ROC ZN IK I FILO ZO FIC ZN E Tom XLV, zeszyt 4 - 1997
ZENON UCHNAST Lublin
PRĘŻNOŚĆ OSOBOWA
EMPIRYCZNA TYPOLOGIA I METODA POM IARU
P opulary zo w an a od lat sze śćd ziesiąty ch p ro b lem a ty k a sam o ak tu a liza cji system atycznie u stęp u je w zrastającem u zainteresow aniu p rę ż n o śc ią ego (ego- -resiliency). O ile w lite ratu rz e p o d ejm u jącej p ro b lem a ty k ę sam o ak tu a liza cji w iele uw agi p ośw ięca się w arunkom sp rz y ja ją cy m je j u jaw nianiu się i rozw o jow i, o tyle prężność ego ujm uje się raczej jak o ciągle rozw ijaną i u d o sk o n ala n ą zdolność do zaradnego i ad ekw atnego ra d zen ia so b ie w re a liz a c ji c o d z ie n nych zadań w zm ien nych, n ierzadko stresu jąc y ch , w aru n k ach ży c ia (K o lton, D w arshuis 1973; G arm ezy, M asten 1986; B eard sle e 1989).
O statnio, w kolejn y ch trzech num erach Jo u rn a l o f P e rso n a lity a n d S o cia l P sychology z roku 1996 podsum ow ano dotychczasow e o sią g n ię c ia w tej d z ie dzinie. P roblem atykę tę sp o p u lary zo w ał n ieco w cześn iej (19 92 r.) R o b ert Jay L iffton k siążk o w ą p u b lik a c ją o znam iennym tytule: P ro m etejski s e l f - lud zka prężn o ść w epoce fra g m e n ta ry z a c ji. N adto do p o p u lary z acji tej p ro b lem a ty k i przyczynił się rów nież Daniel Golem an w Inteligencji em ocjonalnej (N ew Y ork 1995), która zo stała opublikow ana w P o lsce (199 7) ja k o św iato w y b e stse lle r.
O sobow ościow e aspekty ego-resiliency o k reślił po raz pierw szy Jack B łock (1965) w kontekście prow adzonych badań em pirycznych nad w spółzm iennością sam okontroli (self-control) i potrzeby społecznej aprobaty (socia l d esira b ility) m ierzonej za p o m o cą k w e stio n a riu sz a M M P I. W ów czas B ło ck stw ie rd z ił, że osoby u m iarkow anie niezależne pod tym w zględem m a ją p o c z u c ie o so b istej tożsam ości, cechuje je sam ow ystarczalność i stosunkow o niski stopień koncen tracji na sobie. Osoby te nie ujaw niają tendencji do krytykanctw a czy cynizm u, ale też nie są bynajm niej łatw o w iern e. B łock d o strze g ał u tych osó b w iększe nasilen ie potrzeby autonom ii, bez sk ło n n o ści do n ie u stę p liw o śc i czy też do ja k ic h ś ekscentrycznych zachow ań. O soby te o d zn a cza ją się raczej z d o ln o śc ią do zachow ań elasty czn y ch , naw et w zm iennych czy stre su ją c y c h w a ru n k ach
2 8 Z EN O N UCH N A ST
życiow ych. P rzy czym , po ustąpieniu czynników stresu jący ch, osoby te pow ra c a ją do u p rz ed n iej, w łaściw ej sobie, o rien ta cji życiow ej.
T ego rodzaju układ cech osobow ości, stw ierd ził B lo ck (1965, 111), określa się zazw yczaj ja k o p rz ejaw „siły eg o ” (e g o -stre n g th ). B lo ck u zn a ł je d n a k ten term in za w ieloznaczny i zap ro p o n o w ał w je g o m iejsce term in eg o-resilien cy. S łow o resiliency - zdaniem B łocka - m a o k reślać zdolność do życiow ej zarad ności w zm ien iając y ch się w arun kach, ad ekw atneg o p rz y sto so w y w an ia się i zaangażow ania w spraw y życia codziennego. Słow o ego natom iast - zauw aża B lock - m a odnosić tę zdolność do strukturalnych aspektów osobow ości. D late go term in y te u ży te łą c z n ie ja k o eg o -re silie n c y (prężność ego) o k re śla ją typ osoby zd oln ej do p rz y sto so w y w an ia się w zm iennych w arun kach życiow ych w sp o sób adek w atn y , spójny i w ytrw ały, szczeg ó ln ie w sy tu acjach now ych w ym agań i w sytuacjach stresujących poprzez odpow iednie d ostrajanie (tuning) zarów no w łasnych zdolności i spraw ności, ja k i o dp ow iedn ieg o w ykorzystania sp rz y ja ją c y c h czy n n ik ó w o to cze n ia ( resp o n sive cop in g). W zw iązku z czym osoby z b rak iem „prężności e g o ” (PE) - stw ierdza B lock - u ja w n ia ją „kruchą” stru k tu rę o so b o w o ści i raczej niski pró g fru stracji. W zw iązku z czym osoby o nisk iej p rę żn o ści re a g u ją zazw yczaj n a now e i stresu jąc e sytuacje w sposób sztyw ny i ch a o ty czn y z p o cz u ciem n arastan ia „ro zlan eg o ” niepo koju.
T ym czasem je d n o stk i ch a rakteryzujące się p rężn ością ego cechu je zdolność do u trz y m a n ia w stanie w zględnej rów now agi w łasnej im pulsyw ności i p otrze bę je j k o n tro lo w a n ia z uw agi na w ym ogi o to cze n ia zacho w ania. S p rzy ja to ro z w o jo w i w łasnej zaradności, pom ysłow ości i w y trw ało ści w w y k orzy styw a niu o so b isty ch i d o stęp n y ch w danej sytuacji zasobów , sto so w an ia o dp o w ied nich strategii rad zen ia sobie z napotykanym i tru d n o ściam i społecznym i, osobi stym i czy poznaw czym i (coping resourcefully). N adto prężność o so b o w o ścio wa ujaw nia się rów nież i w tym , że po ustaniu czynników stresujących jedn ost ka p o w ra c a do w łaściw eg o sobie sposobu fu n k cjo n o w an ia, w ew nętrznej ró w now agi i re g en eracji w łasnych zasobów o sobow ościow ych.
A k c e n tu je się, iż p rę żn o ść ego o k re śla n a je s t n ie tyle w term in ach jak ich ś zew nętrznych form zachow ania, ile raczej ja k o podstaw ow a w łaściw ość osobo w o ścio w y c h re g u la cy jn y ch pro cesó w , k tóre po dm iot elasty c zn ie do sto so w u je do w ym agań o to cze n ia i w łasnych m o żliw o ści ad e k w atn ego ra d zen ia sobie z nim i, W zw iązku z czym B lock (1965, 110; 1996) trak tu je p rężn ość ego jak o c h a ra k te ro lo g ic z n ą w łaściw ość, k tóra ujaw n ia się w m niej lub b ardziej stałym
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M E T O D A PO M IA R U 2 9
stylu radzen ia sob ie z w yzw aniam i i stresam i w zm ien iając y ch się w a ru n k ach życia, z zachow aniem w łasnej tożsam ości i w łasnej o rien ta cji ż y c io w e j1.
I. OKREŚLENIE PRĘŻNOŚCI EGO I JEJ OPERACJONALIZACJA
J. B łock (1991) podjął próbę o peracjonalizacji p rężn ości ego (PE) za p o m o c ą K a lifo rn ijsk ieg o Q -sortu dla doro sły ch (C a lifo rn ia A d u lt Q -so rt - C A Q ). D ziew ięciu ekspertów ch arak tery zo w ało k o n k retne oso by za p o m o c ą stw ie r dzeń C A Q w aspekcie d efin ic y jn ie o k reślonej PE. S p o śró d 100 stw ierd z eń C AQ w yodrębniono 26 stw ierdzeń ujm ujących najbardziej i najm niej ch a rak te rystyczne dla PE sposoby funkcjonow ania w relacjach m iędzyludzkich. S tw ier d zenia te, w raz z n u m era cją C A Q , p re zen tu ję pon iżej w k o le jn o śc i podanej przez E. K lohnen (1996, 1079): T a b e la 1. S y m p to m y p rę ż n o śc i eg o u jm o w a n e w C A Q N a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n e d la P E N a jm n ie j c h a ra k te ry s ty c z n e d la P E 1 Z d aje so b ie sp ra w ę z m o ty w ó w sw ego z ac h o w a n ia . 1 S ła b e m e c h a n iz m y o b ro n n e ; n ie d o s ta te c z n e p rz y s to s o w a n ie w s y tu a c ji s tr e su. 2 C e c h u je go s e rd e c z n o ść ; z d o ln o ś ć do b lis k ic h relacji. 2 J e s t n ies k u te c z n y . 3 M a sp o łe c z n y ta le n t i p o c z u c ie p e w n o śc i sieb ie. 3 T ru d n y w k o n ta k c ie ; z p o c z u c ie m n ie p e w n o śc i i k o m p le k só w . 4 Je st p ro d u k ty w n y ; d o p ro w a d z a do k o ń c a p o d ję te prace.
4 W sy tu a cji n a w e t n ie w ie lk ie j fru s tra c ji iry tu je s ię i re a g u je w s p o s ó b p r z e s a d ny. 5 M a s p o k o jn y i z re la k s o w a n y sp o s ó b b y cia. 5 N ie p rz y z n a je się do p rz y k ry c h d o ś w ia d c ze ń i m yśli. 6 S p raw n y w re la c ja c h s p o łe c z n y c h , w y m ag a jąc y ch d z ia ła n ia z w y o b ra źn ią . 6 M im o z m ia n y p e łn io n y c h ról s p o łe c z n y ch u s to s u n k o w u je się do in n y c h z a w sze w taki sam sp o s ó b .
7 P o tra fi d o s trz e c to, co je s t is to tn e w r e lac jac h m ię d z y lu d z k ic h .
7 W is to c ie j e s t c ią g le z a n ie p o k o jo n y .
1 M a sz y n o p is a rty k u łu J. B ło c k a z ro k u 1 9 9 5 , n a k tó ry p o w o łu je się G o le m a n (1 9 9 7 , 82 i 4 7 6 ), z o sta ł o p u b lik o w a n y w ro k u n a stęp n y m i do tek stu teg o ż arty k u łu c z ę s to o d w o łu ję się.
3 0 Z EN O N U C H N A ST
N a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n e d la P E N a jm n ie j c h a ra k te ry s ty c z n e d la P E
8 W n a p o tk a n y c h p ro b le m a c h p o tra fi u jąć to , co n a jw a ż n ie js z e .
8 W sy tu a cji n a p o tk a n y c h p rz ec iw n o śc i czy fru s tra c ji u le g a im lu b w y c o fu je się. 9 M a p o c z u c ie z a le ż n o ś c i i je s t a u te n ty c z n ie o d p o w ie d z ia ln ą o so b ą. 9 Je st e m o c jo n a ln ie n ija k i, b e z w yrazu. 10 M a w y c z u c ie h u m o ru . 10 Je s t p o d a tn y n a re a ln e czy w y o b ra żo n e z a g ro ż e n ie ; z alę k n io n y .
11 C en i w ła s n ą n ie z a le ż n o ś ć i a u to n o m ię . 11 S k ło n n y do c ią g łe g o z a m a rtw ia n ia się.
12 Ł a tw o z je d n u je s o b ie p rz y c h y ln o ść i a k c e p ta c ję .
12 C z u je się p o k rz y w d z o n y m p rz e z życie.
13 M a p o c z u c ie h u m o ru . 13 M a p o c z u c ie b ra k u se n su życia.
K lo hnen (1996) p o d d ała an a liz ie czynnikow ej dane em p iry czn e uzyskane od 558 osó b w o d p o w ied zi n a p y tan ia sfo rm u ło w an e o d p o w ied n io do treści p o w y ższy ch 26 stw ierd z eń C A Q . W końcu K lohnen stw ierd ziła, iż PE je s t w ielow ym iarow ym konstruktem osobow ościow ym . P od staw o w e je g o czynniki to ufny optym izm , aktyw ność produktyw na, w gląd i serdeczność oraz spraw na ekspresja. W ten sposób zoperacjonalizow ana prężność ego stanow iła dla Kloh nen p od staw ę do w yodrębnienia 29 stw ierdzeń z 427 stwierdzeń K alifornijskie go Inw entarza Osobow ości (CPI), z których utw orzyła o drębn ą czteroczynniko- w ą skalę PE.
N ależy je s z c z e n ad m ien ić, iż B lock i K rem en (1996) op u b lik o w ali skalę sam oopisu w aspekcie prężności ego (E go-R esiliency Scale - ER-89). N a czte rostop niow ej skali ocenia się 14 stwierdzeń określających PE. B adacze uzyska li w y so k ie w skaźniki trafn o ści tej skali w o d n iesien iu do danych uzyskanych p rzez osoby b ad a n e za p o m o c ą K alifo rn ijsk ieg o Q -so rt dla d oro sły ch (CA Q ) i za p o m ocą W echslera testu inteligencji dla dorosłych (W A IS-R ). O soby, które uzyskały w yższy poziom PE - stw ierd z ają B lo ck i K rem en - są bardziej kom peten tn e i d z ia ła ją w sposób adekw atny, szczególnie w sytuacjach, gdy relacje m iędzyludzkie sta ją się trudne i m ało klarow ne. P o d su m o w u jąc w yniki sw ych an a liz B lo ck i K rem en stw ierd zają, iż zaró w n o in telig e n cję, k tó rą m ierzy się za p o m o c ą W A IS-R , ja k i p rę żn o ść ego, odn osić n ależy nie ty le do ja k ic h ś o b serw o w aln y ch cech zach ow ania, ile raczej do p ro cesó w w ykonaw czych (ex e c u tiv e p r o c e s se s ). Przy czym zw raca się w ów czas uw agę, iż p o jęcia te
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M ETO D A PO M IA R U 31
u jm u ją różne rodzaje procesów w ykonaw czych w arunkujących ad ekw atne bio- społeczne p rzy stosow anie się jed n o stk i do zm ieniających się w aru n k ó w życia.
W określeniach inteligencji, naw et w tych, które ak c en tu ją je j aspekty fu n k cjo n a ln e - zdaniem B łocka i K rem ena - ciąg le w y a k cen to w u je się zn aczen ie „poznaw czych” spraw ności w zakresie p rzetw arzan ia inform acji i racjo n aln eg o rozw iązy w an ia problem ów . N ie d o ce n ia się zazw yczaj zn a cze n ia afek ty w - n o -m oty w acyjny ch aspektów zachow ania, k tó re są p ie rw o tn e w sto su n k u do poznaw czych zdolności, które s ą w y korzystyw ane w p ro c esie p rz y sto so w a n ia się w zm iennych w arunkach fu n k cjo n o w an ia. B łock o k re śla te cz y n n ik i za pom ocą u o gólnionego term inu „p rężn ość e g o ” (ER ), ja k o układ zdolności je d nostki do d o strajan ia czy harm onizacji (tu n in g ) w łasny ch p ra g n ie ń i dążeń odpow ied nio do aktualnych i przyszłych ze w n ętrzn y ch u w a ru n k o w ań i w ła snych spraw ności. C hodzi tu zatem o u jęcie spraw no ści w zakresie skutecznej regulacji w łasnej afektyw nej im pulsyw n ości oraz m o ty w acy jn y ch n apięć i nacisków odpow iednio do danych m ożliw ości i o g ra n ic zeń p s y c h o s p o łe c z nych. A spekty te - zauw aża B łock - u jm o w an e są co raz c z ęściej ró w n ie ż za p o m o cą term inu „in telig en cja sp o łecz n a” (W alk er, F oley 1973; S te rn b erg , Sm ith 1985; B rody 1992; K osm itzki, John 1993) czy też „in telig en cja em o cjo n aln a” (S alovey, M ayer 1990). M ożna by n ad m ien ić, iż G olem an (19 97 , 82) przyznaje, że opraco w an a p rz ez B łocka m eto d a p o m iaru p rę żn o ści ego (ego- -r e silie n c y ) u jm u je to, co w chodzi w zakres in telig e n cji e m o c jo n a ln e j. W związku z czym Golem an (1997, 476) sugeruje, by pom iar prężności ego (elas tyczności ego) trak to w ać zastęp czo ja k o p o m iar in te lig e n c ji em o cjo n a ln e j, podobnie ja k wyniki testów osiągnięć szkolnych traktuje się jak o m iernik ilora zu inteligencji.
II. PRÓBY TYPOLOGIZACJI PRĘŻNOŚCI EGO
Jack Błock i jeg o w spółpracow nicy akcentując w ielow ym iarow ość o so bo w o ściowej struktury p rężności ego z w ra c a ją szc z e g ó ln ą uw agę, iż ch o d zi im nie ty le o różn ico w an ie ludzi w aspekcie pew nych cech o so b o w o ści, ile raczej o u jęcie pew nego układu cech ja k o w yznacznika charakteru kon kretn ej osoby.
2 W G o le m a n a E m o c jo n a ln e j in te lig e n cji (p rze k ła d A. Ja n k o w s k ie g o ) te rm in „ e g o -re s ilie n - cy ” je s t o d d an y term in em „ e las ty c z n o ść -e g o ” . Je d n a k p rz y m io tn ik „ ela s ty c z n o ść ” o k re śla raczej w łaściw ości p rzed m io tó w , tym czasem sens term in u „resilien c y ” w o d n ie s ie n iu d o lu d zi w y ra ża ny je s t w sło w n ik a c h raczej te rm in e m „ p rę ż n o ś ć ” .
3 2 ZEN O N UCH N A ST
Innym i słow y, w opisie struktury osobow ości praktykow ane je s t w tym w ypad ku p o d ejście ty pologizujące, które zorientow ane je st na określenie tych katego rii osób, k tóre m a ją p o d o b n ą konfigurację cech osobow ości, zdolności, postaw. T en rodzaj p o d ejścia za in icjo w ał B lo ck (1971 ), o p ierając się na d anych em pi ryczn y ch z sam o opisu za p o m o cą w spom nianego C A Q -sortu i danych z o b ser w acji podłużn ej. B lock w yodrębnił w ów czas trzy typy osobowości: osoby pręż ne (R e s ilie n ts ), osoby o zaw yżonej i usztyw nion ej sam o k o n tro li ( Vulnerable O v erco n tro lle rs) oraz osoby o niestabilnej sam okontroli ( U nsettled U ndercon tro lle rs). D a lsz e b ad a n ia w tej d zied z in ie p rz ep ro w ad zili R obins i in. (1996) na 300-osobow ej grupie m łodzieży. W yniki ze statystycznych analiz (korelacje, an alizy cz y n n ik o w e, analizy w arian cji) stan ow iły d la ty ch badaczy podstaw ę do stw ierd z en ia, iż w y o d ręb n io n e p rzez B ło ck a trzy typy oso b o w o ści m ają podstaw y w danych em pirycznych zebranych za pom ocą kw estionariuszy osobo w ości p o zw alający c h na o k reślen ie poziom u sam o ko ntroli i podstaw o w ych w ym iarów cech osobow ości tzw. W ielkiej P iątki (N E O -P I). N ad to w zięto pod u w agę ró w n ie ż p o zio m in telig e n cji osób bad an ych , ok reślany za pom o cą W ISC -R , oraz dane z obserw acji ich zachow ania w szkole i ich wyniki w nauce szkolnej. W końcow ych w nioskach badacze ci sform ułowali postulat prow adze nia d alszy ch bad ań nad e tio lo g ią i ro zw o jo w y m i asp ektam i w yodrębnionych typów osobow ości, akcentując potrzebę dalszej w eryfikacji w badaniach podłuż nych stało ści układów cech w strukturze osobow ości reprezentantów w yodręb n io n y ch typów osób.
O pub lik o w an a o statnia w ersja B łocka Skali Prężności Ego (ER -89) stanow ić m oże d o b ry pu n k t w y jścia do dalszych prac nad o p e ra c jo n a liz a c ją psychom e- tryczn y ch k ry terió w ty p o lo g izacji w zakresie p rę żn o ści ego ja k o w łaściw ości c h a ra k te ro lo g ic z n e j. R zetelność i trafność skali ER-89, k tóra - w edług B łocka i K rem en a (19 9 6 ) - o k re śla p o ziom „ c zy stej” prężn o ści (P ure E R), została po tw ierd zo n a w ysokim w skaźnikiem zgodności w yników uzyskanych za pom o c ą tej sk ali a danym i p sy ch o m etry czn y m i u zy sk any ch za p o m o cą K a lifo rn ij skiego Q -sortu (C A Q ) w yników z badań in teligen cji testem W ISC -R (Pure IQ) oraz d an y ch z o b serw acji o siąg n ięć szkolnych. C o w ięcej, G olem an - jak w sp o m n ian o - u zn ał B ło ck a m etod ę pom iaru p rężn o ści ego ja k o za stę p czą m eto d ę p o m iaru opisyw anej p rzez n iego in telig e n cji em o cjo n aln ej.
N iem niej je d n a k należy zauw ażyć, że B łock a skala ER -89 je st jed no w y m ia ro w a i z tych racji dane p sy ch o m etry czn e u zy sk an e za je j p o m o cą nie m ogą stanow ić bezpośredniej podstaw y do ich interpretacji w aspekcie pew nej stabil nej struktury cech i postaw . Z tych też racji dane te nie m ogą rów nież stanow ić w y starczająco zasadnej podstaw y do form ułow ania hipotez odnośnie do akcen
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : EM PIR Y CZN A TYPO LO G IA I M E T O D A POM IARU 3 3
tow anych często aspektów afektyw no-m otyw acyjnych p rężno ści o so b o w o ś ciow ej.
Tym czasem w ym iary afektyw no-m otyw acyjne prężności ego m ożna u jąć n a bazie założeń A. M aslo w a (1986, 52) te o rii m o ty w acji, w szc zeg ó ln o ści w aspekcie opisan eg o p rzez niego p odstaw ow ego (e g zy sten cjaln e g o ) dy lem atu rozw ojow ego: B ezp ieczeń stw o <- O soba -> W zrost.
Z naczące w tym w z g lę d zie m ogą okazać się dane em p iry czn e z e b ran e za p o m o cą K w estio n ariu sza P o czu cia B ezp ie cze ń stw a (U c h n ast 1990) i B łocka skali ER -89. W ydaje się, że m etody te z a sto so w an e łącz n ie m o g ą d o starc zy ć odpow iednich podstaw do o p eracjo n aliza cji w yznaczników struk tury ch a rak te rologicznej p rężności o sobow ej, k tó ra w arun kuje ad e k w atn e fu n k c jo n o w an ie i dynam ikę procesu rozw ojow ego je d n o stk i ludzkiej.
III. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA A PRĘŻNOŚĆ-EGO
C zynnikow y K w estio n ariu sz P o czu c ia B ezp ie cze ń stw a - K PB (U ch n ast 1990) służy do pom iaru syndrom u p o czu cia b e z p ie c z e ń stw a , który M aslow (1952) o p isał w fo rm ie 14 paraleln y ch sym ptom ów . U jęte p rzez M aslo w a sym ptomy teg oż syndrom u w y d a ją się bardzo bliskie tym , które B ło ck p rz y p i suje p rężn o ści ego, a G olem an in telig e n cji em ocjo n a ln ej.
T a b e la 2. S y m p to m y sy n d ro m u p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a i b ra k u p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a (M a slo w 1952) P o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a B ra k p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a 1. P o c z u c ie b y cia łu b ia n y m , a k c e p to w a n y m , trak to w a n y m s e rd ec z n ie . 1. P o c z u c ie b ra k u a k c e p ta c ji, b y c ia o d r z u c o n y m , n ie k o c h a n y m , tra k to w a n y m z c h ło d em i b e z u c z u ć ż y c z liw o ś c i; b y c ia p o g a r d z an y m , n ie n a w id z o n y m . 2. P o c z u c ie p rz y n a le ż n o ś c i; b y c ia w św ie c ie ja k u sie b ie , b y c ia n a w łasn y m m ie jsc u , z a j m o w a n ia sw eg o m ie jsc a w g ru p ie. 2. P o c z u c ie iz o la c ji, w y o b c o w a n ia , s a m o tn o ści; p o c z u c ie w y o d rę b n ia n ia się , w ła sn e j in d y w id u a ln o ś c i.
3. P o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a ; rz a d k o k ied y c zu je się z ag ro ż o n y , zalęk n io n y .
3. S ta łe p o c z u c ie n ie p o k o ju , m o ż liw o ś c i n ie b e z p ie c z e ń s tw a i z a g ro ż e n ia .
3 4 ZEN O N U C H N A ST P o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a B rak p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a 4. S p o s trz e g a n ie św ia ta i ż y c ia ja k o c ze g o ś p rz y je m n e g o , p rz y ja c ie ls k ie g o , ż y cz liw e g o i se rd e c z n e g o . 4. S p o s trz e g a n ie św ia ta i ż y c ia w o g ó le ja k o c z e g o ś n ie b e z p ie c z n e g o , w y m a g ając e g o czy w ro g ie g o , w k tó ry m rz ąd z i p ra w o d ż u n g li - je d e n je s t p rz e c iw d ru g ie m u ; p o ż e ra się lub j e s t się p o ż arty m . 5. S p o s trz e g a n ie in n y c h ja k o is to ty z n a tu ry d o b re , m iłe , p rz y ja c ie ls k ie , ż y c z liw e i se r d e cz n e. 5. S p o s trz e g a n ie in n y c h ja k o isto ty z n a tu ry z łe, z ło ś liw e i e g o is ty c z n e , ja k o n ie b e z p ie c zn e , p rz e są d n e i n ie n a w istn e . 6. U c z u c ie p rz y ja ź n i i z a u fa n ia d o in n y ch ; w s to s u n k u d o in n y c h m ało w ro g o ś c i, a r a czej to le ra n c ja ; s p o n ta n ic z n e e k s p re s je se r d e c z n o ś c i. 6. P o c z u c ie b ra k u z a u fa n ia ; n ie c h ę ć i z a z d ro ść w z g lęd e m in n y c h ; d u ż o w ro g o ści, p rz e są d ó w i n ie n a w iśc i. 7. O p ty m is ty c z n e n a s ta w ie n ie , p rz e w id y w a n ie ra c z e j p o m y ś ln e g o b ie g u w y d arzeń . 7. P e sy m isty c z n e n a sta w ie n ie ; p rz e w id y w a n ie te g o , co n a jg o rs z e m o że się zd arzy ć.
8. P o c z u c ie z a d o w o le n ia i o s o b is te g o s z c z ę ś c ia w ży ciu . 8. S k ło n n o ś ć do p o c z u c ia n ie z a d o w o le n ia i z a w ie d z e n ia się; c z u je się p o k rz y w d zo n y m i n ies z c zę śliw y m . 9. P o c z u c ie w y c is z e n ia i sp o k o ju , re la k su , b e z k o n flik to w o ś c i, e m o c jo n a ln e j sta b iln o ś c i.
9. P o c z u c ie n a p ię c ia , p o b u d z e n ia i sta n u k o n flik tu , co p rz e ja w ia ć się m o ż e np. w o g ó ln e j „ n e rw o w o ś c i” , z m ę c z e n iu , d ra ż li- w o ści, w e m o c jo n a ln e j z m ie n n o śc i, p o c z u ciu n ie p e w n o ś c i, b ra k u w e w n ę trz n e j sp ó jn o ści. 10. S p o n ta n ic z n o ś ć w fu n k c jo n o w a n iu , z d o l n o ś ć do u k ie ru n k o w a n ia się ra cz ej n a św iat i in n y c h n iż n a s ie b ie sa m eg o , n a w ła sn e „ ja ” . 10. T e n d e n c ja d o k o m p u ls y w n e g o a n a liz o w a n ia w ła sn y c h p rz eż y ć i o d c zu ć . 11. A k c e p ta c ja sie b ie , to le ra n c ja ró ż n y c h , c z a se m o d m ie n n y c h , o d c z u ć i z a c h o w a ń , a k c e p ta c ja w ła sn e j im p u lsy w n o śc i. U . P o c z u c ie z n ie c h ę c e n ia , p o c z u c ie w iny, w s ty d u , g rz e s z n o ś c i; te n d e n c je s a m o b ó jc ze , b ra k o d w ag i. 12. P r a g n ie n ie p o s ia d a n ia siły i z d o b y c ia p o trz e b n y c h k o m p e te n c ji ra cz ej w celu r o z w ią z y w a n ia n a p o ty k a n y c h p ro b le m ó w , n iż w c e lu w y k a z a n ia w ła sn e j w y ż sz o śc i w s to su n k u do in n y c h ; z a s a d n a o c e n a sie b ie , p o c z u c ie siły , o d w a g i. 12. Z a b u rz e n ia w z a k re s ie o c e n y sam eg o sie b ie , w ła sn y c h k o m p e te n c ji, p rz e sa d n e a m b ic je , d ą ż e n ie do z d o b y c ia m ocy, z n a c z ą cej p o z y c ji sp o łe c z n e j, a g re sy w n o ść , p o g o ń za m a te ria ln y m i d o b ra m i, z a z d ro ść ; lu b /i te n d e n c je m as o c h is ty c z n e , n a d m ie rn a z a le ż n o ść , k o m p u ls y w n a u le g ło ś ć , p o c z u c ie n iż sz o śc i, s ła b o ś c i, b e zra d n o ś c i.
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y CZN A TY PO LO G IA I M ETO D A PO M IA R U 3 5 P o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a B ra k p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a 13. W zg lęd n y b ra k n e u ro ty c z n y c h czy p s y ch o ty c z n y c h z ac h o w a ń , re a lis ty c z n e ra d z e n ie so b ie w życiu. 13. S ta ła p o trz e b a z a b e z p ie c z a n ia się p rz e d czy m ś; n e u ro ty c z n e te n d e n c je do p o sta w o b ro n n y c h , u c ie c z k i, c ią g łe g o p o p ra w ia n ia ; s k ło n n o ś ć d o z a c h o w a ń p sy c h o ty c z n y c h . 14. „ S p o łe c z n e z a in te re s o w a n ia ” (w se n sie A d le ro w sk im ); g o to w o ść do w s p ó łp ra cy , z a in te re so w a n ie sp raw am i in n y ch , sy m p a ty cz n e u sto su n k o w a n ie . 14. T e n d e n c je d o z a c h o w a ń s a m o lu b n y c h , e g o c e n try c z n y c h , in d y w id u a lis ty c z n y c h .
T rzy p ierw sze sym ptom y - w edług M aslo w a - o k re śla ją źró d ło w e asp ek ty ujm ow anego syndrom u, natom iast dalsze sym ptomy ok reślają cechy w tórne, tj. skutki zaspo kojenia lub u d arem n ien ia trzech p o d staw o w y ch p o trze b , k tó re są u trw alane w ciągu indyw idualnego rozw oju je d n o s tk i lu d zk iej. C echy te - zdaniem M aslow a - m a ją c h a rak ter głęb o k ich ch a ra k te ro lo g ic z n y c h po staw (sym ptom y: 4, 5, 6, 7, 10 i 11) i skłonności do reaktyw nych zachow ań (sy m p tom y: 8, 9, 12, 13 i 14).
M aslow a h ip o teza o istn ien iu trzech źró d ło w y ch sym p tom ów syn drom u poczucia bezpieczeństw a zo stała p o tw ierd z o n a na p od staw ie w yników analizy czynnikow ej p rzeprow adzonej na d anych p sy ch o m etry czn y ch u zy sk an y ch za p om ocą M aslow a 75 item ów „S ec u rity -In sec u rity In v e n to ry ” z roku 1952 (U chnast 1990). O ile jed n ak za p o m o cą M aslow a In w en tarza S-I m ożna o k re ślić je d y n ie p oziom u o g ó ln io n eg o (jed n o w y m iaro w eg o ) p o c z u c ia braku bezpieczeń stw a, o tyle za p o m o cą op raco w an eg o n a je g o b az ie K PB m ożn a określić rów nież poziom nasilenia trzech źródłow ych czynników u og ólnion ego poziom u osob o w o ścio w eg o syndrom u p o czu cia b e z p ie cze ń stw a. C zy n n ik i te określono w term inach odpo w iad ający ch trzem p o d staw o w y m p o trzeb o m u ję tym w M aslow a teo rii „m otyw acji b ra k u ” : (1) B lisk o ść (BI) - w y z n acz n ik potrzeby p rzynależn ości i m iłości, (2) S ta b iln o ść (S t) - w y z n acz n ik p o trzeb y bezpieczeń stw a, (3) Z au fan ie do siebie (Zs) - w y znacznik p o trze b y szacunk u do siebie. Sumę wyników uzyskanych w p oszczególnych czynnikach u zn aje się za w skaźnik p o czu cia b ez p ieczeń stw a (PB ).
M ając na uw adze ok reślen ie em piry czn y ch podstaw w spó łzm ienn ości m ię dzy ch a rak tero lo g ic zn ie u jm o w an ą p rę ż n o śc ią ego a p o c z u c ie m b e z pieczeństw a, które - w edług M aslo w a - w a ru n k u je u k ie ru n k o w a n ie rozw o ju osobow ości ku sam oaktualizacji i pełni człow ieczeń stw a (.^ //-tran sce n d en cji), włączyłem 14 itemów B łocka Skali P rężności Ego (E R -89) do K w estionariusza P oczucia B ezpieczeństw a (K PB ), tw orząc w ten sp osó b 4 4 -item o w y K w e stio
3 6 ZEN O N U C H N A ST
n a riu sz P o c z u c ia B ezp ie cze ń stw a i P rężn o ści Ego (K P B -P E ). O sob a bad ana zazn ac za sw e u sto su n k o w an ie do poszczeg ó ln y ch stw ierd zeń K P B -P E na p ię cio sto p n io w ej skali: zu p e łn ie fałszy w e (0), raczej fałszy w e (1), nie je ste m zd ecy d o w an y (2), raczej p raw d ziw e (3), zup ełn ie p raw d ziw e (4).
W sp ó łcz y n n ik i rz e te ln o śc i-sta ło śc i ( r S pearm ana) danych z K PB -PE, u zy skan ych od 51 stu d en tek i 23 stu d en tó w z dw u badań, z k tó rych d ru gie p rze p ro w a d zo n o po o k resie trzech tygodni, s ą stosunk ow o bardzo w ysokie: BI ru = .90; St rtt = .84; Zs rtt = .87; P B rn = .92; P E = .76. W yn ik i średnie i inne statystyki opisow e danych z K PB -PE uzyskanych w badaniach 288 osób w w ieku lat 18-23 zostały zam ieszczo ne w tab eli 3.
T a b e la 3. S ta ty s ty k i o p is o w e ro z k ła d u w y n ik ó w K P B -P E (N = 2 8 8 ) C z y n n ik i M o M o K u rto z a S k o ś-n o ść B łąd st. M in . M ax. BI 2 6 .7 8 5 .0 2 23 -.1 0 -.41 .30 12 38 St 2 1 .0 3 6 .1 2 24 -.78 .07 .36 9 36 Z s 2 1 .7 0 5 .2 9 26 -.47 -.23 .31 9 35 PB 6 9 .5 2 12.87 74 -.5 0 -.1 0 .76 37 99 P E 3 7 .9 9 4 .7 3 36 -.2 4 -.2 4 .28 24 50
W g ru p ie 288 osób zbadanych za p o m o cą K PB -PE znalazło się 144 m ężczyzn i 144 k o b ie t. U zy sk an e p rzez te d w ie p o dgrupy w yniki o p isu ją statystyki za m ieszc zo n e w tabeli 4.
T a b e la 4. W y n ik i ś re d n ie g ru p y k o b ie t i m ęż cz y z n i w s k aź n ik i ró ż n ic m ięd z y nim i
C z y n n ik i K o b ie ty M ęż czy źn i t P M o M a BI 2 6 .6 0 5 .1 2 2 6 .9 7 4 .9 3 -.63 .52 6 9 St 2 0 .8 2 6 .2 5 2 1 .2 4 6.01 -.5 8 .5 6 4 4 Zs 2 0 .9 8 5.48 2 2 .4 3 5 .0 0 -2 .3 5 .01 9 6 PB 6 8 .4 0 13.1 0 7 0 .6 4 12.57 -1 .4 8 .1 3 9 4 P E 3 8 .1 9 4 .8 9 3 7 .7 9 4 .5 7 .71 .4 7 8 4
Z am iesz czo n e w tab eli 4 śred n ie (M ) m ężczyzn i k o b iet n ie ró ż n ią się is totnie, je d y n ie w czynniku „Z aufania do siebie” (Zs) m ężczyźni uzyskali istot n ie w yższy w ynik średni. N iem niej b io rąc p od uw ag ę, iż w p o zostałych dw u
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M E T O D A PO M IA RU 3 7
czynnikach nie w ystąpiły istotnie różne w yniki średnie, m ożna by uznać wyniki z tabeli 3 za p odstaw ę do ich prób nej n o rm alizacji w skali T.
M ając na uw adze określenie stopnia w spółzm ienności m iędzy danym i o k re ślającym i w ym iary p oczucia b ez p ie cze ń stw a a danym i o k re śla ją cy m i p o zio m prężności ego, obliczono uzyskane od badanej grupy osób (N = 288) w skaźniki in terk o relacji czynników K PB -PE , które zam ieszczo no w tab eli 5.
T a b e la 5. W sk a źn ik i in te rk o re la c ji m ię d z y c z y n n ik a m i K P B -P E i p o d sta w y d o ich in te rp re ta c ji C z y n n ik i r z P BI, St .35 6 .1 9 < .0001 BI, Z s .54 10.20 < .0 0 0 1 BI, PB .78 17.67 < .0 0 0 1 BI, P E .30 5 .1 9 < .0 0 0 1 St, Z s .38 6 .8 0 < .0 0 0 1 S t, PB .77 1 7.12 < .0 0 0 1 St, P E -.0 4 -.7 6 .4 4 9 0 Z s, PB .80 18.68 < .0001 Z s, PE .18 3 .0 2 < .0 0 2 5 P B , PE .17 2 .8 4 .0 0 4 5
W skaźniki statystycznej w spółzm ienności trzech podstaw ow y ch czynników p o czu cia b ez p ieczeń stw a są n iew ą tp liw ie w ysokie, gdyż cz y n n ik i te zo stały w yodrębn ione za p o m o cą m etody V arim ax d la zm ienn ych w sp ó łza le żn y ch (U chnast 1990). P rze d m io tem szczególnej uw agi w tym w yp ad ku je s t raczej w skaźnik w spółzm ienności m iędzy p o czu ciem b ez p ie cze ń stw a (P B ) a p rę ż n o śc ią ego (PE). W skaźnik ten je s t w p raw d zie isto tn ie w ysoki (P = .005), ale jednocześnie znaczący dla poczucia bezpieczeństw a czynnik stabilności (St) nie je s t bynajm niej w spółzm ienny z p rę żn o ścią ego. N adto uzyskany w tych b ad a niach bardzo niski w skaźnik k o re la cji (r) m a znak ujem ny. M o ż n a by zatem sform ułow ać w tym kontekście zasadnie pytanie o funkcję czynnika stabilności w o d niesieniu do p rężności ego.
C elem u jaśn ien ia złożoności w sp ó ło d n iesień p o szc zeg ó ln y ch cz y n n ik ó w poczucia bezpieczeństw a i prężności ego należałoby najpierw porów nać wyniki średnie grup osób, w yodrębnionych z uw agi na uzy skan y p rz ez nie w ynik ogólny PB i PE poniżej i powyżej jednego odchylenia stan dard ow eg o od w yni ku śred n ieg o całej grupy b adanych osób (N = 288) d la u jm o w an y ch tutaj zm iennych. N adto m ając na uw adze spraw dzenie em pirycznych podstaw opisa
3 8 ZEN O N UCH N A ST
nego przez M aslow a dylem atu rozw ojow ego „bezpieczeństw o - w zrost”, m ożna by go u jąć w term inach „bezpieczeństw o - prężność ego” , którego m iarą byłby stosunek w yniku PE do PB, U zyskane w ten sposób w yniki m ogłyby stanow ić p o d staw ę do w y o d rę b n ien ia grup osób o isto tn ie znaczącej p rzew adze PE lub o isto tn ie znaczącej p rz ew ad ze PB w stosunku do PE.
In te rp re ta c ja u zyskanych danych analizy statysty cznej m oże być bardziej je d n o z n a c z n a , je ś li u zyskane w yniki z K P B -P E z o sta n ą przeliczo n e w skali T na p o d staw ie staty sty k zam ieszczonych w tabeli 3. W ten sposób wyniki śred nie w y o d rę b n io n y ch grup ek sp ery m en taln y ch m o g ą być interp reto w an e odpo w ied n io do m iary 50 punktów , jak o w stępnej norm y dla badanej próbki p o p u lacji.
T rak tu jąc podejm ow ane analizy statystyczne jako próby ujaśnienia współod- n o szen ia się czynników poczucia bezpieczeństw a do jed now ym iarow ej prężno ści ego, p re z e n tu ję poniżej jed y n ie w form ie w ykresów uzysk an e wyniki śred nie w y o d rę b n io n y ch grup ek sp ery m en taln y ch spo śró d 288 b ad an ych osób.
♦ — N i s k . P B ( N = 6 2 ) W y s , P B (N = 5 4 )
W y k re s 1. P ro file z w y n ik ó w śre d n ic h o só b o w y so k im i n isk im p o c z u c iu b e z p ie c z e ń s tw a
N ie je s t bynajm niej czym ś zaskakującym , że w yodrębnione dw ie grupy osób z u w agi na ich w yniki w PB u zy skały bardzo isto tn ie różny w ynik śfedni we w szy stk ich cz y n n ik a ch K PB. N a jm n iejsza ró ż n ic a m iędzy ujętyrńi średnim i osób o n isk im PB (M = 4 6 .2 1 ; a = 10.88) i osób o w ysokim PB (M = 52.49; o = 8.19) w y stą p iła w skali p rę żn o ści ego (P E ), ja k k o lw ie k i w tym w ypadku ró ż n ic a m ięd zy tym i śred n im i je s t isto tn ie w yso ka (i = 3.44; P = .0008).
PRĘŻN O ŚĆ OSOBO W A: EM PIR Y CZN A TY PO LO G IA I M ETO D A PO M IA RU 3 9
Z am ieszczone na w ykresie 2 p ro file z w y n ik ó w śred n ich , u zy sk an e p rzez grupy osób w yodrębnionych z uw agi n a ich w ysoki w s to su n k u do średniej całej próbki (pow yżej 1 o) lub niski (poniżej l a ) w ynik w skali p rę żn o ści ego (PE), p re z e n tu ją zupełnie inny o braz syndrom u p o cz u cia b ez p ie cze ń stw a niż p ro file w ykresu 1.
N isk .P E (N = 4 6 ) —* — W y s .P E (N = 5 3 )
W y k res 2. P ro file z w y n ik ó w ś re d n ic h o só b o w y so k ie j i n isk iej p rę ż n o śc i ego
N ależy je d n a k stw ierdzić, iż, rów nież w tym przy p ad k u , isto tnie ró ż n ią się w yniki średn ie obu grup ek sp e ry m en taln y ch w czy n n ik u BI (t = 3.59; P = .0005), w czynniku Zs (f = 2.3; P =.0236) i w yniku o gó lny m PB (t = 2.05; P = .0427). N ie ró ż n ią natom iast się istotnie m iędzy so b ą w yniki śre d n ie u z y s kane p rzez grupy eksperym entaln e w czynn iku St (f = .67).
U ogólniając m ożna by stw ierdzić, iż w ym iary osobow ości u jm o w a n e w ter m inach PB i PE nie tyle są przeciw staw ne, ile raczej k o m plem entarn e, ja k k o l w iek m am y tu do cz y n ien ia raczej z dość z ło ż o n ą ich w sp ó ło d p o w ied n io ścią. T endencja do w yakcentow yw ania przeciw staw nego charakteru potrzeby bezpie czeństw a w stosunku do prężności ego m oże z ła tw o śc ią pojaw ić się w k o n tek ście M aslo w a stw ierd zen ia o istnieniu p o d staw o w e g o d y lem atu e g z y ste n cjalnego, ja k o pow szechnej w łaściw ości n atury lu d zk iej, k tó ry w y rażan y je s t w term inach: „albo ... albo” ; albo bezpieczeństw o, albo w zrost i rozw ój. D late go potrzebne w ydaje się przynajm niej w stępne sp ra w d zen ie, w ja k im sto pn iu zasadne m oże być u jm ow anie poczu cia b e z p ie cze ń stw a i p rę żn o ści eg o ja k o w ym iarów biegunow o przeciw staw nych. P unktem w yjścia w tym w ypadku je s t obliczen ie d la każdej osoby badanej w skaźn ik a sto su n k u je j w y nik u w skali
4 0 Z EN O N UCH N A ST
p rę żn o ści ego do uzy sk an eg o p rzez n ią w sk aź n ik a p o cz u cia b ezp ieczeń stw a (PB - ogólny w ynik w KPB) w edług następującej form uły: (PE-PB ) : (PE+PB).
W o b licza n iu form uły stosunku (PE - PB ) k o rz y sta się z w yników u p rz ed nio p rz eliczo n y c h w skali T. W yniki średnie d la o b liczo ny ch w ten sposób w skaźników ro z k ła d a ją się poniżej i pow yżej zera, przy czym odchylenie stan d ard o w e d la ro zk ład u w skaźników uzyskanych p rzez 288 osób w y nio sło 0.13. W yniki o znaku d o datnim pow yżej jed n eg o odchylenia standardow ego w skazu j ą zatem n a przew ag ę o rie n ta c ji ch arak tery sty czn ej dla prężn eg o ego. W yniki poniżej je d n e g o odchylenia standardow ego, w yniki o znaku ujem nym , w skazy w ały by n ato m iast na przew ag ę potrzeb y ciąg łeg o zap ew n ien ia sobie poczucia bezpieczeństw a. W yodrębnione w ten sposób grupy o biegunow o przeciw staw nych o rie n ta c ja c h n ależało b y scharakteryzow ać na bazie w yników uzyskanych p rz ez nie w K P B -P E . W yniki te p rzed staw io n e s ą g ra ficzn ie n a w yk resie 3.
W y k res 3. P ro file z w y n ik ó w ś re d n ich o só b , u k tó ry c h P E > P B , o ra z o só b , u k tó ry c h P E < PB
U zyskane w skaźniki istotności różnic (f-Studenta) m iędzy w ynikam i średni m i s ą b ard zo w ysokie w e w szystkich w ym iarach K P B -P E . N ajniższy z nich w sk ali b lisk o śc i (BI) je s t stosunkow o w ysoki (t = 4.54; P < .00 01 ).
B ard ziej isto tn e zn a czen ie w tym w ypadku w ydaje się m ieć je d n a k fakt, że n ajw y ż szy m w y n ik o m w p rężn o ści ego (P E = 57.71) o d p o w iad ają, zgodnie z założeniem zastosow anej form uły, najniższe w yniki w czynnikach KPB, przy czym n a jw y ż sz ą z śred n ich je s t w tym w ypadku śred n ia w czyn nik u bliskości (BI = 4 3.2 5 ).
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M E T O D A PO M IA R U 4 1
N adto szczególnie m oże in tere su ją cy je s t fakt, iż g ru p a osób o n ajn iższ ej
prężności ego
(M
= 36,64) uzyskała najw yższy w ynik średni w czynniku stabilności (St = 59.64). W zw iązku z czym w skaźnik ró żn icy m iędzy w yn ik am i średnim i grup je st bardzo w ysoki (t = 12.23), praw ie rów ny w skaźnikow i różni cy m iędzy średnim i w skali PE (i = 12.35).
W ydaje się, że osoby, które weszły do prezentow anych na w ykresie 4 profili grup skrajnych, p rzy jm u ją o p isyw aną p rzez M aslo w a strateg ię dylem atu u jm o w anego w term inach: albo stab iln o ść p o cz u cia b e z p ie cze ń stw a, alb o sp o n ta niczny w zrost w zm iennych w arunkach życia. P rzy czym u k ie ru n k o w a n ie się ku prężn o ści ego nie m a w tym w ypadku u g ru ntow an ia w źró d ło w y ch c z y n n i kach poczucia bezpieczeństw a. D latego zasadne w ydaje się stw ierdzenie, iż m a ono w ów czas je d y n ie ch a rak ter życzeniow y. T ym sam ym w y odręb nione w ten sposób osoby nie re p re z e n tu ją ad ek w atn ie ch a rak tero lo g ic zn y ch w łaśc iw o ści prężności ego.
T rudności, które napotykam y w adekwatnej o peracjo n alizacji p rężn ości ego, w ynikają najpraw dopodobniej z tego, iż za punkt w y jścia p rzy jm u je się najczę ściej strateg ię ustalania różnic, w yakcen tow ując p rz eciw staw n o ść , w u kład zie cech m iędzy danym w ym iarem prężn o ści ego a, na p rzy k ład , cz y n n ik a m i p o czucia b ezpieczeństw a. W ów czas p rężność ego u jm o w an a je s t ja k o je d n a z cech osobow ości, k tó rą m ożna o k reślać poprzez zestaw po zytyw nych i n eg a tyw nych form zachow ania i traktow ać j ą jak o podstaw ę różn ico w an ia o sob ow o ści.
T ym czasem term in „prężno ść eg o ” m oże ró w n ie ż o k re śla ć sp ec y ficzn y układ cech danej osoby, który stanow i podstaw ę do określan ia je j raczej w te r m inach typów charakteru niż w term inach danej cechy osobow ości. P rzy jm ując tę strateg ię w dalszych poszuk iw an iach sposobu o p e ra c jo n a liz a c ji p rę żn o ści ego (PE), sk oncentruję się na ok reśleniu sp ecy ficzn eg o dla P E u kładu w szy st kich trzech źródłow ych czynników poczucia bezpieczeństw a na p o d staw ie zało żeń m odelu liniow ej re g re sji w ielo k ro tn ej. U jm o w an a w e d łu g tych założeń p rężn o ść ego ok reślan a b ędzie ja k o p rę żn o ść oso b o w a (P O ), gd y ż term in ten w ydaje się bardziej adekw atnie odnosić do specyficznego u kładu c h a ra k te ro lo gicznych w łaściw ości, ja k o podstaw y ró ż n ic o w an ia ty p o lo g ic zn eg o w tym w zględzie.
4 2 ZEN O N U C H N A ST
IV. EMPIRYCZNE PODSTAWY TYPOLOGIZACJI PRĘŻNOŚCI OSOBOWEJ
W celu o k reślenia stopnia udziału poszczególnych czynników K w estionariu sza P oczucia B ezpieczeństw a w strukturze prężności ego, określanej za pom ocą B ło ck a skali ER -89, za sto so w an o m etodę w ielo krotn ej re g resji krokow ej do analizy danych psychom etrycznych uzyskanych od prezentow anej wyżej grupy 288 osób. D ane statystyczne z przeprow adzonych obliczeń kom puterow ych na w ynikach przeliczonych, według program u StatView II (AbacusC oncepts), zosta ły za m ie szcz o n e w tabeli 6. T a b e la 6. U d z iał c z y n n ik ó w K P B w w y ja ś n ia n ia w s k a ź n ik a P E w w ie lo k ro tn e j re g re sji k ro k o w ej C z y n n ik i K P B W agi re g re sji (b) B lis k o ś ć - BI .36 S ta b iln o ś ć - St -.1 7 W a g a re g re sji (a) 4 0 .5 6 R - k o re la c ja w ie lo k ro tn a .34 R 2 - w y ja ś n io n y p ro c e n t w a ria n c ji .11 R 2 - z p o p ra w k ą n a „ k u rc z e n ie się p ro g n o z y ” .11 B łąd sta n d a rd o w y 9 .4 2 d f 1 2 .0 0 d f 2 285 W a rto ść c z ą stk o w e g o te s tu F > 8.2 C a ła w a rto ść sta ty sty k i te sto w ej F 18.38 P - P o z io m isto tn o ś c i >.0001
D ane staty sty czn e z tab eli 5 sta n o w ią p o d staw ę dla p odanej niżej form uły (1), w e d łu g której o b licza się w skaźnik P rężn o śc i o so b o w ej (PO):
(1) PO = B l* 0 .3 6 - S t*0.17 + 40.56
O bliczony w edług pow yższej form uły wskaźnik PO uznaje się za m iarę przew i dyw anej p rę żn o ści osobow ej n a p o d staw ie w yników liczbow ych w KPB.
W skaźniki PO zostały obliczone dla każdej z osób badanej grupy (N =288). P o d sta w o w e staty sty k i o p iso w e uzyskany ch w yników s ą n astępu jące: M = 4 9 .9 3 , a = 3.36. D ane te stan o w ią pod staw ę do p rz e lic z e n ia w yników surow ych PO na w yniki w skali T, który ch średnia w ynosi 50 punktów , a od chylenie stand ardo w e 10 punktów . O statecznie w skaźnik PO, znorm alizow any w skali T, m o żn a by obliczy ć w kom p u tero w y m arkuszu k alk u lac y jn y m , np.
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : EM PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M ETO D A PO M IA R U 4 3
w M S E xcel-u, z uzyskanych p rzez d a n ą o so b ę w KPB w y nikó w liczb o w y ch (p rzeliczo nych w skali T) w cz ynnikach BI i St sto su jąc fo rm u łę (2):
(2) PO =(((B 1*0,36 - S t*0,17 + 40,56)* 10/3,36) - (4 9 9 ,3 /3 ,3 6 - 50))
S tosując p o w y ż sz ą form ułę (2) obliczono znorm alizow ane w skaźniki P O z d a nych K PB-PE grupy 288 osób. W artość psycho m etry czną zoperacjonalizow anej w ten sposób prężności osobow ej (PO ) w stosunku do „ c z y ste j” m iary p rę ż n o ści ego (PE)3 określa nie tylko stosunkow o wysoki w skaźnik ich w spółzm ienno- ści (r = 0.34), ale rów nież znacznie w yższe w skaźniki korelacji PO z pozostały mi czynnikam i KPB-PE. Dane o w ysokości tych w skaźników korelacji zam iesz czone są w tabeli 6. Na w ykresie 4 n ato m iast zilu stro w an y je s t g raficzny ro z kład wskaźników PO, które stanowiły podstw ę do określenia om aw ianej w spół- zm ienności. T a b e la 6. W sk a źn ik i k o re la c ji r w y n ik ó w P O z c z y n n ik a m i K P B -P E BI St Zs PB P E P O .88 -.13 .38 .44 .3 4 PE .30 -.0 4 .18 .17 1.00 PO W y k res 4. R o z k ła d w s k a ź n ik ó w P O w b a d an ej g ru p ie 288 o só b
P rezen tow any na w ykresie 4 rozkład w yników PO je s t no rm aln y m ro z k ła dem , który m oże stanow ić podstaw ę do w yodrębnienia skrajnych grup ekspery
3 B ło c k (1 9 9 6 ) u z n ał sk a lę E R -8 9 , k tó rej ite m y u tw o rz y ły s k a lę P E , ja k o m ia rę „ P u re E g o -R e s ilie n c y ” .
4 4 ZEN O N U CH N A ST
m entalnych i przeprow adzenia odpow iednich analiz statystycznych celem okre śle n ia w y stęp u jąc y ch m iędzy nim i różnic. W skład jed n ej z nich w e jd ą osoby, k tó ry ch w sk aź n ik PO je s t o je d n o o d ch y len ie stan d ard o w e poniżej średniej (N iskie PO ). Do drugiej grupy w e jd ą osoby, k tórych w skaźnik PO był o jedno o d ch y len ie stan d ard o w e pow yżej średniej (W yso kie PO ). S tatysty ki opisow e w yników w K P B -P E uzyskanych przez te dw ie grupy oraz wskaźniki istotności ró żn icy m ięd zy nim i zam ieszczone s ą w tab eli 7 i zilu stro w an e g raficzn ie na w y k re sie 5.
T a b e la 7. W y n ik i ś re d n ie g ru p o w y so k im (N = 4 3 ) i n isk im (N = 4 6 ) w s k aź n ik u PO o ra z w s k aź n ik i is to tn o ś c i ró ż n ic m ię d z y nim i w K P B -P E
C z y n n ik i G ru p a o n isk im P O G ru p a o w y s o k im PO t P M o M a BI 3 5 .1 4 6.85 6 1 .7 4 4 .8 4 2 1 .2 8 < .0001 St 5 1 .0 0 9.71 4 6 .2 0 9.11 2.41 .0181 Zs 4 4 .0 7 10.47 56.61 7 .3 8 6 .5 6 < .0001 PB 4 2 .1 4 9 .3 6 55.61 7 .5 0 7 .5 2 <.0001 P E 4 5 .5 8 10.6 0 5 5 .3 0 9.61 4 .5 4 < .0 0 0 1 P O 3 3 .9 3 6.1 2 6 4 .8 9 4 .2 4 2 7 .9 <.0001 W y k re s 5. P ro file z w y n ik ó w ś re d n ic h w K P B -P E u z y sk a n y c h p rz e z o so b y z g ru p y o n isk ie j i w y so k ie j p rę żn o śc i o s o b o w ej (P O )
P rez e n to w a n e na w y kresie 5 p ro file z w yników średn ich grup skrajnych w PO s ą całk o w icie zgodne z zam ieszczonym i w tabeli 6 w skaźnikam i
korela-PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M E T O D A PO M IA RU 4 5
cji, obliczonym i n a danych z całej 288-osobow ej próbki. W y o d ręb n io n e g rupy o niskich i w ysokich w ynikach w PO bardzo istotn ie ró ż n ią się we w szy stk ich w ym iarach K PB-PE. Jednak szczególnie intrygująca w tym w ypadku je s t zm ia na znaku znaczącej różnicy m iędzy wyodrębnionym i grupam i w czynniku stabil ności (St).
T ym czasem up rzed n io w yodrębnio ne grupy z uw agi n a u ś re d n io n ą m iarę skali p o czu cia b ez p ie cze ń stw a (PB ) ró ż n ią się m iędzy s o b ą ró w n o m iern ie w e w szystkich czy n n ik ach KPB (por. w ykres 1). P o d o b n ie ró w n o m iern y ro zk ład wyników różnicy we w szystkich czynnikach K PB w y stęp u je w p rzy p ad k u u ję cia poczu cia b ez p ieczeń stw a (PB) i prężności ego (PE) jak o p rz eciw staw n y ch biegunów w ym iaru d o św iad c zen ia dylem atu: B ezp ie cze ń stw o (PB ) - W zro st (PE) (por. w ykres 3). W tym je d n a k przyp ad k u m am y do c z y n ie n ia z n a jw y ż szym w skaźnikiem ro zbieżności o znaku d o d atn im m iędzy w y o d rę b n io n y m i grupam i w łaśnie w czynniku stab iln o ści (St).
Podejm ując się interpretacji danych zilustrow anych na w ykresie 5, należało by zw rócić uw agę przede w szystkim na fakt lustrzanego od b icia k sz ta łtu p ro fi li. C hodzi tu bow iem nie tylko o to, że, na przykład, oso by o n isk iej p rę żn o ści osobow ej u z y sk u ją w yższe w yniki w czynniku St, ale b ard ziej zn a czą ce je s t w tym w ypadku to, iż ich w ynik w czynnik u S t je s t najw y ższy z w yn ikó w w K PB -PE. Z o d w ro tn ą sy tu acją m am y do cz y n ie n ia w p rzy p ad k u g ru py osób 0 wysokiej prężności osobow ej. Innym i słow y, opis w yodrębnionych grup osób pow inien by m ieć ch a rak ter opisu ty p o lo g ic zn eg o , w k tó ry m w y a k cen to w u je się specyfikę układ u u jm ow anych w y m iaró w oso b o w o ści.
W tabeli 8 zam ieszczony je s t opis ty p o lo g iczn y osób w ch o d ząc y ch w skład grup o w ysokiej i niskiej prężności o sobow ej. W op isie treści p oszczególnych czynników u w zg lęd n io n o zarów no treścio w y asp ek t p rzed m io tu p o m iaru , ja k 1 je g o p o zycję w p rofilu danej grupy (por. w ykres 5).
W opisach sym ptom ów prężn o ści ego lub p o cz u cia b e z p ie c z e ń stw a (tabele 1 i 2) dookreślano znaczenie każdego z nich poprzez p o dan ie o p isu p rz e c iw n e go b iegun a odnośnego sym ptom u. T ym czasem w ty p o lo g ic zn y m o p isie (ta b e la 8) należy interpretow ać znaczenie danego czynnika z uw agi na je g o p o zy c ję w śród p ozo stałych czynników .
W zw iązk u z pow yższym stw ierd za się, że p rę żn o ść o so b o w a m a sw oje u g runtow anie w poczuciu blisk o ści (BI) i w zaufaniu do sieb ie (Z s). W tym przypadku stosunkow o niski w ynik w czynniku stabilno ści (St) należy in te rp re tow ać w aspekcie gotow ości do ak cep tacji ryzyka u traty nab y tej rutyny i p ew ności sieb ie z racji an g a żo w a n ia się w now e, czasem z a sk ak u jące sy tu acje i p odejm ow ać w ynikające z nich zadania.
4 6 ZEN O N U C H N A ST
O soby o n iskiej prężn o ści osobow ej uzyskały k o lejn o n ajw y ższe w yniki w czynniku stabilności (St) i w czynniku zaufania do siebie (Zs). M ożna zatem stw ierd z ić , iż s ą one skoncentro w ane na sobie, na zabezpieczeniu i w zm ocnie niu aktualnego stanu posiadania, w łasnego s t a t u s q u o . D ążenie do w zm ocnienia p o c z u c ia stab iln o ści m ożna by zatem in terp re to w ać ja k o d ążen ie do zdobycia p ew nej rutyny, do u jed n o licen ia w arunków i spo so bó w d ziałan ia, by było ono zaw sze skuteczne i stanow iło podstaw ę do w zm ocnienia zaufania do siebie
T a b e la 8. O p is ty p o lo g ic z n y p rę ż n o ś c i o so b o w ej w a sp e k c ie trze ch p o d sta w o w y c h c z y n n ik ó w m o ty w a c y jn y c h p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a W y s o k a p rę ż n o ś ć o so b o w a: D y n a m ic z n a ró w n o w a g a i o tw a rto ś ć n a ro zw ó j N isk a p rę ż n o ść o so b o w a: Z a b e z p ie c z a n ie i a firm a c ja sie b ie 1) B I - M a p o c z u c ie b lis k o śc i w sto su n k u d o in n y c h i j e s t o tw a rty n a b ie ż ą c e sp raw y . Z n a sw o je m ie js c e w ś w ie c ie i c z u je się p o trz e b n y . Ś ro d o w is k o d o m o w e m ia ł/m a raczej s z c z ę ś liw e; p rz e k o n a n y o ż y cz liw e j a k c e p ta c ji s ie b ie ze s tro n y in n y ch . Ś w ia t j e s t ra cz ej b e z p ie c z n y m i p rz y je m n y m m ie js c e m d o ży cia. Z a c h o w u je się s w o b o d n ie i s p o n ta n ic z n ie .
N a o g ó l je s t z a d o w o lo n y z ży cia , m a d o b re s a m o p o c z u c ie ; w a ru n k i d o ży cia o c e n ia ja k o p o m y ś ln e i s w o ją p rz y s z ło ś ć w idzi raczej p o z y ty w n ie . Ż y c z liw ie n a s ta w io n y d o o to c z e n ia ; w s p a n ia ło m y ś ln y d la p rz y ja c ió ł. 1) S t - T ro sz c z y się o z a p e w n ie n ia so b ie p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a , s ta b iliz a c ji, c z e g o ś, n a co m o żn a lic z y ć n ie ty lk o w chw ili o b e c n e j, ale i w d a lsze j p rz y szło ś ci. W n o w y c h i n ie o c z e k iw a n y c h sy tu a cja c h łatw o trac i p rz y to m n o ść u m y słu , k o n tro lę n ad w ła s n ą im p u ls y w n o ś c ią i n a stro jo w o - ścią. O d ro c z e n ie z a s p o k o je n ia d o ra ź n y c h p o trze b w z b u d z a p o c z u c ie z ag ro ż e n ia , u ż a la n ie się nad so b ą. R y g o ry s ty c z n ie p rz e s trz e g a u s ta lo n e g o p o rz ą d k u , ry tm u z aję ć c o d z ie n n y c h , ru ty n o w ej ich o rg a n iz a c ji i w y k o n y w an ia.
S k ło n n y do p o d e jrz liw o ś c i, d ra ż liw o śc i i n e rw o w o ś c i; n ę k a go m o żliw o ść z ag ro ż en ia . 2) Z s - P rz e ja w ia z a u fa n ie do sie b ie , c ie k a w o ś ć n o w y c h rz ec zy , śm ia ło ść , o d w a g ę i p o c z u c ie k o m p e te n c ji. Z a c h o w u je p rz y to m n o ść u m y słu i s z y b k o o d z y s k u je ró w n o w a g ę e m o c jo n a ln ą , g d y c o ś m u się n ie uda. M a p o c z u c ie siły , d y n a m iz m u ży cia , p e w n o ści s ie b ie i g o to w o ś c i do o d w a żn e j ry w a liz a cji z in n y m i. M a s w o b o d n y s p o s ó b b y c ia z o so b a m i o in n y ch p o g lą d a c h . 2) Z s - Je s t p rz e k o n a n y , że m o że z au fa ć ty lk o so b ie , w ła sn e j z ara d n o ś c i i k o m p e te n cji. S z a c u n e k i z a u fa n ie u in n y c h z d o b y w a p o p rz e z w y k a za n ie się w ła s n ą siłą, p rz e d s ię b io rc z o ś c ią czy sp ry te m . O k a z u je p e w n o ść sie b ie , śm ia ło ść i o d w ag ę d o p ie ro w sy tu a cji w y ra źn e g o z a g ro ż e n ia czy ry w a liz ac ji z in n y m i. P o z w a la so b ie n a sw o b o d n y sp o s ó b bycia, to le ra n c ję w o b ec p o g lą d ó w in n y c h , g d y je s t p e w n y , że p a n u je n a d b ie ż ą c ą sy tu a c ją.
PRĘŻN O ŚĆ OSOBO W A: EM PIR Y CZN A TY PO LO G IA I M ETO D A PO M IA R U 4 7 W y so k a p rę ż n o ś ć o so b o w a: D y n a m ic z n a ró w n o w ag a i o tw a rto ś ć n a rozw ój N is k a p rę ż n o ś ć o s o b o w a: Z a b e z p ie c z a n ie i a firm a c ja sie b ie 3) S t - N o w e o p in ie , rz ec zy , z d a rz e n ia , k tó re są n a w et in try g u ją c e c zy z ask a k u ją c e , raczej w z b u d z a ją z a in te re s o w a n ie n iż lęk czy szok.
W sy tu acji n ow ej i tru d n ej p o trafi za c h o w a ć p rz y to m n o ść u m y słu i ró w n o w ag ę e m o c jo nalną.
N ie je s t sk ło n n y do u ż a la n ia się n a d so b ą, naw et w ó w czas, gdy n ie m o że z a s p o k o ić d o ra źn y c h p o trzeb .
P o tra fi k ry ty c z n ie u sto s u n k o w a ć się do p rz ejaw ó w w łasn ej p o d e jrz liw o ś c i, d ra ż liw o - ści czy n e rw o w o ści.
3) B I - U w a ż a, że św ia t n ie j e s t c a łk ie m b e z p ie c z n y m i p rz y je m n y m m ie js c e m d o ż y cia. Ś ro d o w is k o d o m o w e n ie z a p e w n ia ło m u o p a rc ia i d o b re g o s ta rtu w ż y ciu . N ę k a go p o c z u c ie d o z n a n e g o z a w o d u c zy k rz y w d y w y rz ą d z o n e j m u p rz e z b lis k ic h . S w o b o d n ie i s p o n ta n ic z n ie z a c h o w u je się, g d y je s t z w y p ró b o w a n y m i p rz y ja c ió łm i i g d y m o że k o n tro lo w a ć b ie g w y d a rze ń . W sto s u n k u d o o b c y ch z a c h o w u je s to s o w n ą o stro ż n o ś ć .
i własnej zaradności życiow ej. W yakcentow anie znaczenia potrzeby w zm acnia nia zau fan ia do w łasnych um iejętn o ści m a p o d staw y w u zy sk iw a n y ch p rz ez osoby z tej grupy najniższego w yniku w czynn iku BI, to je s t w w ym iarze o tw arcia się n a kontakty z innym i i p o cz u cia b lisk o ści w sto su n k u do nich.
U jm ow ane typy osobow ości w y ra żają dw ie różne o rie n ta c je życio w e, k tó rych nie należałoby ujm ow ać w sposób uproszczony w term inach p rzeciw staw nych sobie biegunów m otyw acyjnych: patologia uw arunkow ana m echanizm am i regresji n iezaspoko jo nych p otrzeb podstaw o w y ch vj. zdro w ie i sp o n tan icz n y w zrost przez zasp okojenie m eta-potrzeb (B e in g -v a lu e s).
O publikow ane w 1990 r. głów ne d zieło M aslo w a M o tyw a cja i o so b o w o ść (tłum aczenie II wydania z 1970 r.; I w ydanie - 1954) przyczyniło się niew ątpli wie do ro zp o w szech n ien ia się je g o k oncepcji zd row ia p sy ch o lo g icz n eg o ja k o b ezpośrednieg o skutku zasp o k o jen ia po trzeb pod staw o w y ch (s. 113). Je d n a k w je d n e j ze sw ych o statnich pu b lik acji M aslow (1 971, 282) p rz y zn aje, iż za spokojen ie p otrzeb podstaw ow ych, potrzeb braku (d eficien c y n e e d s ), u k ie ru n kow uje w praw dzie ku spontanicznej sam o ak tu a liza cji, ale nie z a p ew n ia to jeszcze optymalnego zdrowia psychologicznego i rozwoju ku „pełni człow ieczeń
stw a” . Rozwój ten uw arunkow any je st raczej przez sp ecyficznego rodzaju zdol ność do pozn an ia (B e in g -c o g n itio n ) i re alizo w an ie m eta-w arto ści (B e in g - values).
O statecznie M aslow (1971, 223 n.) w yró żn iał d w a ro d z aje stanu p sy ch o lo gicznego zdrowia: zdrow ie dostateczne (m erely healthy) i p ełn e zd row ie. Pełne
4 8 Z EN O N UCH N A ST
zdrow ie p rz ejaw iają transcenders, tj. osoby transcend ujące indyw idualistyczne aspekty sam oak tualizacji poprzez zachow an ia syn ergisty czn e ukierunkow ujące ku pełn i człow ieczeństw a w edług zasad P olitics 3 (M aslow 1977). le g o rodza ju rozw ój n a stę p u je p rzez re alizac ję u n iw ersalisty c zn y ch w arto ści, d em o k ra tycznych postaw , bezinteresow nej m iłości do innych (agapean love), holistycz nej i tw ó rc zej ak tu aliza cji ca ło śc i życia. U og ólniając, M aslow (1971, 281n.) stw ierd za, że lu d zie o je d y n ie d o sta teczn ym zd ro w iu (m erely hea lth y) s ą b ar dziej sk o n ce n tro w an i na adek w atn ej ek sp resji sieb ie i w y ko rzysty w an iu w ła snych zdo ln o ści do skutecznego radzenia sobie w św iecie; s ą raczej d ziała cza mi i p ra g m aty k am i niż m yślicielam i czy artystam i. O soby n ato m iast o pełn ym zdro w iu s ą bard ziej inn o w acy jn e i odkryw cze, p o d atn e na „d o św iad czen ia szc zy to w e” (e k staty czn e, m istyczne, sakralne) i m ające znacznie lepszy w gląd w sens (B ein g -c o g n itio n ) i h o listy c z n ą fu n k cję m eta-w artości (B eing -values).
M aslo w a opis osób o p e łn y m zd ro w iu o d p o w ia d a w dużej m ierze tem u, co c h a ra k te ry z u je p rę żn o ść osobow ą. D latego też zasad ne o k azu je się w łączenie skali p rężn o ści ego do K w estionariusza P oczucia B ezpieczeństw a. U ogólniony w sk aźn ik p o c z u c ia b ez p ie cze ń stw a (PB ), który najczęściej tra k tu je się jak o zo p e ra c jo n a liz o w a n e staty sty czn e k ry teriu m ró ż n ic o w an ia osób, nie określa b ow iem jed n o zn a czn ie poziom u i charakteru zdrow ia psycho lo giczneg o i ukie ru n k o w a n ia n a rozw ój. T ym czasem w skaźnik prężn o ści ego (PE) m oże stan o w ić p odstaw ę do w stępnych interpretacji uzyskanego poziom u poczucia bezpie czeństw a (PB ) w asp ek cie u k ieru n k o w an ia się danej osoby na rozw ój i w zrost m o żliw o ści skuteczn eg o rad zen ia sobie w zm iennych w arunkach życia.
N a d m ien ić n ależy, że w skaźniki PB i P E są je d y n ie u śre d n io n ą m ia rą d a nych z sam oopisu za pom ocą stwierdzeń KPB-PE. Tym czasem w skaźnik prężno ści osobow ej (PO ) je s t znorm alizow aną m iarą relacji strukturalnej m iędzy pręż n o śc ią ego (PE) a podstaw ow ym i trzem a w ym iaram i po czu cia b ezpieczeń stw a (BI, St, Zs). D lateg o w skaźnik PO m ożna uznać za bardziej je d n o zn a czn ą pod staw ę charak tero lo g iczn eg o opisu osoby badanej za p o m o cą K PB -PE w asp ek cie o so b o w o ścio w y c h u w arun kow ań d obrego fu n k cjo n o w an ia, stanu je j zdro w ia p sy ch o lo g icz n eg o i dynam iki je j ten d en c ji rozw ojow ych.
U jm ow ana prężność osobow a przejaw ia się n ajpierw w zdolności do zajęcia odpow iedniej pozycji (stanow iska) w danym otoczeniu zachow ania i „otw arcia się” n a je g o elem en ty składow e i u cz estn icze n ie w aktualny ch zdarzeniach. W y raża się to najczęściej w poczuciu bliskości w stosunku do innych i łatw o ści zad om ow ienia się w sw oim otoczeniu. Tego rodzaju sposób funkcjonow ania o kazał się w sp ó łzm ien n y z p o cz u ciem zau fan ia do siebie i w łasnych zdolności do ad e k w atn eg o ra d z e n ia sobie w re alizacji zam ierzeń i zadań życiow ych
PRĘŻN O ŚĆ OSO BO W A : E M PIR Y C ZN A TY PO LO G IA I M E T O D A PO M IA R U 4 9
w zm ieniających się w arunkach działania. W term in ach p o to czn y c h m o żn a by ująć p rężność o so b o w ą ja k o zdolność do u trz y m a n ia „p io n u ” , k tó ry za p ew n ia nie tylko adekw atne „ugruntow anie” , ale rów nież zachow anie w łaściw ej sobie postaw y w stosunku do zachow ania otoczenia oraz w yjście n aprzeciw i u cz est niczenie w tym , co się w okół dzieje.
N adto zw raca się uw agę, iż prężność osobow a p rzejaw ia się w zdolności do zachow an ia przyto m ności um ysłu i em o cjo n a ln e j rów n o w ag i w sy tu acji tru dnej, now ej czy n aw et zask ak u jącej. P rzy czym ak c en tu je się w ó w czas, iż chodzi tutaj nie tylko o ad e k w atn ą k o n tro lę w łasnych re ak cji e m o cjo n a ln y c h , ale rów nież o uw ażne „d o stra ja n ie” w łasnych sp raw n o ści o d p o w ied n io do w ym ogów danej sytuacji. W isto cie zatem o so b a p rę ż n a w y d aje się b ard ziej skoncentrow ana na adekw atności sw ego „d o stra ja n ia się” , n iż n a sk u teczn o ści kontroli w łasnych reakcji em ocjonalnych. W zw iązku z czym szc zeg ó ln e z n a czenie w ydaje się m ieć w tym w ypadku uw zględnienie „ho ry zo n tu ” (w ym iaru) odniesień i orientacji w otoczeniu zachow ania, który w a ru n k u je o cenę (w yw a żenie) sto p n ia adek w atności czy o d p o w ied n io ści w łasn eg o u c z e stn ic z e n ia w danej sytuacji i „dostrajania” w łasnych działań odpow iednio do je j dostępno ści i je j w ym ogów .
P rężność u jm o w an a w pow yższym k o n tek ście je s t czym ś w ięcej n iż tylko w łaściw ością (cechą) struktury osob ow ości. C hodzi tu b o w iem raczej o specy fic z n ą dla czło w iek a zdolność do org an izacji i rozw o ju w łasnej akty w n o ści w zm iennych w arunkach życiow ych p o przez w łaśc iw e sob ie „ u g ru n to w a n ie ” w otoczeniu zachow ania, które ma stosunkow o w yraźny „ h o ry z o n t” o dn iesień i orien tacji. P rzy czym zarów no „ u g ru n to w an ie” , ja k i „h o ry zo n t o d n ie s ie ń ” odnoszone są do je d n o stk i ludzkiej ja k o żyjącej ca ło śc i, tj. ja k o k o n k retn ej osoby spostrzegającej w łasne m ożliw ości i ograniczenia w danej sytuacji ży cio wej. W tym też ko n tek ście zasadne w y daje się u ży w an ie w y rażen ia „prężność o so b o w a” zam iast „p rężność eg o ” .
Podsum ow ując m ożna by stw ierdzić, że osoby o niskiej p rężno ści osobow ej k o n ce n tru ją się głów nie na skutkach bezpośredniego k ontaktu. Ich fu n k c jo n o w anie u jm uje się w ów czas najlepiej w term in ach za ch o w a n ia reak ty w n eg o , proaktyw n ego lub transakcyjnego.
Tym czasem jed n o stk i o w ysokiej p rężności oso bo w ej p rz e ja w ia ją raczej tendencję do w spółuczestniczenia z ob iek tem re la c ji we w łaściw ych dla siebie w ym iarach „u g ru n to w an ia” oraz „h o ry zo n tu ” o d n iesień i o rien ta cji. W y m iary te u m o żliw iają ad e k w atn ą ocenę zm ienności b iegu zdarzeń , ich ró ż n ic o w an ie i selekcjonow anie, oraz w a rto ścio w an ie m o żliw o ści k ażdeg o z u cz estn ik ó w
