ± 8,3 3,0 7 h R e a k c je lęk o w e 1 2 ,3 0 ± 9,2 1,72 14,23 ± 9 ,6 4,0 3 “ R e a k c je a g re sy w n e 1 7,69 ± 9,9 4 ,0 U 17,23 ± 9,7 2 ,0 6 “ R e a k c je d e p re s y jn e 9 ,1 2 ± 6,9 0.5 8 11,71 ± 7,7 3 ,9 8 L N a w y k i p a to lo g ic z n e 1 3,96 ± 9,8 2,30" 15,75 ± 9,9 2 ,2 9 11 Z a b u r z e n ia snu 14,23 ± 9 ,4 2 ,7 1 h 16,25 ± 9,8 2 , 5 5 “ K o n tro la 9 ,3 0 ± 3,3 2 3 ,3 8 ± 8,3 Is to tn e r ó ż n ic e w p o ró w n a n iu do d z ie c i z d ro w y ch : a - p < 0 .0 5 , b - p < 0 .0 1 , c - p < 0.001
P rze śle d zo n o także za cho w anie się aktyw n ości k atech o lam in erg iczn ej u dzieci z cecham i oso b o w o ści, k tó re zasadn iczo różn iły grupę k lin ic z n ą od porów naw czej (zob. tabela 4). N ajw iększe w ydalanie adrenaliny (p<0.001) doty czyło dzieci cechujących się niedo jrzało ścią em ocjon alną i charakterologiczną. N a jn iż sz e n ato m iast w y d alan ie n o ra d ren a lin y (p < 0 .00 1) stw ierd zo no u dzieci c h a ra k te ry z u ją c y c h się n ieśm iało ścią.
T ab . 4. C e c h y o s o b o w o ś c i a w y d a la n ie k a te c h o la m in (g g /2 4 h ) C e c h a A d re n a lin a (M ± SD ) t N o ra d re n a lin a (M ± SD ) t (C -) 17,9 ± 8,9 4 ,9 7 “ 15,6 ± 7,1 3 , 2 1 b (G -) 16,2 ± 9,8 3 ,3 3 c 15,1 ± 8,2 3 ,6 4 * H - 13,8 + 9 ,4 2 ,9 8 b 11,6 ± 4,8 5,71 “ Qj+ 14.8 ± 9 ,2 3 ,0 8 b 14,6 ± 8,1 3 ,9 9 * K o n tro la 9,3 ± 3,3 2 3 ,4 ± 8 , 3 Is to tn e ró ż n ic e w re la c ji d o g ru p y k o n tro ln e j: b - p < 0 .0 1 , c - p< 0.001 III. DYSKUSJA
W lite ra tu rz e p rz y ję ty je s t p ogląd , że w zrost u w a ln ian ia ad ren alin y je s t w sk aź n ik ie m su b iek ty w n eg o stresu. P o tw ie rd z a ją to b ad a n ia stw ierd zające w z ro st w y d a la n ia ad ren alin y u ludzi w w arun kach stresu em o cjo n aln eg o lub też w y raźniejszy jej w zrost w stosunku do noradrenaliny, co m a służyć lepsze
mu p rzy sto so w an iu i psychicznem u, i fizjo lo g iczn e m u do sy tu a c ji (B erg m an 1978; B u ch ler 1978; F ran k e n h aeu se r 1975; Le B lanc 1979). W w a ru n k ach w iększego napięcia lub przedłużającej się sytuacji stresow ej w y dalan ie ad ren a liny w raca do norm y w olniej albo m oże obniżać się w skutek w y czerp an ia rd z e nia nadnerczy lub adaptacji do bodźca (F ran k en h aeu ser 1976; G o ld stein 1986; K onarska, S tew ard, M c C arty 1995; L evi 1972). W e d łu g W o o d m an a (19 78 ) przy niep raw id ło w ej odpow iedzi fizjo lo g iczn e j doch od zi do d alszej zw yżki uw aln ian ia adrenaliny, gdy tym czasem u w a ln ian ie n o ra d re n a lin y o b n iża się. S tw ierdzany zatem u badanych dzieci z nasilo n y m i re ak cjam i em o cjo n aln y m i wzrost w ydalania adrenaliny należy w iązać ze stanem niefizjologicznej aktyw a cji rdzenia nadnerczy w w arunkach stresu em o cjo n a ln e g o , w ja k im p ra w d o p o dobnie badani się znajdują. O bniżone zaś w y d alan ie n o ra d re n a lin y w y d aje się w ynikiem w yczerpania się układu ad renergicznego w w arunkach dług otrw ałych napięć em o cjonalnych.
O praw id ło w o ści takiego an a liz o w an ia św ia d c z ą isto tn e ró ż n ic e m iędzy g ru p ą k lin ic zn ą a porów naw czą w zakresie cech osobow ości, w yrażających się dużym napięciem , n ad p o b u d liw o ścią i n isk ą to le ra n c ją n a sy tu a c je streso w e. W iążą się z nimi różnice w w ydalaniu am in katecholow ych. M ian o w icie w yda lanie adrenaliny w w yniku p o b u d ze n ia rd z e n ia n ad n erczy było zw ięk szo n e głów nie u dzieci z cecham i n ied o jrz ało ści em o cjo n aln ej i ch a rak tero lo g ic zn ej i cecham i n ap ięc ia nerw ow ego, przy o b n iżonym w y d a la n iu n o ra d ren a lin y . U dzieci z w yraźnym i cecham i n ieśm iało ści stw ierd z an o n a to m ia st w yraźn y spadek aktyw ności części w spółczulnej uk ładu w e g etaty w n eg o (b a rd zo n isk ie w ydalanie n oradren alin y ).
A nalizując rów nież zachow anie się w y d alan ia am in k atech olow ych u dzieci z różnym i objaw am i d otyczącym i sfery e m o cjo n a ln e j, stw ierd z o n o ró żn ice w aktyw ności k atec h o lam in e rg icz n ej. Z w ra c a ją u w ag ę n ajw y ż sze w a rto ści w ydalania adren alin y - isto tn ie różniące się od w yd alania w grup ie k on tro ln ej - u dzieci z reakcjam i agresyw nym i, n a d p o b u d liw o śc ią i za b u rze n ia m i snu. N ajn iższe zaś w y d alanie adrenaliny, po d o b n e do w y d a la n ia w g ru p ie k o n tro l nej, stw ierdzono u dzieci z reakcjam i dep resy jn y m i i za h am o w an iem e m o c jo nalnym .
W ydalanie noradrenaliny było natom iast obniżone niezależnie od typu p rze jaw ianych reakcji em ocjonalnych, najniższe jed n ak u dzieci z objaw am i d ep re
syjnym i (sp e cy ficz n a „d e p re sja ” w sp ó łczu ln a) i lękow ym i.
W lite ratu rz e p sy ch o fiz jo lo g icz n ej dość dużo u w agi p o św ięc o n o re la cjo m m iędzy stanam i em ocjonalnym i a zachow aniem się katecholam in. P rzyjm ow an o p ew n ą specyfikę zw iększonego u w a ln ian ia p o szc zeg ó ln y ch am in k atec h o lo
-104 L ESZEK SZEW CZY K
w ych w za le żn o ści od typu stanu em ocjo n aln eg o . M ian o w icie w iązano u w a l n ian ie a d ren alin y ze stanam i lęku, zaś n o rad ren alin y ze stanam i agresji (Ax 1953; C o n n er 1972), ale inne o b serw acje sug ero w ały sy tu ację odw rotną, tzn. w zrost poziom u ad ren alin y w e krw i lub w m oczu w stanach agresji, a no rad re n alin y w stan ach lękow ych (M efferd 1979; M ason, F ib ig e r 1979; U hde i in. 1984). B a d a n ia E rd m an a (1980), F ran k e n h aeu se r (1976), L eviego (1972) oraz S zew czyka (198 5a) w skazują, że w zrost n ap ięc ia em o cjo n aln eg o bez w zględu na je g o rodzaj sty m u lu je ak ty w ność k atech o lam in erg iczn ą. Z w łaszcza w zrost u w a ln ian ia ad ren alin y je s t w ynikiem w iększości intensyw nych reakcji em ocjo n aln y ch i z kolei n a sila niepokój.
W przypadku badanych dzieci z zaburzeniam i em ocjonalnym i w zrost aktyw ności rdzenia nadnerczy należy w iązać ze stanem ogólnego napięcia, niepokoju, w jak im te dzieci się znajdują, bow iem w zrost w ydalania adrenaliny stw ierdza no i u dzieci z ag resy w n o ścią i z nad p o b u d liw o ścią em ocjonalną. Z kolei n iską a k ty w n o ść n o ra d re n e rg ic z n ą o b se rw o w a n ą u w iększości badan ych dzieci, z w ła szcz a z reak cjam i d ep resy jn y m i, n ad p o b u d liw o śc ią i lę k liw o śc ią m ożna tłum aczyć te n d e n c ją do w tórnych asten iczn y ch reak cji w skutek długotrw ałego o d d ziały w ania stresow ych sytuacji środow iskow ych. W ielu autorów stwierdziło o b n iżen ie obu lub p o szczeg ó ln y ch am in katech olow ych w stanach em ocjon al nych a sten ic zn y ch , d ep resy jn y ch i w sytuacjach o charakterze pasyw nym (Bu- rro w s, N orm an 1996; K vetnansky i in. 1993; L in d b erg 1978; S zew czyk, Z a ją c z k o w s k a 1980).
Z ac h o w an ie się u w a ln ia n ia katech o lam in zależy zatem od p o b u d za n ia lub zaham o w ania em ocjonalnego oraz od n asilenia i trw ania danego stanu em o cjo nalnego.
IV. WNIOSKI
U d zieci z zab u rzen iam i em o cjo n aln y m i n ajczęściej stw ierd zan o objaw y nadpobudliw ości em ocjonalnej, reakcje lękow e, patologiczne naw yki i zaburze n ia snu.
D zieci z zaburzeniam i em ocjonalnym i charakteryzow ały się cecham i niedoj rz a ło śc i em o cjo n a ln e j i ch arak tero lo g ic zn ej o raz n ie śm ia ło śc ią i w iększym n a p ię c ie m nerw ow ym .
N a jw ięk sze w y d a la n ie ad ren alin y stw ierdzan o u dzieci z reakcjam i agresy wnym i, n adpobudliw ością em o cjo n aln ą i zaburzeniam i snu, co m oże świadczyć o zn aczn y m p o b u d ze n iu rd z en ia n adnerczy u badanych z tym i zaburzeniam i.
U dzieci z zaburzeniam i em ocjonalnym i stw ierdza się ob niżenie aktyw ności n o rad ren erg iczn ej, n ajw y raźn iejsze u dzieci z reak cjam i d ep resy jn y m i i z a h a m ow aniem em ocjo n aln y m oraz u dzieci z n a d p o b u d liw o śc ią i re ak cjam i lę k o wymi, co m oże w ynikać z w yczerpyw ania się części w spółczulnej układu adre- nergicznego.
Aktywność katecholam inergiczna u dzieci w w arunkach p rzew lek łeg o stresu em ocjonalnego u leg a w yraźnem u p o b udzeniu z te n d e n c ją do łatw eg o w y c z e r p yw ania się i sw oistej depresji w sp ó łczu ln ej.
B IB L IO G R A F IA
A l-D am luji S. (1 9 9 3 ). A d ren erg ic co n tro l o f th e secretio n o f a n te rio r p itu ita ry h o rm o n es. C lin i
c a l E n d o c r in o lo g y a n d M e ta b o lis m , 7, 3 5 5 -3 9 2 .
A x A. F. (1 9 5 3 ). T h e p h y sio lo g ica l d iffere n tia tio n b etw een fear and an g er in hum ans. P s y c h o s o
m a tic M e d ic in e , 1 5 ,3 3 -3 9 .
B e rg m a n L. R ,. M a g n u ss o n D. (1 9 7 9 ). O v e ra c h ie v e m e n t and c a te c h o la rn in e x c re tio n in an a ch ie v m e n t d e m a n d in g situ a tio n . P s y c h o s o m a tic M e d ic in e , 4 1 , 1 8 1 -1 8 7 .
B u c h le r H. U. (1 9 7 8 ). P lasm a adrenaline, norad ren alin e and d o p a m in e in m an an d d iffe re n t a n i m al sp e c ie s. J o u r n a l o f P h y s io lo g y , 176, 3 1 1 -3 1 9 ,
B u rro w s D. S., N o rm a n R. (1 9 9 6 ). S tre ss, n e u ro tra n s m itte rs an d d e p re s s io n . W: R. M e C a rty (red .). S tre ss. A m sterd am : H a rw o o d A c ad e m ic P u b lis h e rs , s. 8 1 9 -8 3 2 .
C attel R. B ., B e lo ff H., C oan R. W. (1 9 5 8 ). T he H ig h S c h o o l P e r so n a lity Q u e stio n a ir e. C h a m p aig n : IP AT.
C h o m u lo P. S., C h u c h rin a L. A. (1 9 8 0 ). D in a m ik a iz m ie n ie n ija u ro w n ia k o rty k o s te ry d o w w k row i i tk an ja ch i k a te c h o la m in o w w m o cz e k ry s w p ro c e ss ie ra zw itja re ak cji k e m o c jo n aln em u n a p ra ż e n iju . P r o b le m y E n d o k r in o lo g ii, 26, 56-6 1 .
C o n n e r R. L. (1 9 7 2 ). H o rm o n e s, b io g e n ic a m in e s an d a g g re s s io n . W : S. L e v in e (re d .), H o r
m o n e s a n d B e h a v io r . N ew Y o rk : A c a d e m ic a l P re ss , s. 2 0 7 -2 1 8 .
D a n tz e r R ,, M o rm e d e P. (1 9 8 5 ). S tre ss in d o m e s tic an im als: a p sy c h o n e u ro e n d o c rin e ap ro ach . W: G. P. M oberg (red.), A n im a l S tress. B eth esd a: A m erican P h y s io lo g ica l S o c iety , s. 81-95. E rd m a n G ., L in d e rn B. (1 9 8 0 ). T h e effec ts o f b e ta -a d re n e rg ic s tim u la tio n a n d b e ta -a d re n e rg ic
b lo c k a d e on e m o tio n al re a c tio n s. P s y c h o p h y s io lo g y , 17, 3 3 2 -3 4 3 .
F elten D. L., F elten S. Y., B e llin g e r D. L ., M a d d e n K. S. (1 9 9 3 ). F u n d a m e n ta l a sp e cts o f n e u ra l-im m u n e s ig n a lin g . P s y c h o th e r a p y a n d P s y c h o s o m a tic s , 6 0 , 4 6 -5 6 .
F ra n k e n h a e u se r M . (1 9 7 5 ), E x p e rim e n ta l a p p ro a c h e s to th e stu d y o f c a te c h o la m in e s a n d e m o tio n . W : L. L evi (re d .). E m o tio n s - th e ir p a r a m e te r s a n d m e a s u r e m e n t. N e w Y o rk : R a v en P re ss , s. 2 0 9 -2 1 6 .
F ra n k e n h ae u se r M. (1976). T he role peripheral catech o lam in es in a d a p tatio n to u n d e rstim u la tio n an d o v e rs tim u la tio n . W : G. S e rb a n (re d .), P s y c h o p a th o lo g y o f H u m a n A d a p ta tio n . N ew Y o rk : P le n u m P u b lic io n , s. 1 2 6 -1 3 4 .
G o ld s te in D. S. (1 9 8 6 ). S tre s s , c a te c h o la m in e s an d c a rd io v a s c u la r d is e a s e . W: R. M e C a rty (red .). S tre ss. A m sterd am : H a rw o o d A c ad e m ic P u b lis h e rs , s. 8 3 3 -8 6 2 .
1 0 6 L ESZEK SZEW CZY K
G ó rn y D. (1 9 6 4 ). F lu o ry m e try c zn a m e to d a ilo ś c io w e g o o z n a c z a n ia , w o ln ej a d re n a lin y i n o ra d re n a lin y w m o cz u . P o ls k i T y g o d n ik L e k a r s k i, 19, 6 3 2 -6 3 7 .
H e llh a m m e r D. H ., W a d e S. (1 9 9 3 ). E n d o c rin e c o rre late s o f stress v u ln erab ility . P sy c h o th e r a p y
a n d P s y c h o s o m a lic s , 60, 8-17.
H e n ry J. P. (1 9 7 1 ). E ffe c t o f p sy c h o so c ia l stim u la tio n o n th e e n zy m es in v o lv e d in the b io s y n th e s is a n d m e ta b o lis m o f n o ra d re n a lin e an d a d re n a lin e . P sy c h o s o m a tic M e d ic in e , 3 3, 2 2 7 -2 3 8 .
K o n a rs k a M ., S te w a rd R. E ., M c C a rty R. (1 9 9 5 ). R e s p o n s iv e n e s s o f s y m p a th e tic - ad ren al m e d u lla r y sy s te m in c h ro n ic a lly stre sse d la b o ra to ry ra ts , th re e ty p es o f re sp o n se . J o u r n a l
o f P h y s io lo g y a n d P h a r m a c o lo g y , 4 6 , 4 4 , su p p l. 1.
K o p in I. J. (1 9 7 9 ). B io lo g ic a l a sse sm e n t o f p e rip h e ra l a d re n e rg ic a c tiv ity . W: D. M . P aton ( re d .). T h e re le a s e c a te c h o la m in e s f r o m a d r e n e r g ic n e u ro n e s. O x fo rd : P e rg a m o n P ress, s. 3 5 5 -3 6 2 .
K v e tn an sk y R ., W eise V ., K opin I. J. (1 9 7 6 ). T h e o rig in s o f p lasm a ep in e p h rin e , n o re p in e p h rin e an d d o p a m in e le v e ls in stre s s e d ra ts. W : E. U sd in (re d .), C a te c h o la m in e s a n d stre ss. O x fo rd : P e rg a m o n P re s s , s. 6 8 4 -6 8 6 .
K v e tn a n s k y R ., F u k u a ra K ., P a c e k K ., C iz z a G ., G o ld s te in D. S., K o p in I. J. (1 9 9 3 ). E n d o g e n o u s g lu c o c o rtic o id s re s tra in c a te c h o la m in e s y n th e sis and re le a s e at re s t an d d u rin g im m o b iliz a t o n s tre s s in rats. E n d o c r in o lo g y , 133, 141 1-1419.
L e B la n c J. (1 9 7 9 ). P la s m a c a te c h o la m in e s an d c a rd io v a s c u la r re s p o n s e s to c o ld and m ental a c tiv ity . J o u r n a l A p p lie d P h y s io lo g y , 4 7 , 1 2 0 7 -1 2 1 1 .
L ev i L. (1 9 7 2 ). S tr e s s a n d d is tr e s s in r e sp o n s e to p s y c h o s o c ia l s tim u li. S to c k h o lm : A lm q u ist, W ik s ell P e rio d ic a l C o m p an y .
L in d b e rg L. (1 9 7 8 ). U rin a ry c a te c h o la m in e s , s tre ss an d p sy c h o p a th y : a stu d y o f a rre ste d man a w a itin g tria l. P s y c h o s o m a tic M e d ic in e , 4 0 , 1 1 6-121.
M ason S. T ., F ib ig e r H. C. (1 9 7 9 ). N o ra d re n a lin e an d fear. W : E. U sdin (red.), C a tech o la m in es. N ew Y o rk : P e rg a m o n P re ss , s. 1 9 3 1 -1 9 4 0 .
M e fferd R. B. (1 9 7 9 ). A u to n o m ic b a la n c e as a fu n c tio n o f le v e l a n x ie ty . P s y c h o p h y s io lo g y , 16, 1 7 1 -1 9 2 .
P lu ż e k Z. (1 9 9 4 ). S z e s n a s to c z y n n ik o w y k w e s tio n a r iu s z R. B. C a tte lla - o p r a c o w a n ie . L u b lin : K U L.
S a p o ls k y R. M . (1 9 9 6 ). S tre ss, g lu c o c o rtic o id s and d a m a g e to th e n e rv o u s sy stem . S tre ss, 1. 1-19.
S c h e in in M . (1 9 8 6 ). R o le m o n o a m in e n e u ro tra n s m itte rs in th e re a c tio n to stre ss. W : K. A ch te, A. P a c a s la h ti (re d .), S tr e s s a n d P s y c h o s o m a lic s . H e lsin k i: P s y c h ia tria F e n n ic a , s. 2 5 -3 6 . S z e w cz y k L ., Z a ją c z k o w s k a M. (1 9 7 3 ). A k ty w n o ś ć u k ła d u a d re n e rg ic z n e g o w stan ach
n e rw ic o w y c h i d e p re s y jn y c h . P e d ia tr ia P o ls k a , A l, 1 4 8 5 -1 4 9 9 .
S z e w c z y k L. ( 19 8 5 a). Z a b u rz e n ia p sy c h o n e rw ic o w e w o k re sie d o jrz e w a n ia a a k ty w n o ść u k ład u a d re n e rg ic z n e g o . P e d ia tr ia P o ls k a , 60, 3 0 :5 -3 1 1 .
S z e w cz y k L. (1 9 8 5 b ). R o la u k ła d u a d re n e rg ic z n e g o w w a ru n k ac h fiz jo lo g ic z n y c h i stresie.
P e d ia tr ia P o ls k a , 6 0 , 3 4 :3 -3 4 9 .
S z e w c z y k L ., S z e w c z y k A ., W itk o w s k i D. (1 9 9 7 ). C a te c h o la m in c rg ic a c tiv ity and or- g a n -s p e c ific ity o f e m o tio n a l s tre ss d is tu rb a n c e s in a d o le sc e n ts. W: S tr e s s o f L ife (s. 195). B u d a p e s t: In te rn a tio n a l C o n g re s s o f S tre ss.
U h d e T. W ., B o u le n g e r J. P ., P o s t R. M . i in. (1 9 8 4 ). F e a r and an x ie ty : re la tio n s h ip to n o ra d re n e rg ic fu n c tio n . P s y c h o p a th o lo g y , 17, 8 -23.
W o o d m an D. D. (1 9 7 8 ). U rin a ry c a te c h o la m in e s and tes t h a b itu a tio n in m ax im al se c u rity h o s p i tal p a tie n ts . J o u r n a l o f P s y c h o s o m a tic R e s e a r c h , 2 3 , 2 6 3 -2 7 0 .
E M O T IO N A L R E A C T IO N S A N D C A T E C H O IA M IN E R G IC A C T IV IT Y IN C H IL D R E N IN C H R O N IC S T R E S S S IT U A T IO N
S u m m a r y
In 104 c h ild re n w ith e m o tio n a l d is tu rb a n c e s at th e age o f p u b e rty a n d in 30 h e a lth y p e ers p erso n ality stu d ies w ere c arried out and 2 4 -h o u r u rin a ry e x cre tio n o f c ate c h o la m in e s (a d re n a lin e and n o ra d re n a lin e ) w as d e te rm in e d .
A m o n g th e s e e m o tio n a l sy m p to m s the m o st fre q u e n t o n e s w e re su c h as h y p e re x c ita b ility , a n x iety , p a th o lo g ic a l h a b its an d sle ep d istu rb a n c e s .
T h e in d ic e s o f a n x ie ty an d in tro v e rs io n sh o w e d a h ig h in te n s ity o f a n x ie ty a n d fe a tu re s o f in tro v e rsio n in c h ild re n w ith th e se d is tu rb a n c e s .
T h e catec h o lam in erg ic activ ity w as stu d ied in re la tio n to th e ty p e o f e m o tio n a l d is tu rb a n c e s , and in cre as ed a d re n a lin e e x c re tio n w as fo u n d in c h ild re n w ith a g g re s s iv e re a c tio n s , w ith h y p e re x c ita b ility and sleep p ro b lem s. N o ra d re n a lin e e x c re tio n w as d e c re a s e d in c h ild re n w ith v arious em o tio n al sym ptom s: h y p e re x c ita b ility and a n x ie ty re a c tio n s , in h ib itio n a n d e m o tio n a l d e p ress io n .
