Tom LXIV, zeszyt 3 2017
DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2017.64.3-8
KS. TOMASZ PICUR
TEOLOGICZNO-ANTROPOLOGICZNA ANALIZA PROKREACJI
W KONTEKS´CIE WSPÓCZESNEJ DYSKUSJI
NA TEMAT NAPROTECHNOLOGII
THEOLOGICAL AND ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF PROCREATION IN THE CONTEXT OF CONTEMPORARY DEBATE ON THE NAPROTECHNOLOGY A b s t r a c t. Contemporary man immersed in the world dominated by pragmatism seems to be thinking and functioning only according to the criteria of effective acting. However, life experience, philosophical reflection and the truth of Revelation lead to the conclusion that the laws of nature must be respected in the name of the care for man and for one’s genuine good, even though they may, in certain cases, limit the effectiveness of acting and the possibility to acquire current profit.
This article justifies the necessity to respect the natural law in the sphere of transmission of the human life. The starting point of this scientific reflection is the theological vision of the values and of the inviolability of the human life on the basis of the description of creation from the Book of Genesis. The fundamental truths and moral norms are being neglected nowa-days as – being so proud of the modern technological achievements – man makes himself the creator and master of the human life. Although such activities seem impressive from the scientific point of view, they actually result in a number of serious contemporary and future threats. The second part of the article presents such alarming aspects of the artificial interven-tions in the sphere of life transmission. By exposing them and by trying to prevent them in the sphere of infertility treatment the Church opposes the methods of artificial insemination and gets engaged into promoting naprotechnology which is a method that expresses genuine humanism, which gives hope not only to the parents who want to have a baby but also to the mankind that longs for propitious future.
Key words: NaProTechnology; infertility; artificial insemination; natural law.
Ks. dr TOMASZ PICUR wykadowca teologii moralnej w WSD w Przemys´lu i WSD we Lwowie-Brzuchowicach; adres do korespondencji: ul. Zamkowa 5, 37-700 Przemys´l; e-mail: t.picur@libero.it
Czowiek wspóczesny, zanurzony w s´wiecie zdominowanym przez prag-matyzm, wydaje sie mys´lec´ i funkcjonowac´ wedug kryteriów efektywnos´ci dziaania. Tymczasem zarówno zyciowe dos´wiadczenie, jak tez refleksja filo-zoficzna i prawda Objawienia prowadz a do wniosku, ze w kazdym wymiarze ludzkiej aktywnos´ci nalezy uszanowac´ normy prawa naturalnego, które w po-szczególnych przypadkach byc´ moze ograniczaj a efektywnos´c´ dziaania i mo-zliwos´c´ osi agniecia doraz´nego zysku, jednak czyni a to w imie troski o czo-wieka i jego autentyczne dobro.
W obliczu narastaj acego problemu niepodnos´ci i ci agle tocz acej sie dy-skusji na temat moralnej kwalifikacji metod, za pomoc a których medycyna stara sie te kwestie rozwi azac´, warto zauwazyc´ i uzasadnic´ koniecznos´c´ re-spektowania prawa naturalnego w dziedzinie przekazywania ludzkiego zycia. Punktem wyjs´cia w podjetej refleksji jest ukazanie teologicznej wizji wartos´ci i nienaruszalnos´ci ludzkiego zycia na podstawie opisu stworzenia zawartego w Ksiedze Rodzaju. Wynikaj ace z niej fundamentalne prawdy i normy moral-ne s a dzis´ coraz czes´ciej lekcewazone, gdyz – zachystuj ac sie osi agnieciami wspóczesnej techniki – czowiek sam czyni sie kreatorem i panem ludzkiego zycia. Choc´ tego rodzaju dziaania mog a wydawac´ sie imponuj ace z naukowe-go punktu widzenia, to jednak w rzeczywistos´ci poci agaj a za sob a szereg powaznych – zarówno obecnych, jak i przyszych – zagrozen´. Demaskuj ac je i staraj ac sie im zapobiec, Kos´ció w kwestii leczenia niepodnos´ci opowiada sie przeciw technikom sztucznego zapodnienia i angazuje sie w promocje metod pozostaj acych w penej zgodzie z wymaganiami ludzkiej natury. W te logike wpisuje sie caoksztat dziaan´ okres´lanych mianem naprotechnologii.
Gos Kos´cioa w tej kwestii jest tym wazniejszy, ze s´rodowiska nieprzychylne naprotechnologii (nie trzeba tumaczyc´, ze s a to zazwyczaj gremia otwarcie wspieraj ace techniki in vitro) próbuj a j a skompromitowac´, powielaj ac oskarzenia o rzekomy brak dostatecznych podstaw naukowych. Naprotechnologia bywa wiec przez nie okres´lana jako metoda o podozu raczej ideologicznym niz medycznym, co w efekcie ma podwazac´ jej wiarygodnos´c´ i prowadzic´ pary dotkniete niepod-nos´ci a do rezygnacji z tego rodzaju terapii. Dla przykadu, Polskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu i Embriologii w dokumencie Algorytmy diagnostyczno-leczni-cze w zastosowaniu do niepodnos´ci stwierdza: „Celem metody [naprotechnologii] jest identyfikacja przyczyny niepodnos´ci oraz jej leczenie z uwzglednieniem naturalnej gospodarki hormonalnej kobiety, przy uzyciu powszechnie stosowa-nych metod diagnostyczstosowa-nych. W terapii nie dopuszcza sie stosowania inseminacji i zapodnienia pozaustrojowego, tym samym metoda ta nie jest w stanie pomóc m.in. kobietom z niewydolnos´ci a jajników, niedroznos´ci a jajowodów oraz w meskim czynniku niepodnos´ci. Naprotechnologia nie ma dowodów
literaturo-wych o celowos´ci i skutecznos´ci takiego sposobu postepowania. Z tych powodów naprotechnologia nie moze byc´ postepowaniem rekomendowanym w leczeniu nie-podnos´ci”1.
Postrzeganie naprotechnologii jako metody inspirowanej w znacznej mierze teologi a, a przez to rzekomo nienaukowej, jest prób a zakwestionowania zarówno samej naprotechnologii, jak tez teologii. Tymczasem obie te dziedziny – choc´ tak rózne w swej naukowej specyfice – spotykaj a sie na paszczyz´nie autentycznej suzby ludzkiemu zyciu w sposób zgodny z wymaganiami prawa naturalnego.
Niniejszy artyku jest gosem w powyzszej dyskusji. Gównym jego celem jest ukazanie teologiczno-antropologicznych fundamentów prokreacji potwier-dzaj acych susznos´c´ naprotechnologii. Objawion a w Ksiedze Rodzaju prawde moraln a wyj atkowo wyraz´nie i przekonuj aco potwierdza takze dos´wiadczenie, dostarczaj ac wielu powaznych argumentów domagaj acych sie uszanowania naturalnego porz adku podnos´ci i ocalenia go w konteks´cie wspóczesnych zagrozen´. Konfrontacja Objawienia z obecn a rzeczywistos´ci a pozwoli finalnie na sformuowanie wniosków i odniesienie ich do dostepnych dzis´ metod zaradzania niepodnos´ci.
1. NATURALNY PORZ ADEK PROKREACJI W PERSPEKTYWIE TEOLOGICZNEJ
Podstawowym z´ródem dla caej teologicznej refleksji o charakterze antro-pologicznym s a biblijne opisy stworzenia s´wiata i czowieka zawarte w Ksie-dze Rodzaju (Rdz 1,1-2,25). Ich powierzchowna lektura, zatrzymuj aca sie niesusznie jedynie na literalnej interpretacji, rodzi wiele kontrowersji, prowa-dz ac nierzadko do wniosku, ze teksty te nie maj a nic wspólnego z prawd a o pocz atkach ludzkiego istnienia i pozostaj a w jawnej sprzecznos´ci z osi ag-nieciami wspóczesnych dyscyplin naukowych. Tymczasem, by rozwiac´ w at-pliwos´ci i odkryc´ faktyczn a wartos´c´ antropologicznego przesania Ksiegi Rodzaju, wystarczy pamietac´, ze oredzie biblijne ma na celu objawienie naj-bardziej podstawowych i pierwotnych prawd o pochodzeniu s´wiata i czowie-ka, jednak absolutnie nie pretenduje do roli empiryczno-naukowej analizy poszczególnych etapów rozwoju s´wiata stworzonego; nie jest wiec dosown a, faktograficzn a rekonstrukcj a procesu zaistnienia czowieka. Teologia zatem
1M. J
ANUCHOWSKA, Naprotechnologia – chwyt czy metoda?, https://www.pfm.pl/artykuly /naprotechnologia--chwyt-czy-metoda/1562 (dostep: 20.09.2016).
odpowiada na pytania: Dlaczego s´wiat istnieje? Sk ad pochodzi? Jaka jest jego natura? Jak uzasadnic´ panuj acy w nim ad i rz adz ace nim prawa? Natomiast tumaczenie kwestii szczegóowych: Jak a droge rozwojow a przeszy wszystkie stworzenia oraz dlaczego dzis´ istniej a te stworzenia, a nie inne, i dlaczego s a was´nie takie? – pozostaje w gestii nauk empirycznych2.
Nietrudno zauwazyc´, ze przy zachowaniu odmiennej specyfiki i zakresu kompetencji teologii i nauk dos´wiadczalnych, formuowane przez nie prawdy nie wykluczaj a sie wzajemnie, ale pozostaj a wobec siebie komplementarne, dzieki czemu pozwalaj a uzyskac´ peniejszy obraz pocz atków s´wiata i czowie-ka. Wprawdzie biblijne opisy stworzenia nie speniaj a kryteriów wiedzy empi-rycznej, ale posiadaj a niezwykle bogate w tres´c´ znaczenie symboliczne, po-zwalaj ace znalez´c´ odpowiedz´ na najbardziej podstawowe pytania dotycz ace istoty czowieka i jego miejsca w s´wiecie3. Zawarte w nich prawdy zasuguj a na miano fundamentalnych, gdyz „stanowi a o czowieku od pocz atku, i rów-noczes´nie wytyczaj a gówne linie jego bytowania na ziemi”4.
Za pomoc a plastycznego, poetyckiego opisu, który rz adzi sie swoimi pra-wami i na mocy licentia poetica zwolniony jest z literalnej wiernos´ci w opi-sie faktów, tekst biblijny w obrazowy sposób objawia m.in. najbardziej istot-ne prawdy dotycz ace pocz atków i wartos´ci ludzkiego zycia. Ich esencje moz-na sformuowac´ moz-nastepuj aco: 1) zycie ludzkie pochodzi od Boga i jest Jego darem; 2) jako Bozy dar zycie ludzkie jest s´wiete i posiada wymiar nie tylko biologiczny, ale takze duchowy; 3) Bóg, wyraz´nym aktem woli, rezerwuje dla siebie wadze decydowania o ludzkim zyciu i czowiek nie ma prawa jej sobie uzurpowac´, ani naruszac´ ustanowionej przez Niego pierwotnej granicy (jakkolwiek czowiek jest powoany do wspódziaania z Bogiem w dziele przekazywania zycia, to jednak sam nie posiada prerogatyw stwórczych).
Ta ostatnia prawda wybrzmiewa szczególnie wyraz´nie w symbolu dwóch wyj atkowych drzew, zasadzonych w rajskim ogrodzie, stanowi acym zyciow a przestrzen´ pierwszych ludzi: to drzewo zycia oraz drzewo poznania dobra i za. Co ciekawe, tekst biblijny precyzuje, ze drzewo zycia znajdowao sie w „s´rodku tego ogrodu”, podkres´laj ac w ten sposób prawde, ze to szczególne dobro, jakim jest zycie, posiada centralne znaczenie dla caej ludzkiej egzystencji – zarówno
2Por. J. W
RÓBEL, Czowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji
medycz-nych, Wydawnictwo Ksiezy Sercanów, Kraków 1999, s. 36.
3 Por. JAN PAWE II, Jakie s a perspektywy tego pokolenia?, „L’Osservatore Romano” 8(1987) [numer specjalny], s. 18.
4J
w wymiarze jednostkowym, jak i gatunkowym5. Analiza tekstu – mimo pe-wnych redakcyjnych nies´cisos´ci6 – prowadzi do jednoznacznego wniosku, ze Bóg pozostawi czowiekowi ogromn a przestrzen´ wolnos´ci, jednak nieprzekra-czaln a jej granice stanowi obszar symbolizowany przez drzewo zycia: „[W az] rzek do niewiasty: «Czy rzeczywis´cie Bóg powiedzia: Nie jedzcie owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?». Niewiasta odpowiedziaa wezowi: «Owoce z drzew tego ogrodu jes´c´ mozemy, tylko o owocach z drzewa, które jest w s´rodku ogrodu, Bóg powiedzia: Nie wolno wam jes´c´ z niego, a nawet go dotykac´, abys´cie nie pomarli»” (Rdz 3,1-3). W ten sposób tajemnice ludzkiego zycia – jego pocz atku, trwania i kresu – Bóg rezerwuje wy acznie dla siebie, czyni ac j a s´wiet a i nietykaln a. Jednoczes´nie przestrzega czowieka przed pokus a ingerencji w te przestrzen´, bowiem jej naruszenie nie zaowocowaoby – jak mozna by sie spodziewac´ – zyciem peniejszym i doskonalszym, ale poci agneo-by za sob a s´miercionos´ne skutki: „Nie wolno wam jes´c´ z niego, a nawet go dotykac´, abys´cie nie pomarli”.
Jak zaznacza tekst biblijny, po upadku grzechowym czowieka, Bozy zakaz siegania po owoce z drzewa zycia i dysponowania nimi zostaje podtrzymany, a nawet wzmocniony. Bóg wydali czowieka z ogrodu Eden, aby uprawia ziemie, z której zosta wziety, po czym „postawi przed ogrodem Eden cheru-bów i poyskuj ace ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa zycia” (Rdz 3,24). Tak – w wielkim skrócie – przedstawia sie biblijna wizja pocz atków, zawieraj aca w sobie podstawowe prawdy objawione na temat ludzkiego zycia.
2. NARUSZENIE NATURALNEGO ADU I JEGO SKUTKI
Czy biblijne przesanie pozostaje dla nas dzisiaj jedynie reliktem przeszo-s´ci, czy zachowuje swoj a aktualnos´c´ i znajduje potwierdzenie w obecnej rzeczywistos´ci? Bez wzgledu na to jak zostanie potraktowane (wierz acy uzna-j a je za sowo Boze; inni – odmawiaj ac mu Bozego natchnienia i wartos´ci nadprzyrodzonej – mog a w nim widziec´ jedynie starozytny poemat, mit, synteze pierwotnej refleksji m adros´ciowej), rzetelna analiza wspóczesnej rzeczywistos´ci potwierdza biblijn a prawde, ze sztuczne ingerowanie w sfere
5Por. P. K
IENIEWICZ, Czowiek niewygodny, czowiek potrzebny. Dyskusja antropologiczna
w bioetyce amerykan´skiej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 229.
6 Por. D. DZIADOSZ, Tak byo na pocz atku… Izrael opowiada swoje dzieje. Literacka i teologiczna analiza wiod acych tradycji Ksiegi Rodzaju, Wydawnictwo Archidiecezji
przekazywania ludzkiego zycia (symbolizowan a przez drzewo zycia i stano-wi ac a przestrzen´ sacrum – zarezerwowan a dla Boga) poci aga za sob a nastep-stwa budz ace raczej niepokój niz nadzieje na lepsz a przyszos´c´.
Dwa najbardziej typowe wspóczesne przejawy zakwestionowania natural-nego przebiegu prokreacji znajduj a swój wyraz w szeroko pojetych d azeniach antynatalistycznych, do których nalezy zaliczyc´ wszelkie dziaania o charakte-rze antykoncepcyjnym i aborcyjnym, oraz metodach sztucznej reprodukcji i modyfikacji ludzkiego zycia. W zamierzeniu ich propagatorów maj a one suzyc´ zyciu, pozwalaj ac na s´wiadome jego przekazywanie, jak tez umozli-wiac´ jego zaistnienie w przypadkach osób/par dotknietych niepodnos´ci a. Choc´ na poziomie deklaratywnym ukazywane s a jako metody optymalizuj ace ludzk a podnos´c´ i pozwalaj ace w rozumny sposób j a kontrolowac´, to jednak w rzeczywistos´ci okazuj a sie zagrozeniem dla zycia czowieka – tak w wy-miarze jednostkowym, jak i spoecznym.
Antykoncepcja, która miaa chronic´ przed niekontrolowan a wielodziet-nos´ci a rodzin prowadz ac a do ich ubóstwa; która – mówi ac jezykiem Thomasa Malthusa – miaa zapobiec globalnej katastrofie zwi azanej z przeludnieniem s´wiata, i która wreszcie bya promowana jako element higieny wspózycia, wbrew tym wszystkim zaozeniom w ogromnej mierze przyczynia sie do demograficznej katastrofy, jaka nie miaa precedensu w dziejach s´wiata. Upo-wszechnienie s´rodków i metod sztucznie ingeruj acych w sfere przekazywania zycia i wykluczaj acych podnos´c´ szybko przyczynio sie do zast apienia pro-kreacji postawami hedonistycznymi i konsumpcyjnymi, co w rezultacie dopro-wadzio do uksztatowania sie mentalnos´ci antynatalistycznej (ten profil domi-nuje dzis´ niemal we wszystkich spoeczen´stwach wysoko rozwinietych). Skut-ki tej tendencji okazuj a sie wyj atkowo dotkliwe i niepokoj ace.
George Weigel, analizuj ac sytuacje wspóczesnej Europy i Stanów Zjedno-czonych, ujmuje istote problemu w nastepuj acych pytaniach: „Dlaczego Euro-pa popenia demograficzne samobójstwo, systematycznie sie wyludniaj ac, co brytyjski historyk Niall Ferguson okres´la jako «najwiekszy spadek liczby ludnos´ci Europy od czasu epidemii czarnej s´mierci w XIV wieku?». […] Dla-czego «fundamentalnym problemem Europy jest starzenie sie?». Co sie dzieje z tym kontynentem, lepiej sytuowanym i zdrowszym niz kiedykolwiek, który odmawia kreowania ludzkiej przyszos´ci w najbardziej elementarnym znacze-niu – kreowania nastepnego pokolenia?”7. Te sam a autodestrukcyjn a
tenden-7G. W
EIGEL, Katedra i szes´cian. Europa, Stany Zjednoczone i polityka bez Boga, tum. I. i P. Zarebscy, Fronda, Warszawa 2005, s. 27, 29.
cje Peter Sloterdijk wyraza jeszcze mocniej, nazywaj ac czowieka wspóczesnego „mistycznym konsumentem, integralnym uzytkownikiem s´wia-ta, to znaczy jednostk a, która sie nie rozmnaza, lecz bawi sie sam a sob a jako finalnym stadium ewolucji”; i dodaje: „proces s´wiatowy w caos´ci ma o wiele wiecej cech wspólnych z zabaw a samobójców na wielk a skale niz z organi-zacj a istot rozumnych d az acych do zachowania siebie”8.
Co sie stao, ze czowiek wspóczesny, zyj acy – przynajmniej w kregu kultury euroatlantyckiej – w tak korzystnych realiach spoeczno-ekonomicz-nych, ciesz acy sie pokojem i dostatkiem, maj acy tak dogodne warunki do przyjecia nowego zycia jak nigdy wczes´niej, rezygnuje z otwarcia sie na nowe pokolenie? Przyczyn jest zapewne wiele i posiadaj a zozony charakter, ale jedn a z najbardziej istotnych jest bez w atpienia równiez ta, ze czowiek – korzystaj ac z mozliwos´ci udostepnionych mu przez nowoczesn a medycyne i technike – odwazy sie naruszyc´ s´wiet a przestrzen´ symbolizowan a przez biblijne drzewo zycia. Postepuj ace obumieranie caych spoeczen´stw (bo zaden z zachodnioeuropejskich krajów nie osi aga poziomu równowagi demo-graficznej) potwierdza Boz a przestroge: „Nie wolno wam jes´c´ z niego, a na-wet go dotykac´, abys´cie nie pomarli” (Rdz 3,1-3)9.
Obok dziaan´ antynatalistycznych, inn a charakterystyczn a dla czasów wspóczesnych form a naruszenia naturalnego porz adku prokreacji s a metody sztucznego zapodnienia, oferuj ace mozliwos´c´ zapocz atkowania ludzkiego zycia z pominieciem aktu mazen´skiego. W opinii niektórych s´rodowisk uchodz a one za odkrycie tak przeomowe, ze zasuguj a na miano najwiekszego odkrycia ludz-kos´ci10. Ich techniczny potencja nie zmienia jednak faktu, ze budz a one szereg powaznych zastrzezen´ moralnych, z których najczes´ciej przytaczane dotycz a problemu wykorzystywania i niszczenia embrionów nadliczbowych, zmian
gene-8Cyt. za: C. D
ELSOL, Esej o czowieku póz´nej nowoczesnos´ci, tum. M. Kowalska, Wy-dawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 51.
9Dzisiaj w Niemczech 100 rodziców ma 64 dzieci i 44 wnucz at, co oznacza, ze popula-cja niemiecka – pomijaj ac ruchy migracyjne i bior ac pod uwage wy acznie rodowitych miesz-kan´ców tego kraju – zmniejsza sie prawie o poowe w ci agu jednego pokolenia. Kard. Chri-stoph Schönborn w 2008 roku, zwracaj ac sie do biskupów Europy, przyzna otwarcie: „Europa umiera, bo powiedziaa «Nie» zyciu. […] Powiedzielis´my «Nie» wobec Humanae vitae. […] Zamknieci za drzwiami ze strachu, z obawy nie przed Z ydami, ale przed pras a, z obawy przed niezrozumieniem ze strony naszych wiernych, nie mielis´my odwagi! […] Musimy zaowac´ za to, ze episkopat nie mia odwagi, by z moc a wspierac´ Pawa VI, poniewaz dzisiaj nosimy wszyscy w naszych Kos´cioach, w naszych diecezjach, ciezar konsekwencji tego grzechu. Jestes´my wspóodpowiedzialni za ten smutek Europy” (R. SKRZYPCZAK, Chrzes´cijanin na
rozdrozu. Kryzys w Kos´ciele posoborowym, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s. 141-142). 10Por. P. K
tycznych, naruszenia jednos´ci mazen´skiej w przypadku zapodnienia heterolo-gicznego, zwiekszonego ryzyka komplikacji zdrowotnych zarówno dla dziecka, jak i dla matki, oraz przedmiotowego traktowania poczetego w ten sposób zycia. W dyskusji na temat moralnej oceny technik in vitro czesto jednak pomija sie cay obszar problemów, do jakich sztuczna reprodukcja moze prowadzic´ w dal-szej perspektywie. Chodzi o szerok a game mozliwos´ci manipulacji, które w real-ny sposób stwarzaj a niebezpieczen´stwo modyfikacji czowieka nie tylko w wy-miarze jednostkowym, ale równiez na skale masow a. Nie brakuje takich, którzy widz a w tym konieczne do realizacji zadanie, bed ace kolejnym krokiem w proce-sie ewolucji. Idea ta – okres´lana jako transhumanizm – twierdzi, ze bazuj ac na naturalnym potencjale czowieka (czyli innymi sowy: na czowieczen´stwie w obecnej formie – humanum), poprzez wykorzystanie osi agniec´ najnowszej bio-technologii mozna i nalezy przekroczyc´ granice ludzkiej natury (transhumanum), by wykreowac´ now a istote (posthumanum) o cechach znacznie doskonalszych. D azenie to oznacza odejs´cie od ewolucji jako procesu naturalnego i rozpoczecie autoewolucji, w której to czowiek bedzie stwarza i ksztatowa siebie samego. Transhumanista postrzega wiec aktualn a sytuacje czowieka jako stan przejs´ciowy zmierzaj acy do wykreowania istoty postludzkiej, która bedzie tak górowaa nad dzisiejszym czowiekiem, jak – na obecnym etapie – czowiek góruje nad map a czekoksztatn a11. Ograniczona pod wieloma wzgledami „ludzka kondycja biolo-giczna, psychiczna czy intelektualna winna byc´ podniesiona na wyzszy poziom, nawet jes´li […] skutkiem tego bedzie przekroczenie granic gatunkowych i prze-ksztacenie istoty ludzkiej w istote postludzk a. […] Ten postczowiek bedzie wiec nie tylko zdecydowanie zdrowszy i silniejszy, bardziej zywotny, odporny na choroby i upyw czasu, ale bedzie tez w stanie kontrolowac´ swój nastrój, prag-nienia czy uczucia. […] To wszystko moze oznaczac´ wysoce now a charakte-rystyke osobow a i gatunkow a, odbiegaj ac a od tego, co znane jest jako czowie-czen´stwo”12.
11 Por. S. NOWOSAD, Teologia i etyka a transhumanizm, „Roczniki Teologii Moralnej” 5(60)2013, s. 62-63; B. CHYROWICZ, Spór o poprawianie ludzkiej natury, w: Etyka i technika
w poszukiwaniu ludzkiej doskonaos´ci, red. B. Chyrowicz, Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2004, s. 47-61.
12Warto przy okazji zauwazyc´, ze tak rozumiany transhumanizm nie ma nic wspólnego z innymi koncepcjami posuguj acymi sie tym terminem. Np. Julien Huxley, twórca tego poje-cia, rozumia transhumanizm nie jako zmiane ludzkiej natury, ale sytuacje, w której czowiek pozostaj ac sob a, bedzie przekracza siebie i realizowa nowe mozliwos´ci na bazie wasnej natury, natomiast Teihlard de Chardin ujmowa transhumanizm w konteks´cie teologicznym i okres´la w ten sposób doskonae spenienie sie czowieka w wiecznos´ci. Por. S. NOWOSAD,
Choc´ metody realizacji idei transhumanistycznych s a rózne i wiele z nich póki co pozostaje na etapie futurystycznych projektów, to jednak – bior ac pod uwage tempo rozwoju biotechnologicznego – nie da sie zaprzeczyc´, ze to, co dzis´ wydaje sie odleg a przyszos´ci a, moze stac´ sie rzeczywistos´ci a predzej niz sie tego spodziewamy. Pozostaje tez rzecz a oczywist a, ze gówny nurt zmian, polegaj acych na projektowaniu nowego czowieka, bedzie przebie-ga przez laboratoria, które korzystaj ac z metod sztucznego zapodnienia bed a „produkoway” embriony, traktowane wy acznie jako biologiczny surowiec wykorzystywany do eksperymentów.
Niektóre z nich prowadzone juz od dawna i zyskuj ace coraz szersz a aprobate prawn a, staj a sie jawnym wynaturzeniem. Przykadem tego s a chociazby praktyki hybrydacji z wykorzystaniem ludzkich i zwierzecych komórek rozrodczych, skut-kiem których jest tworzenie istot miedzygatunkowych. Projekt legalizacji tego rodzaju dziaan´ zosta przyjety m.in. w 2008 r. przez Brytyjsk a Izbe Lordów, z zastrzezeniem, ze powstaych w ten sposób embrionów nie mozna wszczepiac´ do organizmu matki (zarówno ludzkiej, jak tez zwierzecej) oraz ze maksymalny czas ich hodowania nie moze przekraczac´ dwóch tygodni13.
Zjawisko równi pochyej, daj ace sie zaobserwowac´ w kazdej formie permi-sywizmu moralnego, równiez tutaj bedzie z pewnos´ci a prowadzic´ do coraz szerszej akceptacji wspomnianych praktyk. I choc´ ich promotorzy zapewniaj a, ze przys´wiecaj a im wzniose humanitarne motywacje i maj a na celu jedynie umozliwienie nowych metod terapii, to jednak nie ulega w atpliwos´ci, ze kreowanie jakiejs´ kategorii „podludzi” moze doprowadzic´ do katastrofalnych i trudnych wrecz do przewidzenia nastepstw, stanowi acych powazne zagroze-nie dla caej rodziny ludzkiej.
Jeszcze raz nalezy podkres´lic´, ze wszystko zaczyna sie od przekroczenia, ustalonego przez Boga i chronionego przez prawo naturalne, porz adku prokreacji. Nieuprawniona transgresja pierwotnych granic sprawia, ze czowiek uzurpuje sobie wadze nad zyciem, czyni ac sie jego absolutnym panem i kreatorem.
3. KLUCZOWA RÓZ NICA MIEDZY NAPROTECHNOLOGI A A METODAMI SZTUCZNEGO ZAPODNIENIA
Stoj ac na strazy pierwotnego adu oraz geboko przekonany, ze najpeniej odpowiada on czowiekowi i suzy jego autentycznemu rozwojowi, Kos´ció
wyraza swój stanowczy sprzeciw wobec metod sztucznego kreowania ludzkie-go zycia. Formuowan a w tej kwestii ocene moraln a uzasadnia nie tylko racjami teologicznymi, ale takze filozoficznymi i biologicznymi. W tocz acej sie ci agle na ten temat dyskusji, niektórzy komentatorzy wyrazaj a przekona-nie, ze dezaprobata Kos´cioa wobec tych technik wynika przede wszystkim z faktu powoywania do istnienia i nastepnie niszczenia embrionów nadlicz-bowych. W opinii tej pobrzmiewa sugestia, ze udoskonalenie metod in vitro i wykluczenie z nich wspomnianego problemu, usuneoby moralne zastrzeze-nia Kos´cioa i pozwolio uzyskac´ jego akceptacje. Tymczasem nalezy pamie-tac´, ze jakkolwiek kwestia traktowania embrionów ludzkich jest niezwykle wazna, to jednak koronny argument uzasadniaj acy negatywne stanowisko Kos´cioa wobec technik sztucznego zapodnienia ma charakter antropolo-giczny i odwouje sie do ludzkiej natury. Instrukcja Kongregacji Nauki Wiary Donum vitae (1987 r.) jednoznacznie stwierdza, ze „akt mios´ci mazen´skiej jest w nauczaniu Kos´cioa uwazany za jedyne godne miejsce ludzkiego rodzi-cielstwa. Z tych samych racji, tak zwany «prosty przypadek», to znaczy tech-nika FIVET-u homologicznego, która bed ac woln a od jakiegokolwiek kom-promisu z praktyk a niszczenia embrionów, czyli przerywania ci azy i z ma-sturbacj a, pozostaje jednak technik a moralnie niegodziw a, poniewaz pozbawia rodzicielstwo ludzkie tej godnos´ci, która jest mu was´ciwa i naturalna. Z pewnos´ci a FIVET homologiczny nie jest obci azony wszystkimi przeciw-wskazaniami etycznymi, które spotyka sie w przekazywaniu zycia poza ma-zen´stwem; rodzina i mazen´stwo pozostaj a miejscem narodzenia i wychowania dzieci. Jednakze, zgodnie z tradycyjn a nauk a dotycz ac a dóbr mazen´stwa i godnos´ci osoby, Kos´ció jest przeciwny, z moralnego punktu widzenia, sztucznemu zapodnieniu homologicznemu w probówce. Jest ono bowiem samo w sobie niegodziwe i sprzeczne z godnos´ci a rodzicielstwa oraz jedno-s´ci a mazen´sk a, nawet wówczas, gdyby zrobio sie wszystko dla unikniecia s´mierci embrionu ludzkiego”14.
Zatem techniki sztucznego zapodnienia, nawet przy ich maksymalnym udoskonaleniu, s a i pozostan a ewidentnie sprzeczne z prawem naturalnym i jako takie nie zyskaj a moralnej aprobaty. Jedynym was´ciwym sposobem i miejscem poczecia zycia ludzkiego jest niezmiennie akt mazen´ski. Norma ta stanowi jedn a z naczelnych zasad wypywaj acych zarówno z Objawienia, jak tez z filozofii personalistycznej, dowartos´ciowuj acej godnos´c´ osoby ludz-kiej i wynikaj ace z niej prawa. Akt mazen´ski – takze z biologicznego i
me-14K
dycznego punktu widzenia – stwarza optymalne warunki dla zaistnienia oraz dalszego rozwoju ludzkiego zycia.
Warto tez zauwazyc´, ze tylko taka forma przekazywania zycia w peni zasuguje na miano prokreacji, oznacza bowiem – z teologicznego punktu widzenia – wspóprace czowieka z Bogiem w dziele stwarzania (ac. pro-creatio – wspóstwarzanie). Peny akt mazen´ski, wykluczaj acy stosowanie s´rodków czy metod antykoncepcyjnych, jest wyrazem s´wiadomos´ci, ze jedy-nym dawc a i panem zycia jest sam Bóg.
Zupenie odmienna postawa kryje sie w korzystaniu z metod sztucznej reprodukcji. Zanika tu wymiar wspódziaania z Bogiem i uwidacznia sie chec´ uzurpowania sobie przez czowieka wadzy nad ludzkim zyciem. Zaistnienie zycia czyni sie w tym przypadku rezultatem procesu czysto technologicznego, co de facto nie jest juz prokreacj a, ale produkcj a.
Z powyzszych wzgledów Kos´ció, jednoznacznie wyrazaj ac swój sprzeciw wobec technik sztucznego zapodnienia, z caym przekonaniem akceptuje i promuje metody zaradzania niepodnos´ci w sposób zgodny z ludzk a natur a i godnos´ci a15. W ten nurt bez w atpienia wpisuje sie cay wysiek podejmo-wany w ramach naprotechnologii. Juz sama nazwa (NaProTECHNOLOGY – Natural Proceative Technology, czyli technologia naturalnej prokreacji) wska-zuje, ze caos´c´ tych dziaan´ oznacza zastosowanie nowoczesnej technologii w celu wspomagania i przywrócenia prawidowego, fizjologicznego stanu podnos´ci, zgodnego z natur a ludzkiego ciaa. Zasadnicze linie skutecznej pomocy, udzielanej w ramach tego systemu, polegaj a najpierw na rzetelnej obserwacji symptomów podnos´ci, która nastepnie staje sie punktem wyjs´cia dla zaawansowanej diagnostyki i terapii16.
Gdyby poszukac´ faktycznego pocz atku naprotechnologii – nie w rozumie-niu chronologicznym, ale w sensie inspiracji – mozna powiedziec´, ze napro-technologia zaczyna sie od prawych intencji i uznania obiektywnej hierarchii wartos´ci. To z tej postawy wynika dalsza logika postepowania i dobór stoso-wanych metod. Najpierw jest wiec szczere poszukiwanie prawdy o czowieku: poznanie jego natury i rz adz acych ni a praw, zawartych w niej mozliwos´ci i ograniczen´, d azenie do zrozumienia naturalnego potencjau ludzkiej pod-nos´ci i warunkuj acych go czynników.
Thomas W. Hilgers, twórca naprotechnologii, otwarcie przyznaje, ze moty-wacj a do podjecia badan´ w tym kierunku stao sie dla niego przesanie
moral-15KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja Dignitas personae, Watykan 2008, nr 12-13. 16 Por. P. K
IENIEWICZ, Bioetyczny labirynt, Zakad Gospodarczy „Dom Pielgrzyma”, Lichen´ Stary 2015, s. 90-91.
ne Kos´cioa wyrazone przez papieza Pawa VI w encyklice Humanae vi-tae17. Okres´laj ac i uzasadniaj ac normy dotycz ace przekazywania ludzkiego zycia, papiez zawar w niej takze apel do lekarzy i pracowników suzby me-dycznej: „Wysokim uznaniem darzymy tych lekarzy i czonków suzby zdro-wia, którzy w penieniu swojego zawodu ponad wszelk a ludzk a korzys´c´ prze-nosz a to, czego wymaga od nich szczególny wzgl ad na chrzes´cijan´skie powo-anie. Niech niezachwianie trwaj a w zamiarze popierania zawsze tych rozwi a-zan´, które zgadzaj a sie z wiar a i prawym rozumem oraz niech staraj a sie dla tych rozwi azan´ zjednac´ uznanie i szacunek ze strony wasnego s´rodowiska. Niech ponadto uwazaj a za swój zawodowy obowi azek zdobywanie w tej trudnej dziedzinie niezbednej wiedzy, aby mazonkom zasiegaj acym opinii, mogli suzyc´ nalezytymi radami i wskazywac´ was´ciw a droge, czego susznie i sprawiedliwie sie od nich wymaga”18. W dniu s´mierci Pawa VI, 6 sierp-nia 1978 r., Thomas i Sue Hilgers zozyli obietnice wybudowasierp-nia Instytutu Papieza Pawa VI – ku jego pamieci i w celu realizacji jego wskazan´ pasto-ralnych. Instytut zosta otwarty w 1985 r. Obecnie pracuje nad udoskonale-niem naprotechnologii od strony medycznej, jak tez nad promocj a NaPro-Ethics, czyli etyki naturalnej prokreacji19.
Gównym narzedziem naprotechnologii jest model Creighton, inspirowany metod a Billingsów, pozwalaj ac a rozpoznawac´ podnos´c´ na podstawie obser-wacji s´luzu szyjkowego. Model ten jest rozbudowanym, wystandaryzowanym systemem obserwacji róznych wydzielin pochwowych (nie tylko s´luzu), ce-chuj acym sie wyj atkowo wysokimi wskaz´nikami skutecznos´ci (99,5% – w ce-lu odozenia poczecia; 96,8% – skutecznos´c´ uzytkowania) i moze byc´ sto-sowany przez kazd a kobiete na kazdym etapie zycia prokreacyjnego20. Do jego zalet nalez a: profesjonalizm, dostosowanie do sytuacji konkretnej osoby, medyczne bezpieczen´stwo, wiarygodnos´c´ i precyzja rozpoznania, zgodnos´c´ z naturalnym cyklem kobiety, zaangazowanie do wspópracy meza i zony,
po-17„Naprotechnologia powinna byc´ uznana za jeden z cudów koniecznych do kanonizacji papieza Pawa VI. To dzieki niemu powstaa ta nauka. Jego wskazania pastoralne to by tylko bodziec, który nas popchn a ku stworzeniu naprotechnologii” (Nadzieja na dziecko czyli caa
prawda o naprotechnologii. Tomasz P. Terlikowski w rozmowie z prof. Thomasem W. Hilger-sem, Fronda, Warszawa 2015, s. 91).
18P
AWE VI, Encyklika Humanae vitae, Watykan 1968, nr 27.
19Nadzieja na dziecko czyli caa prawda o naprotechnologii, s. 90 i 145-152. 20Por. P. M
ARZEC, Naprotechnologia – nowoczesna troska o podnos´c´. Ujecie
szanowanie godnos´ci kobiety i integralnos´ci mazen´stwa, przydatnos´c´ w celu obserwacji i zachowania zdrowia kobiety21.
Zastosowanie tego modelu nie tylko umozliwia wiarygodne rozpoznanie okresów podnos´ci i niepodnos´ci, ale równiez dostarcza wielu danych pozwa-laj acych zdiagnozowac´ istniej ace nieprawidowos´ci, by nastepnie podj ac´ pre-cyzyjnie ukierunkowan a i skuteczn a terapie. Uzyskana t a drog a wiedza poma-ga m.in. przezwyciezyc´ trudnos´ci zwi azane z niepodnos´ci a, bolesnym mie-si aczkowaniem, syndromem premenstrualnym, torbielami jajników, nieregular-nymi lub nieprawidowymi krwawieniami, zespoem policystycznych jajników, poronieniami nawykowymi, depresj a poporodow a, przedwczesnym porodem, zaburzeniami hormonalnymi i innymi zaburzeniami dotycz acymi zdrowia prokreacyjnego. Diagnoza i terapia obejmuj a takze mezczyzne. Dzieki dugo-trwaemu monitorowaniu mozliwe jest poznanie faktycznego stanu organizmu i zachodz acych w nim zaleznos´ci oraz trafne okres´lenie przyczyn niepod-nos´ci. To z kolei pozwala na podjecie adekwatnych dziaan´ terapeutycznych b adz´ profilaktycznych22.
Rzetelne odkrywanie prawdy o czowieku – nie tylko pojmowanym w ogólnos´ci, ale przede wszystkim tym konkretnym – prowadzi nastepnie do jej uszanowania, co wyraza sie w podjeciu dziaan´ zgodnych z jej wymaga-niami. Oznacza to zastosowanie autentycznej terapii odpowiedniej dla kon-kretnego przypadku, a w sytuacjach nieprzezwyciezalnych – respektowanie moralnej granicy, jaka istnieje miedzy suzb a zyciu a dominacj a nad nim, miedzy prokreacj a a reprodukcj a, miedzy rzeczywist a terapi a a jej techniczny-mi substytutatechniczny-mi. Zawsze wymaga to pokory, zarówno ze strony naukowca, jak tez lekarza i osób dotknietych niepodnos´ci a. Gest ten jednak pozostaje wyrazem uszanowania pierwotnej granicy, która – zarówno na mocy wyraz´ne-go Bozewyraz´ne-go polecenia, jak tez prawa naturalnewyraz´ne-go – nakazuje czowiekowi powstrzymac´ sie przed ingerowaniem w sfere symbolizowan a przez biblijne drzewo zycia. Ksiega Rodzaju wyraz´nie podkres´la, ze owoce tego drzewa wydaway sie „dobre do jedzenia”, a ich spozycie miao otworzyc´ ludziom oczy i zapewnic´ now a, nieporównywalnie wyzsz a jakos´c´ zycia (por. Rdz 3,5). Kiedy jednak pierwszy czowiek uleg tej pokusie, szybko przekona sie, ze to, co wydawao sie tak obiecuj ace, przynioso gorzkie rozczarowanie i oka-zao sie jego upadkiem.
21Por. T.W. H
ILGERS, Creighton Model FertilityCare System. Autentyczny jezyk zdrowia
i podnos´ci kobiety. Podrecznik wprowadzaj acy nowego uzytkownika, tum. E. Marchlewska,
Fundacja Instytut Rozwoju Pooznictwa i Ginekologii, Warszawa 2012, s. 3. 22Por. P. M
*
Takze dzis´ „obszar” pocz atków ludzkiego zycia wydaje sie byc´ wielce obiecuj acy i kusi nowymi mozliwos´ciami. Jednak zarówno m adros´c´ Objawie-nia, jak tez dos´wiadczenia z przeszos´ci, analiza obecnej rzeczywistos´ci i przezorne spojrzenie w przyszos´c´ kaz a uznac´, ze przejecie przez czowieka wadzy nad ludzkim zyciem, zamiast doprowadzic´ do postepu i udoskonale-nia, stanie sie s´miertelnym zagrozeniem.
Ocalenie naturalnego porz adku prokreacji jest dzis´ wiec kluczow a kwesti a dla dobra caej rodziny ludzkiej. Dlatego tez naprotechnologia, jednoznacznie pozostaj aca w suzbie czowiekowi – szanuj aca jego nature i godnos´c´ – jest wyrazem autentycznego humanizmu, daj acym nadzieje nie tylko rodzicom, którzy pragn a miec´ dziecko, ale takze ludzkos´ci, która pragnie pomys´lnej przyszos´ci.
BIBLIOGRAFIA JANPAWE II, Encyklika Laborem exercens, Watykan 1981.
JANPAWEII, Jakie s a perspektywy tego pokolenia?, „L’Osservatore Romano” 8(1987) [numer specjalny], s. 18.
PAWE VI, Encyklika Humanae vitae, Watykan 1968.
KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja Donum vitae, Watykan 1987. KONGREGACJA NAUKIWIARY, Instrukcja Dignitas personae, Watykan 2008.
CHYROWICZ B., Spór o poprawianie ludzkiej natury, w: Etyka i technika w poszukiwaniu ludzkiej doskonaos´ci (Etyka i technika, t. 5), red. B. Chyrowicz, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2004, s. 47-61.
DELSOLC., Esej o czowieku póz´nej nowoczesnos´ci, tum. M. Kowalska, Kraków: Wydawnic-two Znak 2003.
DZIADOSZ D., Tak byo na pocz atku… Izrael opowiada swoje dzieje. Literacka i teologiczna analiza wiod acych tradycji Ksiegi Rodzaju, Wydawnictwo Archidiecezji Przemyskiej, Przemys´l 2011.
HILGERST.W., Creighton Model FertilityCare System. Autentyczny jezyk zdrowia i podnos´ci kobiety. Podrecznik wprowadzaj acy nowego uzytkownika, tum. E. Marchlewska, Fundacja Instytut Rozwoju Pooznictwa i Ginekologii, Warszawa 2012.
http://info.wiara.pl/index.php?grupa=4&art=1224787537 (dostep: 23.10.2008).
JANUCHOWSKAM., Naprotechnologia – chwyt czy metoda? https://www. pfm.pl/artykuly/napro-technologia-chwyt-czy-metoda/1562 (dostep: 20.09.2016).
KIENIEWICZ P., Bioetyczny labirynt, Zakad Gospodarczy „Dom Pielgrzyma”, Lichen´ Stary 2015.
KIENIEWICZP., Czowiek niewygodny, czowiek potrzebny. Dyskusja antropologiczna w bioety-ce amerykan´skiej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010.
MARZEC P., Naprotechnologia – nowoczesna troska o podnos´c´. Ujecie teologicznomoralne, [Pawe Marzec], Tarnów 2015.
Nadzieja na dziecko czyli caa prawda o naprotechnologii. Tomasz P. Terlikowski w rozmowie z prof. Thomasem W. Hilgersem, Fronda, Warszawa 2015.
NOWOSAD S., Teologia i etyka a transhumanizm, „Roczniki Teologii Moralnej” 5(60)2013, s. 59-81.
SKRZYPCZAKR., Chrzes´cijanin na rozdrozu. Kryzys w Kos´ciele posoborowym, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011.
WEIGEL G., Katedra i szes´cian. Europa, Stany Zjednoczone i polityka bez Boga, tum. I. i P. Zarebscy, Fronda, Warszawa 2005.
WRÓBEL J., Czowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Wydawnictwo Ksiezy Sercanów, Kraków 1999.
TEOLOGICZNO-ANTROPOLOGICZNA ANALIZA PROKREACJI W KONTEKS´CIE WSPÓCZESNEJ DYSKUSJI
NA TEMAT NAPROTECHNOLOGII
S t r e s z c z e n i e
Zdolnos´c´ pokonywania ograniczen´ stawianych przez nature czesto bywa uznawana za miare postepu. Dzieje sie tak równiez w dziedzinie medycyny, która szczyci sie obecnie umiejetno-s´ci a przezwyciezania wielu naturalnych uwarunkowan´ ludzkiej kondycji. Znajduje to swoje potwierdzenie chociazby w metodach sztucznej reprodukcji, które s a technicznym substytutem prokreacji, proponowanym jako forma rozwi azania problemu niepodnos´ci.
Niniejszy artyku uzasadnia koniecznos´c´ respektowania norm prawa naturalnego dotycz a-cych przekazywania ludzkiego zycia. Punktem wyjs´cia w podjetej refleksji jest teologiczna wizja prokreacji, nakres´lona w oparciu o genezyjski symbol drzewa zycia. Zawarte w niej fundamentalne prawdy antropologiczne i moralne znajduj a swoje potwierdzenie takze we wspóczesnych realiach, na co wyraz´nie wskazuj a niepokoj ace skutki uzurpowania sobie przez czowieka peni wadzy nad – zastrzezonym dla Boga i nalez acym do sfery sacrum – „obsza-rem” pocz atków ludzkiego zycia. Suszne d azenie do przezwyciezenia problemu niepodnos´ci, a zarazem szczera troska o przyszos´c´ caej rodziny ludzkiej, rodzi zatem moralny imperatyw rezygnacji z metod sztucznej reprodukcji i wykorzystania osi agniec´ wspóczesnej medycyny i techniki do rozwijania form autentycznej terapii, których modelowym przykadem jest dzis´ naprotechnologia.
