R O C Z N IK I N A U K P R A W N Y C H Tom X , z esz y t I - 2 0 0 0 J U L IU S Z P E T R A N IU K Lublin K O N S T R U K C J A Z A S T A W U R E J E S T R O W E G O N A T L E U N O R M O W A Ń K O D E K S U C Y W I L N E G O
I. W dobie integracji gospodarki polskiej z system em ekon o m icz n y m
wspólnot europejskich coraz w iększego znaczenia nabiera proces d o s to s o w y wania polskiego praw a do system u praw nego Unii Europejskiej. W rezultacie chodzi o to, aby bez w zględu na siedzibę, przedsiębiorcy m ogli bez w ię k szych przeszkód prow adzić działalność na obszarze objętym traktatam i z je d noczeniowym i. N iew ątpliw ie w tej dziedzinie o z n a k ą postępu na g runcie prawa cyw ilnego jest uchw alenie 6 grudnia 1996 roku ustaw y o zastaw ie rejestrowym i rejestrze zastaw ów (D z.U . N r 149 poz. 703) określanej w d a l szej części tekstu skrótem u.o.z.r. P o w y ższa ustaw a w prow adza do po rz ąd k u prawnego instytucję zastawu rejestrow ego, która w z b o g aca d o ty ch cz aso w e prawnie dopuszczalne form y zabezp iec zen ia w ierzytelności. N ależy przy tym zauważyć, że zastaw rejestrowy, ja k o n o w a fo rm a za b ezpiec zenia w ie rz y te l ności jest pozytyw nym przykładem w yjścia naprzeciw potrzebom u cz estników obrotu gospodarczego. Z arów no w okresie m iędzyw ojennym , ja k i po w ojnie, do m om entu uchw alenia K odeksu cyw ilnego obow iąz y w ało szereg aktów norm atyw nych norm ujących różnego rodzaju postacie zastaw u rejestrow ego. Chodzi tutaj o zastaw rolniczy, drzew ny, u stanaw ia ny na pojazdach m e c h a nicznych, na m aszynach i aparatach, zastaw h a n dlow y oraz zastaw b a nkow y unorm ow any w kodeksie cyw ilnym i praw ie b a n k o w y m 1. W y m ien io n e w yżej szczególne regulacje u staw ow e opierały swoje ro z w iąza n ia na w spólnej z a sa dzie, że do pow stania praw a zastaw u oprócz u m o w y zastaw niczej niezb ę d n e
1 P rz y k ład o w o c h a ra k te ry sty k ę w y m ie n io n y c h p o sta ci z a s ta w u p o d a ją: J. M o j a k, D. P e i a k, J. A. S i e k 1 u c k i, J. W i d ł o, U m o w a o u s ta n o w ie n ie za s ta w u r e je s tr o w e g o , L u b lin 1998, s. 8 n.
było uzyskanie w pisu w rejestrze zastaw ów , a nie przeniesienie posiadania przedm iotu zastaw u na zastaw nika, jak m a to m iejsce w przypadku zastawu zw ykłego ure g u lo w an eg o przepisam i kodeksu cywilnego.
W ystępujące różnice za zw yczaj w ypływ a ły z natury łączącego strony sto sunku z o b ow ią zaniow e go, a także z w łaściw ości sam ego przedm iotu zastawu, je d n a k ż e w każ d y m p rz y p ad k u ch arakter zastawu jako ograniczonego prawa rzecz o w eg o nie był naruszony.
O b o w ią zu jąca obec nie ustaw a o zastaw ie rejestrowym i rejestrze zastawów w pro w ad za ją c je d n o litą instytucję zastaw u rejestrowego zrezygnow ała z kryte rium p rz edm iotow ego. P rze d m io t zastaw u rejestrow ego został ujęty w sposób ogólny ja k o rzeczy ru c h o m e i zbyw alne praw a m ajątkow e art. 7 u.o. z.r. D zięki tem u zdołano uniknąć zbędnej kazuistyki, co w yraża się w tym, że klasyfikacja w y m ien io n y ch w ustaw ie m ożliw ych przedm iotów zastawu reje strowego nie m a charakteru en um eratyw nego. O znacza to, że sposób zabez p ieczenia nie je st uzależniony od rodzaju rzeczy u Dzięki temu ustaw a o zastaw ie re je strow ym w przeciw ień stw ie do stanu praw nego z okresu m iędzy w ojennego, ja k też do roz w iąza ń przyjętych w innych krajach europejskich u re gulow ała w sposób jedn o lity zastaw rejestrow y na w szystkich rodzajach rzeczy.
II. Do ustan o w ien ia zastaw u rejestrow ego potrzebna jest um ow a między
o s o b ą u p ra w n io n ą do ro z p o rzą d zan ia przedm iotem zastawu, a w ierzycielem oraz k o n s tytutyw ny w pis do re jestru zastaw ów art. 2 ust. 1 u.o.z.r. Tym sam ym us ta w o d a w c a p rz ew idział m ożliw ość pozostaw ienia przedm iotu zasta wu w posiadaniu zastaw cy, co p o w inno de lege ferend a stanowić podstaw o w ą cechę o d ró ż n ia ją c ą zastaw rejestrow y od zastawu zw ykłego ’. P oza tym roz w iązanie u staw ow e , p odobnie j a k dla zastawu zwykłego, dopuszcza również m ożliw ość p o zo staw ie n ia przedm iotu zastaw u w posiadaniu osoby trzeciej, przy czym o soba ta p o w in n a na to w yrazić zgodę, co musi w prost wynikać z u m o w y za sta w nicze j art. 2 ust u.o.z.r4
P o r. u w a g i p ra w n o p o ró w n a w c z e : J. P i s u l i ń s k i , J. S k ą p s k i , O za sta w ie
r e je s tr o w y m (w zw ią zk u z p r o je k te m u sta w y o za s ta w ie re jestro w ym i r e je s tr ze za s ta w ó w j,
„ K w a rta ln ik P ra w a P ry w a tn e g o ” 5 (1 9 9 6 ), z. 4, s. 750.
3 T am że . s. 7 5 7 . A u to rz y fo rm u łu ją tez ę, że, „ z e staw re je stro w y je s t u sta n aw ia n y w p rz y p a d k a c h . k ied y z a s ta w c a m a k o rz y stać z rz e c z y ” . Z o b . też: E. N i e z b e c k a, J. M o j a k.
U sta w a o za s ta w ie r e je s tr o w y m i r e je s tr z e z a s ta w ó w . K o m e n ta rz, L u b lin 1997, s. 27.
4 P o r. E. N i e z b e c k a , J. M o j a k . U sta w a , s. 26. Je d n a k że - m o im z d an iem - w b rew tem u , co tw ie rd z ą a u to rz y , w y ra ż e n ie z g o d y p rzez oso b ę trz e c ią n a p o sia d an ie p rzez n ią z a s ta w u re je s tro w e g o s p o w o d u je z m o cy s a m eg o p ra w a p o w sta n ie sto su n k u z o b o w iąz an io
-P owyższa sytuacja zazw yczaj uw aru n k o w an a będzie za ró w n o w ła śc iw o ś ciami przedm iotu zastawu, jak i charakterem stosunku p ra w nego łączącego dłużnika z o sobą trzecią.
Jedną z cech w yróżniających obow iąz u ją cą regulację jest to, że u s ta w o daw ca pozostaw ił stronom um ow y zastaw niczej z n a czn ą sw obodę w k s ztał towaniu treści łączących ich stosunków praw nych.
O czywiście nie ozna cza to stosow ania tutaj w pełni zasady swobody umów, poniew aż zasadniczo poruszam y się na gruncie s tosunków praw no- rzeczowych. M iędzy innym i przejawia się to w tym. że e sse n tia lia n ego tii umowy zastaw niczej zostały ściśle określone w u staw ie art. 3 ust. 1 i 2 u.o.z.r. U m o w a ta p ow inna być zaw arta na piśm ie pod rygorem niew ażności i w skazyw ać co najm niej datę zawarcia, a w przypadku osób fizycznych imię i nazw isko oraz m iejsce zamieszkania, w odniesieniu do osób p ra w nych p o winna określać nazw ę i siedzibę. Ponadto w y m a g a n e je s t podanie adresów stron um ow y zastaw niczej oraz dłużnika, jeżeli nie je st on zastaw cą. Do rangi elem entów przedm iotow o istotnych podniesione zostało okre śle nie przedm iotu zastawu w sposób odpow iadający jego w łaśc iw ościom oraz ozn a cze n ie w ie rzytelności, k tórą ma zabezpieczać zastaw art. 3 ust. 2 pkt. 3 u.o.z.r. Z tego powodu strony pow inny w um ow ie określić stosunek praw ny, z którego w y n i ka wierzytelność oraz oznaczyć jej w ysokość. W p rz ypadku zabezpieczenia przyszłych lub w arunkow ych wierzytelności o w ysokości nie ustalonej w chwili zaw arcia um ow y w ym aga ne jest podanie najw yższej sum y z a b ezp ie czenia.
U m ow a o ustanow ienie zastawu rejestrow ego, w p rz eciw ień stw ie do z a sta wu zw ykłego, nie jest sam a przez się c z y n n o ścią p ra w n ą rozporządzającą, poniew aż nie w yw ołuje bezpośrednich skutków w pra w ach m ajątkow ych stron". O bciążenie przedm iotu zastawu rejestrow ego n astępuje dopiero na skutek wpisu do rejestru zastawów. Z tego w ynika, że do p o w stan ia o g ra n i czonego praw a rzeczow ego niezbędne jest d o k o n an ie złożonej czynności prawnej, na k tórą składa się um ow a zastaw nicza oraz o rz ecz enie sądu re je s trowego w postaci wpisu do rejestru z a sta w ó w 6. W obe c tego u m o w y o usta
w eg o w e d łu g K o d e k su c y w iln e g o , tak ja k przy z a s ta w ie z w y k ły m . P o z a tym z g o d a o so b y trzeciej w in n a być w y ra ż o n a w u m o w ie z a s ta w n ic z e j. T ak słu sz n ie: P i s u 1 i ń s k i, S k ą p s k i , O za s ta w ie re jes tr o w ym , s. 753.
5 In a czej w p rz y p a d k u u sta n o w ie n ia z asta w u z w y k łe g o p o r. J. S k ą p sk i, U m o w a z a s ta w n i
cza, „N ow e P ra w o ” 1967, z. 4. s. 487.
6 B 1 tżej o z ło ż o n y ch c z y n n o ś c iac h p raw n y ch : J. P e t r a n i u k, P o d z ia ł s p ó łd z ie ln i w
now ien iu zastawu rejestrow ego w żadnym w ypadku nie m ożna zaliczyć do czynności konsensualnych, poniew a ż art. 2 ust. 1 u.o.z.r w yklucza zastoso w anie art. 307 § 2 k.c.
P o w y ż sz e stw ierdzenie bierze się stąd, że w yda nie zastawnikowi rzeczy obciąż o n ej nie jest p rz e sła n k ą k o n iecz n ą pow stan ia zastawu rejestrow ego, tak j a k m a to m iejsce w przypadku u stanow ienia zastaw u zwykłego, gdzie zgod nie z przepisam i k.c. zastaw p ow staje na skutek dokonania czynności realnej. W y ją tk o w o przy zastaw ie zw ykłym u m o w a zastaw nicza m oże mieć charakter konsensua lny w sytuacji, gdy rzecz stanow iąca przedm iot zastawu z j a k ic h ko lw iek przyczyn znajdzie się w posiadaniu w ierzy ciela7. Pow yższe nie ozn a cza, że złożona czynność praw na, bę d ą c a podstaw ą ustanow ienia zastawu rejestrow ego, m oże być zaliczona do kategorii czynności realnych, nawet gdyby zgodnie z jej treśc ią przedm iot zastaw u rejestrow ego został wydany zastaw nikow i. C zynność taka nie m o że stać się czyn n o ścią realną, ponieważ do ustan o w ien ia zastawu re jestrow ego nie jest konieczne przeniesienie posia dan ia p rz edm iotu zastaw u na zasta w n ik a lub osobę trzecią. Bezpośrednio w y n ik a to stąd, że w arunkiem sin e qua non ustanow ienia zastawu rejestrow e go je s t - obok um ow y - k o n stytutyw ny wpis do rejestru zastawów, a nie p o zo staw ie n ie przedm iotu zastaw u w e w ładaniu zastaw cy8. W praw dzie art. 2 ust 3 in fi n e stanowi, że wpis zastaw u rejestrow ego jest rów noznaczny z w y d a n ie m rzeczy, ale dotyczy to w yłąc zn ie sytuacji, gdy zastaw ca był n ie up ra w n io n y do ro z p o rzą d zan ia rzeczą. Jednak naw et i w takim przypadku, sp ro w a d zają cy m się w yłącznie do ochrony zastaw nika działającego w dobrej w ierze, stan praw ny zaistniały na skutek w pisu nie byłby identyczny ze sta n em p ow stałym na skutek p rz eniesienia posiad an ia9.
Z tego pow odu, bez w z glę du na okoliczności towarzyszące ustanowieniu zastaw u, przeniesienie p o siadania p rz edm iotu zastaw u rejestrowego na zastaw n ika lub osobę trzecią albo p o zostaw ie nie go w dalszym w ładaniu zastawcy
7 P o r. Z. K. N o w a k o w s k i , S y stem p r a w a c y w iln eg o , t. II, W ro c ła w -W a rs z a - w a - K r a k ó w - G d a ń s k , 1977, s. 814.
8 P o r. E. P i o n k a , N ie k tó r e za g a d n ie n ia zw ią za n e z p r o je k te m u sta w y o za sta w ie
re je s tr o w y m , „ K w a rta ln ik P ra w a P ry w a tn e g o ” 5 (1 9 9 6 ), z. 4, s. 7 6 5 . A u to rk a m a słu sz n o ść , gdy
w s k a z u je , że is to tą z a s ta w u re je stro w e g o nie je s t p o z o sta w ie n ie p rz ed m io tu z asta w u w p o sia d a niu z a s ta w c y lu b o so b y trz e cie j.
9 T y lk o pod w a ru n k ie m p rz y ję c ia tak ie g o z a s trz e ż e n ia słu szn y je s t p o g ląd , że p rzy z a s ta w ie re je s tro w y m fu n k c ję w y d a n ia rz ec zy s p e łn ia w p is do re je stru . P o r. P i s u 1 i ń s k i, S k ą p s k i , O z a s ta w ie r e je s tr o w y m .
nie może być w o lą stron podniesione do rangi essen tia lia n eg o tii u m ow y zastawniczej.
W tym m iejscu należy w skazać, że ze w zględu na treść art. 2 ust. 1 u.o.z.r złożona czynność praw na stanow iąca p odstaw ę ustanow ienia zastaw u re je stro wego, w ykazuje p o dobieństw o do zdarzenia praw nego stanow iąc ego źródło powstania hipoteki z w y k łe j 10. Jedna k m iędzy tymi stanam i fa ktyc znym i za chodzi również istotna różnica, p o legająca na tym, że wpis hipoteki do księgi wieczystej, w przeciw ieństw ie do w pisu zastaw u do rejestru zastaw ów , m a moc w steczną od dnia złożenia w niosku o dokonanie wpisu. D e lege fe r e n d a należy postulować przyjęcie roz w iąza nia p rz ew idziane go w art. 29 u staw y o hipotece i księgach w i e c z y s t y c h " połącz o n eg o z je d n o c z e s n ą m o d y fik a c ją art. 2 ust. 2 u.o.z.r, p o leg ają cą na w yłączeniu m ożliw ości ustan o w ien ia z a s ta wu rejestrowego w sytuacji w yd a n ia rzeczy zastaw nikow i.
W tym miejscu rodzi się pytanie, jak ie skutki w y w o łu je u m o w a z a sta w n i cza do chwili wpisu zastawu do rejestrów , pom iędzy stronami u m o w y oraz w stosunku do osób trzecich? N iew ątpliw ie u m o w a ta, ja k wyżej w skazano, do chwili ustanow ienia zastawu nie rodzi b ezpośrednich skutków w pra w ach majątkowych stron, poniew aż zastaw jako o g raniczone praw o rzeczow e p o wstanie dopiero z ch w ilą w pisania go do rejestru. Stąd, z brz m ie n ia art. 3 u.o.z.r. w zw iązku z art. 2 ust 1 u.o.z.r. w ynika, że sam a u m o w a zastaw nicza nie wyw oła skutku rz e c z o w e g o 12. Skutek taki, spow oduje dopiero d o konanie złożonej czynności praw nej. W y d a je się, że w ynikając a z tej czynności treść stosunków obligacyjnych jest rów nież ściśle reg la m en to w an a p rz episam i u s ta wy. Przede w szystkim chodzi tutaj o art. 3 ust. 3 u.o.z.r. N ależy zauw ażyć, że przepis ten będzie miał za stosow anie o tyle, o ile strony w treści u m ow y zastawniczej w skazały, która z nich m a złożyć w term inie je d n e g o m iesiąca w niosek o wpis do rejestru zastawów.
W takiej sytuacji niezłożenie w niosku w wyżej w y m ien io n y m term inie spowoduje niew ykonanie zo b ow iązania i ew e n tu a ln ą odpow ied z ia ln o ść z art. 471 k.c. D odatkow o należy w skazać, że pow yż sz y term in m a ch a rak ter pre- k lu z y jn y 13. O znacza to, że w razie je g o niedo ch o w an ia strony u m o w y za
10 W o d n iesie n iu do h ip o te k i p o r. H ip o tek a . J. I g n a t o w i c z , J. W a s i l k o w s k i , S ystem p ra w a c y w iln eg o , t. II, s. 778.
11 P atrz p o d o b n ie N i e z b e c k a , M o j a k , U sta w a , s. 138.
12 In aczej n iż w p rz y p ad k u u sta n o w ie n ia z a s ta w u z w y k łeg o . S k ą p s k i, U m o w a z a s ta w
n icza , s. 487.
stawczej strac ą m ożliw ość u stanow ienia na jej podstaw ie prawa zastawu. Jeżeli zaś nadal c h c ą takow e ustanow ić m uszą zawrzeć n o w ą um owę.
III. W zw ią zk u z tym, że zdarzenia prawne pow odujące pow stanie obu
postaci zastaw u w y w o łu ją ob o k skutków rzeczow ych także obligacyjne, p o wstaje p y tanie o ustalenie zakresu swobody kształtow ania treści stosunków o bligacyjnych przez strony um ow y zastawniczej.
Już n a w stępie trzeba pow iedzieć, że sytuacja p ra w no-rz ecz ow a stron u m ow y zastaw niczej, bez w z glę du na typ zastawu, w yw iera istotny w pływ na treść łącz ącyc h zastaw cę i zastaw nika stosunków obligacyjnych. Generalnie stosunki te s ą p o c h o d n ą stosunków praw norzeczow ych. N asuw ające się tutaj m ożliw e ro z w iąza n ia u w a ru n k o w a n e są c e c h a m i indyw idualizującym i p o szc ze gólne p ostacie zastawu.
Jeśli chodzi o zastaw zw ykły, to jego ustanow ienie pow oduje istotne o gra niczenia w zakresie k orzystania z przedm iotu zastawu przez w łaściciela na korzyść zastaw nika. Z p ew n o śc ią są one dalej idące, niż przy ustanowieniu zastaw u rejestrow ego, p o n iew a ż właściciel traci całkow icie posiadanie. Z g o d nie z art. 306 k.c. bez p rz eniesienia posiadania na zastaw nika lub osobę trze cią nie m oże pow stać o g raniczone prawo rzeczowe, bowiem przeniesienie p o siadania stanow i składnik konieczny - obok um ow y zastawniczej - do ustan o w ien ia za sta w u zw ykłego.
T akie o g ra n ic zen ie k orzystania przez w łaściciela z rzeczy nie ma wpływu na treść za sta w u ja k o o gra nic zonego praw a rzeczow ego, poniew aż ex defini- tione p ra w o to, nie polega na korzystaniu z rzeczy, tak ja k ma to miejsce w prz ypadku u żytkow ania. N ależy podkreślić, że w skazane ograniczenie dotyczy nie w łaściciela rzeczy, który niekoniecznie musi być zastawcą.
Z uw agi na p o w y ż sz e niezbędne stało się określenie pom iędzy stronami um ow y za sta w nicze j roszczeń o charakterze obligacyjnym , w ypływ ających z faktu posiad an ia rzeczy przez zastawnika. W szczególności chodzi tu o za stawnika, k tó rem u rzecz została w ydana. Pow inien on w ramach pow stającego ex lege stosunku o b ligacyjnego czuw ać nad jej zachow aniem stosownie do przepisów o p rz ech o w a n iu za w ynagrodzeniem art 318 k.c.
S tosunki obligacyjne, o których tutaj m owa, łączą każdoczesnego w łaś ciciela rzeczy o bciążonej z k ażdoczesnym z a sta w n ik ie m 14.
G d a ń sk 1998, s. 29. A u to r słu sz n ie u w a ża , że p rz y ję ty w u sta w ie term in m ie się cz n y je s t term in em p ra w a m a te ria ln e g o .
Z tego wynika, ze w odniesieniu do zastaw u zw ykłego, w y d a n ie rzeczy zastaw nikow i lub osobie trzeciej, pociąga za s o b ą konieczność ure g u lo w an ia stosunków m iędzy zastawnikiem , a z a sta w cą w yłącznie przy p o m o c y k o n strukcji stosunku zobow iązaniow ego. N ie w ątpliw ie pow stające stosunki są skutkiem ustanowienia sam ego zastawu. O z n acz a to, że strony u m o w y z a stawniczej w celu w yw ołania tych skutków nie m u s z ą składać żad n y ch d o d a t kow ych oświadczeń woli, poniew aż o m a w ia n e stosunki w y n ik a ją b ez p o śre d nio z ustanow ienia zastawu, a nie z za w arcia realnej u m o w y obligacyjnej wynikającej z oddania rzeczy z a s ta w n ik o w i15.
Analogiczna sytuacja zachodzi, gdy na podstaw ie u m o w y zastaw niczej między w łaścicielem , a w ierzycielem u m ó w io n o się, że p rz edm iot zastaw u zostanie wydany osobie trzeciej. N ależy podkreślić, że przepisy kodeksu cyw ilnego regulujące zastaw na rzeczach ru c h o m y c h w yraźnie nie n o rm u ją sytuacji osoby trzeciej w o m aw ianych tu stosunkach obligacyjnych. Z a u w a ż my, że w art. od 318 do 322 k.c mówi się w yłąc zn ie o zastaw niku i za sta w cy. Tak jest dlatego, poniew aż osoba trzecia nie je s t stro n ą stosunków o b lig a cyjnych, w ynikających z um ow y zastaw niczej. S tronam i p o z o sta ją w yłącznie zastawnik i zastawca. O soba trzecia nie m o że w tym zakresie w stąpić w prawa zastawnika, co bezpośrednio w y nika z w yżej w sk az an y ch p rz episów ustawy. P rzykładow o w sytuacji unorm o w a n ej w art. 318 k.c. ew en tu aln e roszczenia pow stałe na skutek pogorszenia p rz edm iotu zastaw u p rz y słu g u ją w yłącznie zastaw cy w stosunku do za staw nika b ędącego prz ech o w a w cą . W ślad za tym, z uwagi na treść art. 307 § 1 k.c in fin e należy odpow ied n io stosować art. 840 § 1 k.c z je d n o cz esn y m ustaw o w y m o kreśleniem o d powiedzialności zastępcy i przechow aw cy w obec oddając ego na prz ech o w a n ie art. 840 § 2 k.c. O znacza to, że osobę trzecią, na którą zgodziły się strony um ow y zastaw niczej, należy o dpow iednio traktow ać jako zastępcę p rz e c h o w a wcy. Z e względu na to, że cytow ane no rm y m a ją ch arakter ius cogen tis, zastawnik będący p rz ech o w a w cą oraz o soba trzecia będąca jeg o za stę p c ą nie m ogą w yłączyć ani zm ienić w ynikających z nich zasad odpow iedzialności.
W ydaje się, że m am y tu do czynienia ze sz c z e g ó ln ą p o s ta c ią zo b o w ią zan ia solidarnego, poleg ają cą na tym, że zastaw nik, będący p rz ech o w a w cą , jest dłużnikiem , a osoba trzecia będzie w yłącznie od p o w ied z ia ln a w obec zastaw cy bez obow iązku ś w ia d c z e n ia 16.
15 T am że , s. 493.
16 P or. art. 368 k .c. in fin e. Z o b . A. K l e i n , Isto ta s o lid a r n o ś c i b ie r n e j, a s to s u n k i
IV. P o w y ż sz e za gadnienie odm ien n ie kształtuje się na gruncie przepisów o za sta w ie rejestrow ym . N ależy w yjść od tego, że inaczej w ygląda tutaj sy tuacja w łaściciela rzeczy, w szczególności, gdy jest on zastawcą. Jak już w s k az an o wyżej, u m o w a za sta w nicza rodzi skutki zarówno w sferze prawno- rzeczow ej, ja k i obligacyjnej.
Z asa d n ic zo na gruncie przepisów o zastaw ie rejestrow ym m ożna wyróżnić n astęp u ją ce sytuacje, gdy p rz edm iot zastaw u zostaje wydany:
1. za staw nikow i,
2. o sobie trzeciej, która w yraziła na to zgodę,
3. n a b y w cy w w yniku skutecznego przeniesienia praw a własności lub innego praw a, dającego m ożliw ość ro zporządzania przedm iotem zastawu
4. albo p o zostanie nadal w posiadaniu zastawcy.
S kutki obligacyjne u m o w y zastaw niczej w sytuacji określonej w pkt 1 i 2 są w p ro st u n o rm o w a n e przez przepisy kodeksu cyw ilnego o zastaw ie zw y k łym tj. art. 318-322 k . c . 17
J ed y n ie pew n e w ątpliw ości m o g ą się nasuw ać w zw iązku z brzmieniem art. 11 ust. 2 u.o.z.r. W yda je się, że w tym przypadku art. 11 u.o.z.r. mógłby m o d y fik o w ać art. 318 k.c w ten sposób, że do pow stałego ex lege stosunku oblig acy jn eg o n ależałoby stosow ać raczej przepisy o użyczeniu, a nie o od płatnym przechow aniu. Jednak dla przejrzystości konstrukcji należy stosować art 318 k.c w doty ch cz aso w y m brzm ieniu.
Jeśli chodzi o stan faktyczny z pkt. 4, to podlega on szczególnej regulacji przew id zian e j w art. 11 u.o.z.r. W y d a je się, że sytuacja ta pow inna być typo w a dla za sta w u rejestrow ego. Z az w y cz aj na skutek ustanow ienia zastawu re je stro w eg o za sta w ca nie pow inien tracić posiadania przedm iotu zastawu. R o zw iąz an ie to, w w iększości p rz y p ad k ó w jest korzystne dla zastawcy. Jed nakże, ze w z glę du na za b ezpiec zenie słusznego interesu wierzyciela, ustano w ienie za sta w u rejestrow ego pow inno rów nie ż ograniczać zakres uprawnień za sta w cy w stosunku do p rz edm iotu zastawu. W ustawie o zastaw ie rejestro w y m funkcję tę spełnia w łaśnie art. 11 u.o.z.r., nakładający na zastawcę
ta k ie g o k sz ta łtu z o b o w ią z a n ia s o lid arn e g o : P e t r a n i u k, P o d z ia ł s p ó łd z ie ln i, s. 94. 17 P o r. P i s u l i ń s k i , S k ą p s k i , O z a s ta w ie re jes tr o w ym , s. 753, g d zie w y rażo n o p o g lą d , że w p rz y p a d k u o d d a n ia rz e c z y o so b ie trz e c ie j m am y d o c z y n ie n ia z n o rm aln y m z a s ta w e m rę c z n y m . P o r. ró w n ież: N i e z b e c k a , M o j a k , U sta w a , s. 27. Z e w zg lęd u na treś ć art. 2 u st. 1 i 2 u .o .z .r. nie d o p rz y ję c ia je s t p o g lą d , w e d łu g k tó reg o sk utki d zia łań osoby trz e c ie j w s k a z a n e j w u m o w ie z as ta w n ic z e j p o w in n y być o cen ian e w e d łu g um o w y łączn ie z p rz y p a d k ie m z m ia n y z as a d o d p o w ie d z ia ln o ś c i o so b y trze cie j. T ak i p o g ląd z ap re ze n to w a ł J. C z a ja (K o m e n ta rz, s. 5 0 ).
szczególne obow iązki w zakresie korzystania przez niego z prz ed m io tu za stawu.
Z punktu w idzenia sytuacji p ra w norze czow ej o bow iązki te sta n o w ią w y n i kające w prost z ustawy ogra nic zenia p ra w a własności. P rze d e w szy stk im chodzi tutaj o ograniczenie korzystania. P olega to na tym, że z a s ta w c a m o że nadal korzystać z przedm iotu zastaw u rejestrow ego, ale tylko zgo d n ie z je g o społeczno-gospodarczym przeznaczeniem . P onadto pow in ien on zad b ać o zachow anie przedm iotu zastaw u w stanie nie gorszym , niż w y n ik ając y z prawidłow ego używ ania. O z nacza to, że zastaw ca m a o b o w ią z e k p o w s trz y m y wania się od w szelkich działań pogarszających stan p rz edm iotu z a b e z p ie czenia przez cały okres jego trwania. T ym należy tłum aczyć dalsze o g ra n ic z e nie, polegające na tym, że za sta w ca zobow iązany jest do zn o sz en ia ingerencji zastawnika w posiadanie poprzez um ożliw ienie mu w w y z n a c z o n y m przez niego term inie zbadanie p rz edm iotu zastawu. W tym m iejscu należ y p o d k re ś lić, że zastawca swoje u p ra w nienia w stosunku do prz ed m io tu z a sta w u c z e r pie bezpośrednio z p rzysługującego mu praw a do tego p rz edm iotu, a n ie z normy w ynikającej z art. 11 u.o.z.r. D latego też przepis ten w sk a z u je je d y n ie na ograniczenia w y k o n y w a n ia p ra w a przysługującego za sta w cy do prz ed m io tu zastawu. Przede w szystkim chodzi tu o ograniczenie p ra w a w łasności.
W zw iązku z takim o kreśleniem o b o w iąz ków zastaw cy w y n ik a ją c y c h z faktu w ładania przedm iotem zastaw u, pow staje problem ustalen ia p o d staw y , jak i zakresu odpow iedzialności zastaw cy w obec zasta w n ik a w razie n a r u
szenia przez zastawcę o b o w iąz k ó w w ynikających z art. 11 u.o.z.r. C ho d zi tu zatem o odpow iedź na pytanie, czy ze w z glę du na obow iąz k i n a ło żo n e na zastawcę odpow iadające im u praw nienia za staw nika n a le ż ą do treści p ra w a zastawu rejestrow ego, czy też m a ją charakter w yłącznie obligacyjny.
Ma to istotne znaczenie w p rz ypadku ew entualnego d o ch o d z e n ia roszczeń powstałych na skutek n aruszenia w yżej w y m ienionych o b o w ią z k ó w przez zastawcę lub osobę, za k tó rą ponosi on odpow iedzialność.
N iew ątpliwie kluczem do ustalenia rzeczyw istej treści no rm y w yn ik ając ej z art. 11 u.o.z.r je st fakt pozo staw an ia przedm iotu zastaw u w p o siadaniu zastawcy.
Otóż zwrot „jeżeli u m o w a zastaw nicza nie stanowi in acz ej” , po którym następuje przecinek, a po nim słowo „ z astaw c a” należy odcz y ty w ać w k o n tekście art. 2 ust. 2 u.o.z.r., tzn. że strony u m o w y zastaw niczej m o g ą d e c y d o wać jedynie o tym, w czyim w ładaniu będzie znajdow ał się p rz ed m io t z a s ta wu. W obec pow yższego treść norm y w ynikającej z art 11 u.o.z.r je st n a s tę p u jąca, „jeżeli um o w a za sta w nicza nie p rzew iduje p rz eniesienia p o s iad an ia
przedm iotu za sta w u re jestrow ego na zastaw nika lub osobę trzecią, to zastawca będzie m ógł dalej w ładać tym p rzedm iotem , ale z uw zględnieniem obow iąz ków nałożo n y c h na niego b ezpośrednio przez u sta w ę ”, tj. art. 11 u.o.z.r., a nie przez u m o w ę zastaw niczą.
K olejnym arg u m e n tem , w skazującym na praw idłow ość takiej interpretacji, jest u sy tu o w a n ie oznaczo n e g o przepisu w rozdz. III ustawy zatytułowanej P raw a i o b o w ią zk i za sta w cy i za sta w n ika . Ponadto prz em aw ia za tym również brak bezpośredniej sankcji za naruszenie wyżej w ym ienionych obowiązków. Przy okazji należy podkreślić, że obow iązki te są nałożone na właściciela p rz edm iotu za sta w u tylko na czas trw ania zabezpieczenia. W ydaje się, że nie jest to p rz y p ad k o w e. W tej sytuacji trudno jest m ówić o zaistnieniu stosun ków o b ligacyjnych m iędzy stronam i um ow y z a s ta w n ic z e j18. Jednakże de lege lata p o w y ż sz e argum enty są nadal niew ystarczające, aby uznać zastaw re je strow y za instytucję rozłącznie alternatyw ną w stosunku do zastawu z w y kłego. O c zy w iste jest, że ze w zględu na swój charakter ograniczenia te nie m o g ą p odlegać m o d yfikac jom przez strony um ow y zastawniczej. Dopiero po przyjęciu takiego założenia m ożna w sposób należyty objaśnić sytuację p ra w n ą n a b y w cy p rz e d m io tu zastaw u rejestrow ego.
W przy p ad k u zbycia przedm iotu zastawu, który pozostaw ał nadal we w ła daniu za sta w cy zgodnie z z a sad ą nem o p lu s iuris ew entualny nabyw ca będzie podlegał takim sam ym ustaw ow ym o g raniczeniom w korzystaniu z przed m iotu zastaw u, j a k zbyw ca.
W konkluzji należy w skazać, że podobnie jak w przypadku ochrony hipo teki, dla w ierzy ciela jest spraw ą istotną, ażeby w czasie m iędzy powstaniem zastaw u a w y m a g a ln o ś c ią w ierzytelności w artość sprzedażna przedmiotu zastaw u re je stro w e g o nie uległa istotnemu zm niejszeniu. N iebezpieczeństw o takie m oże zaistnieć zarów no ze strony w łaściciela, ja k i osób trzecich. R o szczenia, które p rz y s łu g u ją w ierzycielow i na w ypadek takich działań, składają się na o ch ro n ę za sta w u rejestrow ego.
Jed n a k ż e w obecnym brzm ieniu art. 11 u.o.z.r. nie m oże stanowić sam o dzielnej p o d sta w y w y to cz en ia pow ództw a, m iędzy innymi dlatego, że de lege
18 In a cz ej N i e z b e c k a . M o j a k , U sta w a , s. 68. A u to rzy m y ln ie tw ierd z ą, jak o b y art. 11 u .o .z .r d a w a ł u p ra w n ie n ia z a s ta w c y d o k o rz y sta n ia z p rz ed m io tu z as ta w u . M o żliw o ść k o rz y s ta n ia z rz e c z y p rz e z z a s ta w c ę w y n ik a z p ra w a w ła sn o śc i. G e n e ra ln ie w ię k sz o ść k o m en tato ró w b łęd n ie p rz y jm u je , że z ak re s k o rz y sta n ia z p rz e d m io tu z asta w u re je stro w e g o p o d leg a s w o b o d n e m u k s z ta łto w a n iu p rz ez stro n y u m o w y z a s ta w n ic z e j. P o r. ró w n ie ż C z a j a , K o m e n
lata ochrona zastawu rejestrow ego m a ch a rak ter p re w encyjny. Z au w ażm y , że w razie zagrożenia spełnienia św iadczenia w ierzyciel m oże żądać w yłącznie zabezpieczenia, i to jeszc ze przed term inem w y m a g a ln o śc i w ierzytelności. W ydaje się, że do tego w łaśnie sprow adza się ra tio legis no rm y z art. 26 u.o.z.r. Przede wszystkim przepis ten p ow inien m ieć zasto so w an ie j u ż w sytuacjach zaistnienia sam ego zagrożenia, a nie dopiero po w ystąp ien iu r z e czywistego obniżenia w artości p rz edm iotu naruszenia. W każ d y m razie, n aru szenie obow iązków w y p ływ a ją cych z art. 11 u.o.z.r. nie m oże stanow ić p o d stawy do zaspokojenia się przez w ierzyciela z prz ed m io tu zastaw u przed term inem spełnienia świadczenia.
W przypadku naruszenia o m aw ianyc h o b o w iąz k ó w w ierzyciel będ z ie m ógł na podstawie art. 222 § 2 k.c. w zw iązku z art. 251 k.c wystąpić z r o sz c z e niem negatoryjnym i żądać za nie chania n aruszeń i p rz y w ró ce n ia stanu z g o d nego z prawem.
T rzeba podkreślić, że de lege lata takie ro z w iąza n ie p o zo staw ia w iele do życzenia. Posiada ono bow iem p o d staw o w y m a n k am e n t, p olegający n a tym, że przepisy o ochronie własności m ają głów nie z a sto so w an ie do praw , które p o legają na korzystaniu z cudzej rzeczy.
R easum ując, zgodnie z usta w ą o zastaw ie re je stro w y m do ustan o w ien ia takiego zastawu niezbędne jest spełnienie tylko tych w arunków , które w prost z niej w ynikają tj. zawarcie u m ow y zastaw niczej oraz u zyskanie k o n s ty tu ty w nego wpisu zastawu do rejestru sądow ego. N ależy zgodzić się z tym, że ustawa o zastawie rejestrow ym stanow i w w ielu p unktach lex sp ec ia lis w stosunku do k.c i k.p.c. O m ó w io n e w n iniejszym opra co w an iu w yniki w y kładni art. 11 u.o.z.r., będącego niew ą tp liw ie o d stęp stw em od uregulow ań kodeksu cyw ilnego, nie d ają jed n ak w ystarcza ją cy ch arg u m e n tó w p rz e m a w ia jących za uznaniem zastaw u rejestrow ego ja k o instytucji rozłącznie alter natywnej w stosunku do zastaw u z w y k łe g o 1'. O dn o si się to rów nie ż do p o zostałych zapisów ustawy. Z p e w n o śc ią o tym nie m oże przesądzać fakt p o d n iesienia przez ustaw odaw cę do rangi a cc id e n ta lia n eg o tii u m o w y z a s ta w n i czej m ożliw ości pozostaw ienia p rz edm iotu za sta w u w dalszym w łada niu za stawcy.
Analizując to zagadnienie na przykładzie art. 11 u.o.z.r. nie m o ż n a w s k a zać, aby przepis ten w jakik o lw iek sposób o graniczał zastosow anie do za sta wu rejestrow ego art. 306 § 1 k.c. P rzeciw nie, brz m ie n ie art 2 u.o.z.r. staje się
ja s n e dopiero w k o ntekście art 1. ust. 2 u.o.z.r., co znaczy, że w sprawach nie ure g u lo w an y ch w ustaw ie do zastaw u rejestrow ego m ają w pełni zastoso w anie przepisy k .c .20
W przypadku spełnienia p o stulatów doktryny w taki sposób, aby zastaw re je strow y stał się instytucją roz łą cznie alternatyw ną w stosunku do zastawu zw ykłego, w treści u staw y o zastaw ie rejestrow ym m usiałyby nastąpić o wiele głębsze zm iany, niż te p ro p o n o w a n e prz ez d o k try n ę 21. W yda je się, że takie zm iany są n ieuza sad n io n e i w praktyce stw arzałyby wiele pow ażnych kom p li kacji.
T H E C O N S T R U C T IO N O F T H E P L E D G E B Y R E G IS T R A T IO N IN V IE W O F T H E C IV IL C O D E N O R M S
S u m m a r y
D e leg e lata p le d g e by re g is tra tio n in its p rin c ip a l c o n stru c tio n d o es n o t d e p a rt fro m the n o rm s in te n d e d in the C iv il C o d e , a rt. 3 0 6 C. C . In o rd e r to fo rm the p led g e by re g is tra tio n it is in d is p e n s a b le to p e rfo rm a c o m p le x leg a l tra n s a c tio n w h ich c o n sists o f a p le d g in g c o n tra ct a n d o f a c o s titu tiv e e n try in re g is te r o f p led g e s.
T h e n o rm re su ltin g fro m art. 11. u .o .z .r. (P le d g e by re g is tra tio n A ct) and re stric tin g the ra n g e o f e n title m e n ts o f the p le d g e r re la te d to the su b je c t o f the p led g e h a s the c h a ra c te r ius c o g e n tis and c o n s titu te s an e x a m p le o f re s tric tio n s o f p ro p e rty rig h t re su ltin g d ire c tly fro m the act. T h e re fo re the p le d g in g c o n tra c t o f o b lig a tio n re la tio n s h ip s b etw een p a rtie s c a n n o t com e in to b e in g . R a tio le g is o f in tro d u c in g re stric tio n s u p o n u sin g the s u b je ct o f p led g e by the p le d g e r re su lts in p re s e rv in g th e sa le v a lu e o f th is su b je ct. T h e c la im s w h ic h are due to the c re d ito r o n th es e g ro u n d s c o n s titu te p re v e n tiv e p ro te c tio n o f the p led g e by re g is tra tio n .
D e leg e fe re n d a to in tro d u c e th e p led g e by re g is tra tio n , a c o n stru c tio n sh o u ld be b ro u g h t in to e x is ta n c e as in te n d e d in art. 2 9 o f re a t e s ta te m o rtg a g e as w ell as land and m o rtg ag e re g is te r A ct, w ith a s im u lta n e o u s c h an g e o f art. 2, p a rt 2. u .o .z .r. w hich re stric ts the a p p li c a tio n o f re g u la tio n s o f th e p le d g e b y re g is tra tio n and on e n try in a re g is te r o f p led g e s A ct, to th e situ a tio n w h e re the s u b je c t o f the p led g e re m a in s in the p o ss e s sio n o f the p le d g e r o r o f the th ird p a rty .
20 T ak słu sz n ie J. Ig n a to w ic z (P ra w o rz e c zo w e , s. 27 4 ).
21 „ U m o w a o z a s ta w ie re je s tro w y m m u si p o z o s ta w a ć w z g o d zie z K o d e k se m cy w iln y m . N ie n a le ży m n o ży ć n o w y c h o k re ś le ń i d e fin ic ji p o ję ć , je ś li są one ju ż u sta lo n e . N o w a ustaw a m u si b y ć c z ę ś c ią s k ła d o w ą p o ls k ie g o p ra w a ” . T a k tra fn ie J. P isu liń sk i, J. S k ąp sk i (dz. cyt., s. 7 5 1 , 7 53).
