ZYGMUNT HAJDUK *
METODOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA RELACJI MI DZY TEORI! I DO"WIADCZENIEM
1. WPROWADZENIE
Podj#ty problem dotyczy wspólnej bazy empirycznego porównywania teorii, w tym tak$e teorii konkurencyjnych. Bierze si# on z zakwestionowania przez pewien czas podzielanej koncepcji teorii naukowej i jej do%wiadczalnej podstawy. Wedle tego uj#cia do%wiadczenie funkcjonowa&o jako uniwersalnie uznawana p&aszczyzna oceny struktur teoretycznych. Tego rodzaju sta&' i niezale$n' od teorii podstaw# dokonywania porówna( traktowano jako dan'. Pogl'd, jakoby obserwacja i eksperyment stanowi&y tak' podstaw#, poddano krytyce, opieraj'c si# na racjach g&ównie z zakresu logiki j#zyka, historii nauki oraz psychologii percypowania. Na tej drodze dokona&o si# sproblematyzowanie koncepcji jedno-rodnej podstawy dokonywania porównywania teorii.
W opracowaniu b#dzie si# wskazywa) na zasadnicze uproszczenia, jakie znalaz&y si# w uj#ciu standardowym, co by&o powodem krytyk wysuwanych ze strony stanowiska opozycyjnego. Oka$e si#, $e nale$y dokona) korektur wielu tez obydwu tych uj#). Przybior' one wtedy posta) mniej skrajn', bardziej zatem adekwatn' w stosunku do rekonstruowanego w nich fragmentu praktyki badaw-czej. To wywa$one stanowisko pe&ni tutaj rol# trzeciego uj#cia.
Ks. prof. dr hab. ZYGMUNT HAJDUK – emerytowany pracownik Katedry Filozofii Przyrody
Nieo$ywionej na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw&a II; adres do korespondencji: Al. Rac&awickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: zhajduk@kul.lublin.pl
2. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA STANDARDOWEGO
Zgodnie z ogólnie aprobowan' ide' tego stanowiska, zwanego te$ ortodok-syjnym lub tradycyjnym, wyró$nikiem wiedzy naukowej jest jej empiryczna baza, stanowi'ca jej ufundowanie w do%wiadczeniu. Stanowi ona zarazem punkt wyj-%cia wiedzy, podstaw# oraz gwarancj# jej wiarygodno%ci. Za stanowczo kra(cowe jednak, nawet z historycznego punktu widzenia, by&oby dopatrywanie si# ukon-stytuowania wiedzy jedynie przez dane obserwacji oraz ich indukcyjne uogól-nienia z ca&kowitym pomini#ciem czynnika teoretycznego. W wynikach do%wiad-czenia le$y *ród&o jego uzasadnienia. Tego rodzaju schematycznie zarysowane ramy poj#ciowe wyznaczaj' ci'gle jeszcze wp&ywow' filozofii nauki logicznego empiryzmu.
Wed&ug naczelnej idei prezentowanego uj#cia przedmiotem metanaukowych bada( by&y strukturalne cechy wiedzy naukowej, analizowane zgodnie z formal-nym wzorcem j#zyka, w którym ta wiedza by&a werbalizowana. Z tej perspektywy odró$nienie elementu obserwacyjnego i teoretycznego przedstawiano poprzez po-dzia& s&ownika j#zyka nauki na komponent obserwacyjny oraz teoretyczny. Zda-nia obserwacyjne s' formu&owane za pomoc' elementów s&ownika obserwa-cyjnego, &'cznie z wyra$eniami j#zyka matematyki i logiki. Zdania teoretyczne s' formu&owane za pomoc' elementów s&ownika teoretycznego. Epistemologicznie nieproblematyczny charakter twierdze( obserwacyjnych jest zale$ny od uznania koncepcji znaczenia wyra$e( s&ownika obserwacyjnego jako antecedentnego w stosunku do operacji w&'czania go do jakiejkolwiek szerszej struktury wiedzy. Znaczenie i stosowanie elementów tego s&ownika jest okre%lane wprost przez odniesienie do obserwacji. Podobnie warto%) logiczn' zda( obserwacyjnych okre%laj' równie$ w sposób bezpo%redni obserwacyjne procedury. S&ownik obserwacyjny jest zatem uwa$any za w pe&ni zinterpretowany, epistemologiczny za% status zda( obserwacyjnych nie budzi zgo&a $adnych problemów, s' one zasadniczo wiarygodne.
Tego rodzaju status nie przys&uguje ju$ sk&adnikom p&aszczyzny teoretycznej. S&ownik teoretyczny pozostaje ca&kowicie bez wspomnianego znaczenia uprzed-niego, jest zgo&a niezinterpretowany uprzednio do operacji w&'czenia go do szer-szej struktury, zawieraj'cej odniesienia do zda( obserwacyjnych. Siatka zda( teoretycznych, stanowi'ca teoretyczn' superstruktur# poszczególnych fragmen-tów wiedzy naukowej pozostaje niezinterpretowanym rachunkiem formalnym. W prezentowanym stanowisku zauwa$ano trudno%) zwi'zan' z wprowadzaniem hipotez teoretycznych do nauki oraz z traktowaniem obserwacji jako jedynego
*ród&a jej zasadno%ci. Bez zwi'zku z baz' obserwacyjn' teoria jest pozbawiona jakiegokolwiek naukowego waloru. Nabywa go jedynie poprzez zwi'zki z obser-wacj'. O warto%ci logicznej twierdze( teoretycznych mo$na mówi) jedynie po-%rednio poprzez odniesienie do warto%ci logicznej zda( obserwacyjnych, z którymi pozostaj' w zwi'zku. Teoria jest traktowana jako wtórna w relacji do ob-serwacyjnej podstawy, a pod wzgl#dem poznawczego waloru ca&kowicie zale$y ona od zwi'zków z tym, co jest istotne w bezpo%rednim odniesieniu do obser-wacyjnie danego %wiata.
Zdania stowarzyszaj'ce teori# z obserwacj' zawieraj' terminy obydwu s&ow-ników. By&y one okre%lane jako zwi'zki interpretacyjne, dalej – jako postulaty lub regu&y korespondencji, a tak$e jako definicje koordynuj'ce b'd* te$ jako ko-relacje epistemiczne. Ró$ne sposoby nazywania tego rodzaju zda( %wiadczy&y o trudno%ciach, jakie one nastr#cza&y z powodu swojego niejednorodnego, „mie-szanego” charakteru. St'd te$ ich status epistemologiczny nie by& klarowny. By&y wi#c traktowane jako definicje b'd* jako regu&y przek&adu lub jako empiryczne postulaty. Wysuni#cie zadowalaj'cej ich formy logicznej stanowi&o ci'gle zadanie do zrealizowania dla rzeczników prezentowanego stanowiska tradycyjnego. Nie ulega&a zmianie jedynie idea tych regu&. Determinowa&y one istotn' relacj# mi#dzy teori' i obserwacj'. Jej zachodzenie gwarantowa&o empiryczny walor teoretycznych struktur, bez którego by&yby one empirycznie puste.
Kolejna kwestia charakterystyczna dla neopozytywizmu dotyczy dynamiki wiedzy naukowej, jej zmian i wzrostu. Je%li, w przeciwie(stwie do problemu struktury nauki, nie nale$a&a ona do korpusu naczelnych zagadnie(, to dlatego, $e w nurcie empirystycznym, w którym interesuj'ce nas stanowisko si# mie%ci, fakty obserwacyjne stanowi' jedynie wiarygodn' podstaw# wiedzy naukowej. Dzi#ki swoim w&asno%ciom obserwacja stanowi rozstrzygaj'co o progresywnym charak-terze wiedzy naukowej, szczególnie przyrodniczej.
Jako epistemologiczne walory obserwacji eksponowano jej obiektywno%), stabilno%) oraz niezawodno%). Je%li nie by&y one przedmiotem szczegó&owych analiz, to dlatego, $e pozostawa&y w zgodzie z tradycj' empirystyczn', dla której s' one reprezentatywne. Rzeczowe twierdzenia nauk empirycznych czerpa&y sens i poznawczy autorytet z wi#zi, w jakich pozostawa&y ze zdaniami obserwacyj-nymi. Te za% w tej tradycji posiada&y charakter definitywny, nie by&y kwestio-nowane.
W rozwoju tej tradycji mia&a miejsce dyskusja nad takimi kwalifikacjami tych zda( jak ich fallibilno%) oraz korygowalno%), a zatem mo$liwo%) ich dalszego testowania, co by&oby nast#pstwem stwierdzenia ich ewentualnej wadliwo%ci. Znamienn' rol# odegra&a w tej dyskusji zmiana stanowiska Carnapa z
fenomena-listycznego na fizykalistyczne. Dokona&a si# ona pod wp&ywem krytyki ze strony O. Neuratha.
Mo$liwo%) korygowania tych zda( nie %wiadczy&a o kwestionowaniu ich roli uzasadniaj'cej. By&a to raczej reakcja ze strony przedstawicieli tej orientacji na ewentualno%) przypisywania tym zdaniom absolutnej pewno%ci. W filozofii Zachodu u%wiadamiano sobie ówcze%nie eksponowane jej rozumienia jako wy-kluczanie wszelkiego b&#du. +'czenie takiego uj#cia tej filozofii z procedurami obserwacji w nauce nie mog&o mie) miejsca. Mog&a za% ona wyst'pi) w feno-menalistycznym kontek%cie konstruowania koncepcji obserwacyjnej bazy nauki. Odrzucaj'c fenomenalizm, Carnap rezygnowa& te$ z przekonania o niekorygo-walnej bazie wiedzy naukowej. St'd te$ tradycyjnie filozoficzna idea absolutnej pewno%ci odniesiona do zda( obserwacyjnych nie sta&a si# integralnym elemen-tem standardowego stanowiska.
Taki sposób jego eksplikowania nie jest równoznaczny z zaprzeczaniem prak-tycznej pewno%ci takich zda(. Cecha ta odnosi&a si# wszak$e do zda( synte-tycznych, pe&ni'cych funkcj# podstaw wiedzy naukowej. Mimo odmawiania im absolutnej niekorygowalno%ci, nie przestaj' pe&ni) tej roli, nadal bowiem legity-muj' si# stabilnym i niezale$nym statusem. W ten sposób dookre%lana pewno%) praktyczna wystarcza do pe&nienia tej funkcji. Poprzez sam fakt respektowania mo$liwo%ci korygowania rozpatrywanego typu zda( jest eksponowana wadliwo%) filozoficznej idei absolutnej pewno%ci. Nie kwestionuje si# natomiast tym samym ich stabilno%ci, obiektywno%ci, niezale$no%ci oraz niezawodno%ci. Poprzez takie w&asno%ci dokonywane w nauce odpowiednio kontrolowane obserwacje oraz wer-balizowane na podstawie ich wyników zdania zyskuj' swój wyró$niony status teoriopoznawczy1.
1 G&ówni przedstawiciele dyskutowanego stanowiska nie odpowiadaj' wprost oraz na jeden
sposób na jawne kwestionowanie tego statusu. I tak M. Schlick (The Foundations of Knowledge, [w:] A.J. A y e r (red.), Logical Positivism, New York 1959) odnosi kwesti# pewno%ci nie tyle do zda( obserwacyjnych, ile do zbioru zda( nie nale$'cych do korpusu wiedzy naukowej, lecz istotnie odniesionych do zabiegów konfirmacji jej elementów. O. Neurath (Protocol Sentences, [w:] A y e r (red.), Logical Positivism), którego argumenty przeciw niekorygowalno%ci okaza&y si# przekonuj'ce dla Carnapa, dystansowa& si# od problematyki podstaw, utrzymuj'c, $e wszystkie zdania nale$'ce do nauki legitymuj' si# porównywalnym walorem, ich dopuszczalno%) za% i podatno%) na uznanie nie warunkuje weryfikacja na podstawie obserwacji, lecz spójno%) z ca&okszta&tem uznanych ju$ twierdze( nauki. K.R. Popper (The Logic of Scientific Discovery, London 1959), którego wp&yw na przedstawicieli tej orientacji w rozpatrywanej kwestii by& niezaprzeczalny, mimo $e tego stanowiska nie reprezentowa&, uwa$a& walor zda( obserwacyjnych nie jako cech# inherentn' tych zda(, lecz jako rezultat konwencjonalnej zgody spo&eczno%ci uczonych. Wprawdzie $adna z tych propozycji nie okaza&a si# reprezentatywna dla stanowiska standardowego niemniej w dojrza&ej jego postaci usi&owano sprosta) tym wyzwaniom b'd* ignoruj'c je, b'd* nie przywi'zuj'c do nich istotnej wagi.
Korpus zweryfikowanych twierdze( obserwacyjnych konstytuuje epistemo-logiczn' podstaw# wiedzy naukowej. Stanowi ona jedyne *ród&o sensu i wiary-godno%ci twierdze( teoretycznych. Te ostatnie s' zale$ne, a tak$e problematycz-ne, w przeciwie(stwie do twierdze( obserwacyjnych. S' one niezale$ne od teorii oraz epistemologicznie nieproblematyczne. S&u$' wi#c jako podstawa uzasad-niania ca&okszta&tu wiedzy naukowej.
Zdezawuowanie absolutnej niekorygowalno%ci zda( wchodz'cych do takiej bazy nie stanowi&o problemu dla przedstawicieli rozwini#tej postaci dyskutowa-nego stanowiska. Na przyk&ad Carnap2, mimo zarzucenia absolutnego charakteru
elementu obserwacyjnego wiedzy naukowej, nadal obstaje przy idei solidnej bazy obserwacyjnej tworzonej przez obserwacyjne fakty. W analizie filozoficznych problemów nauk fizykalnych nie rozpatruje ju$ mo$liwo%ci wyst'pienia b&#du w bazie obserwacyjnej, nadal natomiast dyskutuje zagadnienie obserwacji jako istotnie nieproblematycznej podstawy poznania. Cecha problematyczno%ci jest w&a%ciwa jedynie p&aszczy*nie teoretycznej, poniewa$ jej odniesieniem s' obiekty nieobserwowalne.
Mimo wykluczenia elementu absolutnej pewno%ci nadal funkcjonuje idea obserwacyjnej bazy nauk empirycznych, szczególnie fizykalnych. Jej elementy s' wyposa$one w te charakterystyki, które znamionuj' solidn' podstaw# epistemo-logiczn'. Jej istnienie pozwala na pozytywne ustosunkowanie si# do sygnalizo-wanego ju$ zagadnienia wzrostu wiedzy naukowej. Nie tylko zmienia si# ona wraz z up&ywem czasu, ale progresywnie wzrasta, co te$ postrzega si# w per-spektywie obserwacyjnej bazy. Jej elementy cechuje po$'dany rodzaj wiarygod-no%ci. Odpowiednio dokonywane obserwacje, ustalane na ich podstawie nie zmieniane w czasie fakty, a tak$e generalizacje legitymuj' si# pewno%ci' prak-tyczn'. Wraz z kontynuowaniem bada( i ustalaniem nowych danych empirycz-nych dokonuje si# wzrost wiedzy naukowej. Posiada on cechy kumulatywno%ci i trwa&o%ci3.
Ze wzgl#du na niezale$no%) obserwacji od teorii daje si# dokonywa) usta-wicznych zmian teorii naukowych bez kwestionowania stabilno%ci oraz kumula-tywnego wzrostu podstaw obserwacyjnych. Teoria jest zale$na od tych podstaw co do znaczenia oraz weryfikacji. Podobna zale$no%) nie zachodzi w drug' stron#, dlatego zmiany w strukturach teoretycznych nie wymuszaj' zmian w zbio-rze twierdze( empirycznych. Zachodzenie zmian teorii we wspó&czesnej nauce
2 Philosophical Foundations of Physics, New York 1966, s. 5, 6, 229.
3 Spo%ród fizyków teoretyków zwraca na te cechy wiedzy fizykalnej uwag# m.in. P. Jordan,
nie przemawia przeciw stabilno%ci i progresywno%ci jej podstaw. Wiedza nau-kowa ma w istocie charakter progresywny. Jej epistemologiczne podstawy wzra-staj' kumulatywnie.
W tym kontek%cie powstaje pytanie, czy niestabilno%) poziomu teoretycznego hamuje sta&e i progresywne poszerzanie obserwacyjnej bazy. Mimo jej sta&ego i kumulatywnego wzrostu, zachodz' stosunkowo cz#sto zmiany teorii, w tym tak$e zmiany rewolucyjne. Na pytanie, czy post#p charakteryzuje tylko obser-wacyjne aspekty wiedzy naukowej, nie tylko rzecznicy stanowiska standardo-wego, ale te$ naukowcy odpowiadaj' w taki sposób, $e cechuje on nie tylko wiedz# obserwacyjn'. Post#p na gruncie teorii, podobnie jak inne kwalifikacje teoretyczne, pozostaje bowiem ostatecznie zale$ny od do%wiadczenia, niemniej zmiana teorii zachowuje cechy wzrostu progresywnego i nie polega jedynie na odwo&ywaniu dotychczasowych pogl'dów. Zdanie przeciwne uwa$ano za popu-listyczny przes'd. Czyni tak E. Rutherford przy charakterystyce relacji mi#dzy mechanik' klasyczn' i relatywistyczn', a tak$e M. Planck, gdy przedstawia nowy obraz %wiata, zwi'zany z fizyk' kwantow'. Intuicj# t# wyra$a te$ w sposób bardziej ogólny R. Oppenheimer4. Zauwa$a on, $e gdy ustalamy jak'% now'
wie-dz# o %wiecie, to wiedza dotychczasowa nie jest zast#powana. Jest ona natomiast transcendowana w tym rozumieniu, $e znajdujemy si# dzi#ki tej wiedzy w nowej sferze do%wiadczenia, dost#pnej niejednokrotnie tylko za po%rednictwem wiedzy dotychczasowej. Funkcja nowej teorii nie polega wy&'cznie na obaleniu i wy-kazaniu fa&szu swej poprzedniczki. Nadal obowi'zuje ona w dziedzinie, w której funkcjonowa&a do tej pory. Nowa teoria wykracza poza t# dziedzin#, udost#p-niaj'c nie eksplorowane dot'd obszary.
Mamy wi#c do czynienia z jak'% form' kumulatywnego wzrostu teorii. Dotychczasowa teoria zawiera raczej, a nie eliminuje swoje poprzedniki. Kiedy za% poj#cia i prawa nowej teorii wydaj' si# istotnie ró$ne od dotychczasowych, daj'c podstawy dla przekonania o rewolucyjnej reorientacji, wtedy faktycznie mamy do czynienia z now' teori'. O ile oka$e si# ona w ogóle akceptowalna, musi by) zgodna z tymi fragmentami teorii dotychczasowej, które by&y nacecho-wane empirycznym sukcesem. Nowa teoria zawiera lub inkorporuje dotych-czasow', nie tyle poprzez obalanie zastanych wadliwo%ci teoretycznych, ile po-szerzaj'c raczej jej teoretyczne mo$liwo%ci. My%l t# wyra$a si# te$ w ten sposób, $e nowa fizyka nie tyle obala fizyk# dotychczasow', ile j' poszerza, czasem tylko ukazuj'c jej wadliwo%ci5.
4 Science and Common Understanding, New York 1954, s. 21.
W takiej sytuacji odwo&ujemy si# do stabilnej i teoretycznie niezale$nej podstawy obserwacyjnej. Nacechowana sukcesem teoria powinna t&umaczy) i prognozowa) znane z jej obszaru aplikacji zjawiska. Poniewa$ zafiksowane raporty z przeprowadzonych obserwacji nie podlegaj' w czasie istotnym rewiz-jom, t# cech# zatem posiadaj' ujmuj'ce te dane teorie. Funkcjonuj'ca w praktyce teoria nie popada w trudno%ci, je%li aktualnie nie traktuje ju$ adekwatnie danych do%wiadczenia. Taka sytuacja mia&aby miejsce, gdyby teoria lub dane uleg&y zmianie, tymczasem ona pozostaje taka sama. Ponadto zauwa$a si# te$ stabilno%) i niezawodno%) bazy obserwacyjnej. Na trudno%ci natrafia teoria dopiero w wy-niku poszerzenia obszaru znanych obserwacji, do którego nie daje si# jej za-akomodowa). Przedmiotem bada( staj' si# wtedy nieznane dot'd zjawiska, w stosunku do których teoria jest nieadekwatna. Nowa teoria ujmuje poszerzony obszar zjawisk. Staje si# wtedy sukcesork' swojej poprzedniczki, w niektórych przypadkach b#dzie ona sukcesork' rewolucyjn'. Istotna zmiana polega na po-szerzaniu obserwacyjnej bazy, nie tyle za% na rewizji uprzednio uznanych ju$ elementów. O ile dotychczasowa teoria funkcjonuje efektywnie w typowym dla siebie obszarze aplikacji, to teoria nowa powinna duplikowa) systematyzacyjne funkcjonowanie poprzedniczki. B#dzie ona empirycznie adekwatna, je%li ustalone ju$ prawid&owo%ci obserwacyjne oka$' si# jej konsekwencjami. Zgodnie z takim uj#ciem post#pu naukowego ka$dy nowy schemat poj#ciowy powinien ujmowa) te$ zjawiska wyja%nione ju$ przez schemat poprzedni. Konsekwentnie te$ po-wiemy, $e „dotychczasowa fizyka” by&aby nie tyle odrzucana co dope&niana poprzez w&'czanie jej w szersze perspektywy „nowej fizyki”6.
Jak ju$ wcze%niej zauwa$ono, centraln' dla empiryzmu logicznego by&a ana-liza struktury wiedzy naukowej. Kwestie jej zmiany i wzrostu by&y rozpatrywane jedynie w zarysie. Istotn' rol# rekonstrukcyjn' odegra&a kategoria teoretycznej redukcji. Polega&a ona na w&'czeniu jednej teorii w inn', ewentualnie na jej zast'pieniu, przy czym teoria zast#puj'ca duplikuje mo$liwo%ci poznawcze zast#-powanej. W tym rozumieniu termodynamika klasyczna jest redukowalna do termodynamiki statystycznej lub teoria chemicznej warto%ciowo%ci jest reduko-wana do fizyki kwantowej. W analizie redukcji funkcjonuje równie$ okre%lenie, wed&ug którego z redukcj' mamy do czynienia, kiedy prawa eksperymentalne tzw. nauki wtórnej okazuj' si# logicznymi konsekwencjami za&o$e( i regu& korespondencji tzw. nauki g&ównej. Uwzgl#dniaj'c dope&niaj'ce te okre%lenia odró$nienia, kluczowy w tym kontek%cie termin jest obja%niany równie$ w ten
6 Ta idea kumulatywnego post#pu nauki wyst#puje te$ u tzw. wcze%niejszego Kuhna (The
Copernican Revolution: Planetary Astronomy In the Development of Western Thought, New York 1959, s. 264). Wi#cej na ten temat w kolejnych fragmentach pracy.
sposób, $e jedna teoria jest redukowana do innej, je%li ta druga zawiera dosta-tecznie pod wzgl#dem empirycznym uzasadnione %rodki teoretyczne, pozwalaj'ce okaza), $e ta pierwsza jest jej logiczn' konsekwencj'. Gdyby zmiana i wzrost teoretyczny da&o si# zrekonstruowa) w taki sposób, wtedy by&yby one zgodne z prezentowan' koncepcj', wedle której nowa teoria nie obala poprzedniczki, lecz j' w pewnym okre%lonym sensie zawiera.
W przedstawionej wersji nie przywo&ywano generalizacji historycznych, nie utrzymywano te$, jakoby ka$dy rodzaj post#pu w nauce da&o si# przedstawi) w kategoriach redukcji. Rozpatrywane epizody zmiany zaczerpni#te z dziejów nauki mia&y s&u$y) okazaniu, $e zaproponowany schemat redukcji znajduje sto-sowne egzemplifikacje w tych$e dziejach. Ponadto w prezentowanym uj#ciu redukcj# traktuje si# jako wzorzec dokonuj'cych si# w nauce zmian. Brak w tym uj#ciu wyra*nie historycznej orientacji, co skutkuje brakiem specyficznie histo-rycznych twierdze(. St'd redukcja przedstawia w tym uj#ciu generalnie kumu-latywny model teoretycznego wzrostu nauki7.
Dynamika wzrostu wiedzy naukowej znajduje w rozpatrywanym uj#ciu na tyle proste rozwi'zanie, $e nie stanowi istotnego problemu. Na uwadze mamy kwesti# porównywalno%ci alternatywnych propozycji teoretycznych. W gr# wchodzi wtedy porównanie i ewaluacja teorii w celu dokonania preferencji. Kwestia ta nie nastr#-cza trudno%ci w przypadku dysponowania baz' obserwacyjn'. Istotny dla teorii naukowej test jest realizowany w przypadku t&umaczenia na jej podstawie dost#p-nych dadost#p-nych obserwacyjdost#p-nych. Teoria niezgodna z faktami z jej zamierzonego obszaru jest niezadowalaj'ca. Teoria, która w tym obszarze jest naznaczona sukcesem w odniesieniu do wszystkich wyników obserwacji, b#dzie preferowana w stosunku do teorii, która nie legitymuje si# takim sukcesem. St'd standard empiryczno%ci wiedzy naukowej przy stabilnej i niezale$nej bazie obserwacyjnej odgrywa rol# obiektywnego i nieproblematycznego kryterium oceny twierdze( teoretycznych. Ustalenie preferencji teorii wymaga jedynie dokonania testu ich obserwacyjnych konsekwencji i na porównaniu ich z faktycznymi wynikami obserwacji. Porównywalno%) teorii warunkuje dysponowanie wspólnym s&owni-kiem obserwacyjnym, co pozwala formu&owa) twierdzenia odnosz'ce si# do tych samych zjawisk. Preferencji dokonuje si# na podstawie wi#kszej podatno%ci pod wzgl#dem zgodno%ci z obserwowanymi faktami.
Porównawcza ocena twierdze( teoretycznych jest dokonywana poprzez os'd ich empirycznych konsekwencji w relacji do standardu bazy obserwacyjnej. Na tej podstawie testuje si# nie tylko pojedyncze teorie. Jest to równie$ podstawa
7 Do reprezentatywnych teoretyków tej problematyki w tradycyjnym uj#ciu nale$': J. Kemeny,
porównania alternatywnych teorii, poniewa$ zarówno twierdzenia wchodz'ce w jej sk&ad, jak te$ ich donios&o%) jako arbitrów ró$nic teoretycznych s' do przyj#cia przez uczestników prowadzonych bada(. Obiektywno%), niezale$no%) oraz donios&o%) bazy obserwacyjnej przyjmowano w uj#ciu standardowym jako charakterystyki wiedzy naukowej. By&y one cechami czyni'cymi nauk# wzorcem dla ludzkiej wiedzy, teoretyczne za% porównania w nauce – standardem racjonal-nych procedur. Neguj'c tego rodzaju cechy obserwacji, stwarza&oby si# w stan-dardowym uj#ciu problem dla kwestii zmiany i teoretycznego porównywania. Z takim negowaniem spotykamy si# w filozofii nauki drugiej po&owy XX wieku, co w istocie doprowadzi&o do postawienia problemu uwa$anego (D. Shapere) za centralny we wspó&czesnej filozofii nauki. B#dzie on przedmiotem docieka( w dalszych cz#%ciach pracy8.
3. KONSTRUKTYWNE KWESTIONOWANIE STANOWISKA STANDARDOWEGO
W dokonanej prezentacji stanowiska tradycyjnego znalaz&y si# jego uproszcze-nia, spowodowane prób' jego aspektywnego ujednolicauproszcze-nia, co wydaje si# oczy-wist' stylizacj'. To uproszczenie jest wszak$e przydatne ze wzgl#du na zarysowa-nie jedyzarysowa-nie ogólnych jego ram, z pomini#ciem zarysowa-nieistotnych ze wzgl#du na intere-suj'cy nas problem szczegó&ów9. W podobny sposób b#dzie przebiega&a
prezen-tacja stanowiska opozycyjnego, reprezentowanego g&ównie przez N.R. Hansona, Th.S. Kuhna i P.K. Feyerabenda. W perspektywie epistemologicznej jest przez nich kwestionowane w szczególno%ci odró$nienie elementu obserwacyjnego i teoretycz-nego w wiedzy naukowej. Okazuje si#, $e nie da si# go utrzyma) w formie przy-jmowanej w wersji ortodoksyjnej. W wyniku tego nie da si# te$ przyj') pro-ponowanego tam rozwi'zania kwestii zmiany i wzrostu wiedzy naukowej. Zwra-caj'c uwag# na zasadno%) stanowiska opozycyjnego, pominiemy obecnie %wia-dectwa historyczne, przez jego przedstawicieli przywo&ywane, uwzgl#dnimy nato-miast rozpatrywane przez nich racje ogólnofilozoficzne, semantyczne oraz
psycho-8 B. T o w n s e n d, The Comparability of Scientific Theories, Univ. of Havaii 1976
(nieopubli-kowana praca doktorska), s. V-VI, 1-25.
9 Takie uj#cie pozostaje w zgodzie ze sposobem prezentacji stanowiska ortodoksyjnego przez
jego reprezentantów: H. Feigla (The ‘Orthodox’ View of Theories. Remarks In Defense as well as Critique, [w:] M. R u d n e r, S. W i n o k u r (red.), Minnesota Studies in the Philosophy of Science, vol. IV, Minneapolis 1970) i C.G. Hempla (On the ‘Standard’ Conception of Scientific Theories, [w:] R u d n e r, W i n o k u r (red.), Minnesota Studies in the Philosophy of Science, vol. IV).
logiczne. Pominiemy równie$ obecne w dyskusji akcenty polemiczne w dociekaniu istotnego w tym opracowaniu zagadnienia porównywalno%ci.
G&ównym przedmiotem dyskusji mi#dzy przedstawicielami interesuj'cej nas opozycji jest problem relacji mi#dzy teori' i obserwacj'. Na gruncie j#zyka teorii b#dzie to przeciwstawienie mi#dzy terminami s&ownika obserwacyjnego (VO)
i s&ownika teoretycznego (VT). W pierwotnej, a wi#c fenomenalistycznej fazie
filozofii nauki logicznego pozytywizmu terminy obserwacyjne by&y charakteryzo-wane na podstawie danych zmys&owych. Formu&owana za ich pomoc' epistemo-logiczna podstawa (empirical touchstone, rock bottom) pe&ni&a tego rodzaju rol# dla ca&ej wiedzy naukowej. W wyniku krytyki j#zyka fenomenalistycznego, dokonanej ju$ w bardziej dojrza&ej postaci filozofii nauki empiryzmu, miejsce charakterystyki fenomenalistycznej zaj#&a charakterystyka bardziej liberalna, w tym przypadku pragmatyczna, zbli$ona do potocznego sposobu rozumienia obserwowalno%ci. Ró$nic# mi#dzy elementami obydwu s&owników dokonywano na podstawie cech obserwacyjnych i teoretycznych. Ten nurt dyskusji wyst'pi& nie tylko u Carnapa i Braithwaite’a, ale te$ w pó*niejszych eksplikacjach stanowiska standardowego, jakie spotykamy szczególnie u Hempla, I. Schefflera i G. Maxwella10.
Samo odró$nienie elementu teoretycznego i obserwacyjnego w wiedzy nauko-wej posiada w uj#ciu standardowym podstawowy charakter teoriopoznawczy. Element obserwacyjny stanowi podstaw# dla ca&ej teorii. Element teoretyczny pozostaje odr#bny w stosunku do obserwacyjnego, niemniej znaczenie terminów teoretycznych zale$y od zwi'zków z terminami obserwacyjnymi. Zró$nicowanie mi#dzy tymi dwoma grupami terminów posiada&o charakter b'd* nieci'g&y, dychotomiczny, b'd* te$ ci'g&y, rozmyty. W pierwszym przypadku kontrowersja toczy&a si# wokó& klarownie sformu&owanego kryterium, na którego podstawie da&oby si# dokona) podzia&u. W drugim za% przypadku trudno%) ogniskowa&a si# na wskazaniu tego fragmentu spectrum, w którym da&oby si# zafiksowa) granic# mi#dzy tymi dwoma typami poj#). W dyskusji tego odró$nienia wskazywano te$ na opozycj# mi#dzy preskryptywnym i deskryptywnym jego charakterem. Pierw-szy cechowa& stanowisko standardowe, drugi za% mia& swoje odniesienie do praktyki badawczej.
W uj#ciu standardowym nie tylko zak&adano, $e elementy obserwacyjne daje si# oddzieli) od teoretycznych, ale i to równie$, $e w taki sposób odró$nione elementy posiadaj' znaczenie, stabilno%) oraz donios&o%), co jest niezale$ne od kontekstu ukonstytuowanego przez elementy teoretyczne. Zaczerpni#te z teorii
10 Przydatne dla analizowanej problematyki teorie danych zmys&owych wraz z podsumowaniem
ich krytyki przedstawia& ówcze%nie P. Machamer (Recent Work on Perception, „American Philo-sophical Quarterly” 7 (1970), s. 1-22.
znaczenia i psychologii percepcji argumenty kwestionuj' tego rodzaju niezale$-no%). Wsparte równie$ przez dane z dziejów nauki wskazuj' na zale$no%) elementu obserwacyjnego od teoretycznego, jaka wyst#puje w nauce. Tak otrzy-mana ca&o%) stanowi o trudno%ciach stanowiska ortodoksyjnego równie$ w od-niesieniu do sposobu rekonstrukcji zmian i wzrostu wiedzy naukowej.
Ogólny zamys& kwestionowania idei niezale$nej bazy obserwacyjnej wyra$ono w twierdzeniu, $e obserwacja na gruncie nauki jest uteoretyzowana. Zwrotu „theory-laden” lub „laden with theory” u$y& jako pierwszy N.R. Hanson11,
inspi-rowany my%l' P. Duhema, zgodnie z któr' dane obserwacyjne nie s' niezale$ne od teoretycznego t&a, zale$' za% istotnie od sposobu rozumienia odno%nej teorii naukowej. W dyskusji osnutej wokó& tezy o niezale$nej teoretycznie obserwacji wskazywano, $e teoretyczne rozumienie nie jest nieodzowne w przypadku obser-watora teoretycznie naiwnego, natomiast jest ono wymagane w obserwacjach naukowo relewantnych. Przedstawiciele tradycji (Carnap) wskazywali wtedy na szerokie rozumienie obserwacji, wyst#puj'ce zw&aszcza w obserwacjach bez-po%rednich.
Zwi'zki mi#dzy teori' i obserwacj' ustalaj' regu&y korespondencji. Zawieraj' elementy obydwu s&owników, dzi#ki czemu teoria jako sk&adnik wiedzy nauko-wej nabywa sens empiryczny. Bez tego rodzaju regu& by&aby ona empirycznie irrelewantna, a wi#c empirycznie pusta. Natomiast zdania obserwacyjne bez od-niesienia do teorii pozostaj' empirycznie sensowne. Niemniej praktyka badawcza uczy, $e j#zyk obserwacyjny nauki, np. fizyki jest równie$ uteoretyzowany. I tak, zdania rejestruj'ce wyniki pomiarów zawieraj' poj#cia teoretyczne. Obserwacja w nauce nie jest teoretycznie neutralna. Uwzgl#dniaj'c te regu&y, powiemy, $e strukturalnie wiedza naukowa jest trójelementowa. We wzajemnych relacjach pozostaj', dzi#ki tym regu&om, obserwacja i teoria. W uj#ciu standardowym terminy obserwacyjne w przeciwie(stwie do teoretycznych posiadaj' tzw. zna-czenie antecedentne w stosunku do okre%lenia ich teoretycznej roli.
Wed&ug tego uj#cia fakty ustalane na drodze bezpo%redniej obserwacji s' niezale$ne od teoretycznego t&a obserwatora. Wskazuje na to potrzeba powta-rzania procedur do%wiadczalnych oraz niezale$no%) raportów obserwacji. We wspó&czesnej krytyce tego stanowiska, odwo&uj'c si# do wyników psychologii percepcji, zauwa$a si#, $e w spo&ecznej strukturze zbiorowo%ci naukowców jest uwzgl#dniane wyst#powanie elementów pozaobserwacyjnych. Wskazuje to na poznawczy wp&yw takiego t&a na przebieg i wyniki obserwacji, nawet tej samej
11 Na uwadze mamy w tym przypadku jego prace: Patterns of Discovery: An Inquiry into the
Conceptual Foundations of Science, Cambridge 1958, s. 19; Perception and Discovery: An Intro-duction to Scientific Inquiry, San Francisco 1969 s.113.
sytuacji postrzeganej. Wtedy za% trudno podtrzymywa) tez# o obiektywnej i nie-zale$nej bazie obserwacji.
Autorami, którzy dyskutuj' t# problematyk# na gruncie filozofii nauki, s' obok Toulmina, Hansona, Kuhna, tak$e P. Machamer, S.H. Bartley i inni. Pod-kre%laj', $e obserwator nie jest jedynie kim% biernie rejestruj'cym wyniki obser-wacji. Ogólniej powiemy, $e nie jest do utrzymania koncepcja teoretycznie neu-tralnej obserwacji. Ludzka percepcja zale$y nie tylko od danych postrze$e-niowych, ale i od poznawczego t&a, transformuj'cego te dane w to, co obserwator postrzega.
Zgodnie z uj#ciem tradycyjnym obserwacja jako niezale$na od teorii, a tak$e powszechnie akceptowana stanowi&a klarown' baz# porównywania alterna-tywnych, w tym tak$e konkurencyjnych twierdze( teoretycznych. Porównawcza ocena takich twierdze( na tej bazie by&a bezproblemowa. Wysuwana ze strony opozycyjnej argumentacja akcentowa&a uteoretyzowanie obserwacji. Kwestiono-wa&a ju$ samo klarowne odgraniczanie elementu obserwacyjnego i teoretycznego. Istotne dane obserwacyjne przesta&y pe&ni) rol# neutralnego arbitra i bezprob-lemowej bazy teoretycznych porówna(.
Kolejna linia argumentacji, reprezentowana przez Toulmina, Hansona, a zw&a-szcza przez Kuhna i Feyerabenda, kwestionowa&a tradycyjn' tez#, jakoby w j#zy-ku obserwacji wyst#powa&y terminy, których znaczenia s' dane uprzednio i nie-zale$nie od jakiejkolwiek teorii. Wskazywano tymczasem na zmiany znaczenia poj#), wyst#puj'cych w ró$nych teoriach. Cz#sto analizowano przy tej okazji zmiany znaczenia zw&aszcza terminu masa, wyst#puj'cego w odno%nych teoriach fizykalnych, w tym tak$e w mechanice klasycznej i relatywistycznej12. Nie nale$y
zatem odgranicza) terminów obserwacyjnych i teoretycznych w taki sposób, jakoby pierwsze z nich posiada&y znaczenia stabilne, nieproblematyczne i zafik-sowane niezale$nie od teoretycznego kontekstu, drugie za% by&y znaczeniowo za-le$ne od pierwszych. Podkre%lano, $e zachodzi obustronna zale$no%) znacze-niowa. Nie jest bowiem tak, $e mamy do czynienia z dwoma epistemologicznie niezale$nymi rodzajami terminów, z których jedynie terminy obserwacyjne s' ca&kowicie niezale$ne od elementu teoretycznego. Uznanie tego uj#cia wpro-wadza daleko id'ce uproszczenia do analizy struktury wiedzy naukowej. Dycho-tomia: obserwacyjny/teoretyczny, podobnie jak inne typowe dla filozofii anali-tycznej dychotomie, zw&aszcza: analityczny/syntetyczny, sens/referencja s' nie do utrzymania w wersji standardowego uj#cia wiedzy naukowej i jej zmian.
12 Interesuj'ce uwagi na temat zmiany znaczenia tego terminu przy przej%ciu od fizyki
kla-sycznej do relatywistycznej czyni' E.F. Taylor i J.A.Wheeler (Spacetime Physics, San Francisco 1966, s.108-109).
To uj#cie generuje problemy, dotycz'ce m.in. warto%ciuj'cego porównywania teoretycznie alternatywnych koncepcji w oparciu o teoretycznie neutraln' i ogól-nie aprobowan' baz# obserwacji. Kiedy jednak uwzgl#dni si# uteoretyzowaogól-nie obserwacji, wtedy %wiadectwa oparte na wynikach obserwacji b#d' zró$nicowane zale$nie od zaanga$owanych badawczo perspektyw teoretycznych. Tej mo$li-wo%ci nie uwzgl#dniono w uj#ciu standardowym. Tymczasem na podstawie za-czerpni#tych z dziejów nauki przyk&adów (Kuhn, Feyerabend) wskazuje si# naj-pierw na zró$nicowanie %wiadectw obserwacyjnych wywo&anych ró$nicami teo-retycznymi, nast#pnie na to, $e post#p naukowy jest osi'gany efektywniej w przy-padkach nasilania si# niezgodno%ci mi#dzy konkurencyjnymi teoriami. Nale$y zatem wskaza) na bardziej efektywne w stosunku do proponowanych w tradycji %rodki konstruowania jednolitej bazy porównywania teoretycznych alternatyw13.
4. PRÓBNE ROZWI!ZANIA PROBLEMU DOKONYWANIA PORÓWNA,
Z pozycji stanowiska przeciwstawnego do ortodoksji zakwestionowano dotychczas za&o$enia, jakoby wiedza naukowa by&a budowana na niezale$nej od jakichkolwiek supozycji teoretycznych bazie obserwacyjnej, która s&u$y zarazem jako neutralny grunt porównywania konkurencyjnych konstruktów teoretycznych. Teza o uteoretyzowaniu obserwacji wyklucza dane jakoby jednakowo niezale$ne dla ka$dego obserwatora. Postrzeganie nie jest jedynie funkcj' zaobserwowanych obiektów, zale$y bowiem od poznawczego t&a, które dookre%la struktur# per-cepcji. Znaczenia terminów obserwacyjnych nie s' wi#c zafiksowane niezale$nie od teoretycznego kontekstu, w którym wyst#puj'. Mog' one ulega) zmianom wraz ze zmianami struktur poznawczych naukowców, którzy si# nimi pos&uguj'. Taka relacja nie zachodzi jednak dla ka$dego przypadku zmiany. W miejsce wyra*nego przeciwstawienia epistemologicznie odr#bnych elementów obserwa-cyjnych i teoretycznych mamy obecnie do czynienia z ci'g&ym charakterem tego zwi'zku. Z tej racji element obserwacyjny nie mo$e stanowi) nieproblematycznej bazy rozwi'zywania trudno%ci teoretycznych. Symetryczny charakter relacji mi#-dzy teori' i obserwacj' wymaga uchylenia wyst#puj'cego w uj#ciu ortodoksyj-nym za&o$enia, $e obserwacyjna baza funkcjonuje jako dana dla dowolnych per-spektyw teoretycznych.
Nie dysponuj'c jednak za&o$eniem o takiej jednolitej podstawie, bez odpo-wiedzi pozostan' pytania o narz#dzia porównania istotnie ró$nych uj#) teoretycz-nych. Problem porównywalno%ci w perspektywie proponowanego rozwi'zania rozpatrzymy wi#c na przyk&adzie stanowiska opozycyjnego, reprezentowanego w tym przypadku przez P.K. Feyerabenda oraz I. Schefflera. Obydwaj ci autorzy doceniaj' donios&o%) tej kwestii z tym, $e pierwszy rozpatruje j' z pozycji krytyki stanowiska standardowego, krytyki ortodoksji, drugi za% poprzez wprowadzenie do niej szeregu modyfikacji, adaptuj'cych j' w ramach rozpatrywanej kwestii. Feyerabend optowa& na rzecz promowania post#pu wiedzy naukowej przeciw-stawianego jej stagnacji, naznaczonej dominacj' teoretycznej ortodoksji. W tym celu jest rzecz' po$'dan' dociekanie ró$ni'cych si# od niej zasadniczo uj#) alternatywnych. Wykazywa&, $e z najbardziej interesuj'cymi instancjami takich progresywnych zmian mamy do czynienia, gdy zachodz' mi#dzy nimi istotne ró$nice, zaznaczaj'ce si# równie$ na poziomie poj#) obserwacyjnych. Wiadomo, $e nie s' one niezale$ne od uwarunkowa( teoretycznych, które mog' jednak zosta) niedostrze$one ze wzgl#du na akcentowanie ich teoretycznej niezale$no%ci. Tak wi#c Feyerabend nie tylko dostrzega mo$liwo%), $e teoretyczne zaanga-$owanie w podstawy obserwacyjne prowadzi do postawienia zagadnienia porów-nywalno%ci, ale te$ formu&uje metodologiczny wymóg rozpatrywania jego *róde&. Nale$y wi#c wskaza) na sposoby porównywania ró$ni'cych si# poj#ciowo alter-natyw. Próbowa& tego dokona) na drodze konstruowania tego, co nazywa& prag-matyczn' teori' obserwacji. Podamy jedynie jej aspektywn' charakterystyk# a tak$e jej rol# w budowaniu podstaw porównywalno%ci14.
W pewnym okresie pracy badawczej Feyerabend traktowa& t# teori# jako istotne za&o$enie proponowanego uj#cia natury wiedzy empirycznej15. By&a ona
przeciwstawiana semantycznej teorii obserwacji i okre%lano j' nie tylko mianem pragmatyczna. W u$yciu by&y te$ nazwy kauzalna, behawioralna, psychologiczna. Nie by&a to teoria znaczenia terminów. Autor pos&ugiwa& si# kontekstow' teori'
14 Na uwadze mamy kilka jego publikacji istotnych dla rozpatrywanej kwestii: P.K. F e y e r
-a b e n d, Expl-an-ation, Reduction -and Empiricism, [w:] H. F e i g l, G. M -a x w e l l (red.), Min-nesota Studies in the Philosophy of Science, vol. III, Minneapolis 1962, s. 36-42, 94; t e n $ e, Problems of Empiricism, [w:] R.G. C o l o d n y (red.), Beyond the Edge of Certainty, Pittsburgh 1965, s. 151-15 2, 212-215; t e n $ e, Reply to Criticism: Comments on Smart, Sellars and Putnam, [w:] R. C o h e n, M. W a r t o f s k y (red.), Boston Studies in the Philosophy of Science, vol. II, New York 1965, s. 223-263.
15 T e n $ e, Explanation, Reduction and Empiricism, s. 40. Po ukazaniu si# jego artyku&u
Against Method Feyerabend nie podejmuje ju$ dalszej dyskusji tej teorii. Poniewa$ wyst#puje ona jednak &'cznie z problematyk' porównywalno%ci i nie by&a szerzej dyskutowana w tym kontek%cie, uwzgl#dnimy jej zarys w eksponowaniu stanowiska Feyerabenda.
znaczenia. Pragmatyczna teoria obserwacji s&u$y&a krytyce za&o$enia o stabilnych i niezale$nych sensach terminów obserwacyjnych. Mia&a ona ponadto s&u$y) skonstruowaniu koncepcji porównywalno%ci nie poprzez odwo&ywanie si# do jednolitych znacze(, które nie odgrywaj' roli w eksplikacjach porównywania, lecz przez procedury eliminuj'ce w tym przypadku zwi'zki ze znaczeniem twier-dze( obserwacyjnych w ogóle. Istotn' pozostaje wtedy kwestia takiego jej skonstruowania, by s&u$y&a do okre%lenia empirycznego porównywania teore-tycznych alternatyw.
Feyerabend nie podziela równie$ tradycyjnego sposobu rozumienia teorii. W szerszym uj#ciu b#dzie ona ogóln' struktur' poj#ciow' lub schematem prze-kona(. Przy dalszych, bardziej szczegó&owych obja%nieniach empirycznego testo-wania teorii, jej empirycznego sukcesu staje si# mo$liwe podj#cie kwestii empi-rycznej porównywalno%ci zasadniczo ró$nych, technicznie okre%lanych jako nie-wspó&mierne (incommensurable)16, teoretycznych alternatyw. Poniewa$
znacze-nia zda( obserwacyjnych nie s' okre%lane w ca&kowitej niezale$no%ci od kontek-stów teoretycznych, w których wyst#puj', zachodzi mo$liwo%), $e istotnie ró$ne teoretyczne punkty widzenia nie b#d' posiada) jednolitego sensu obserwacyj-nego. Wtedy za% jest wykluczone jakiekolwiek porównanie, o jakim jest mowa mi#dzy innymi w tradycyjnym uj#ciu eksperymentu rozstrzygaj'cego. Taka sy-tuacja zachodzi ze wzgl#du na ró$nice teoretycznego kontekstu zda( obserwa-cyjnych, opisuj'cych wyniki do%wiadczenia. W warunkach braku teoretycznej neutralno%ci oraz ujednoliconej podstawy w empirycznym sensie tych zda( nie da si# dokona) w tradycyjnej perspektywie empirycznego porównania. W przeko-naniu Feyerabenda pragmatyczna teoria obserwacji stanowi narz#dzie okre%lenia odwo&uj'cej si# do do%wiadczenia porównywalno%ci najbardziej nawet ró$nych alternatyw teoretycznych.
Taka rola przypisana tej teorii nie jest jednak do zrealizowania, je%li odwo&a) si# do sytuacji generuj'cej problem porównywalno%ci. Dwie istotnie ró$ne pod wzgl#dem podstawowych poj#) i za&o$e( teorie, a nie tylko ró$ne eksplikacje
16 Por. t e n $ e, Problems of Empiricism, s. 227. Na kontekstowe dookre%lenia sensu tego
tech-nicznego dla filozofii nauki Kuhna i Feyerabenda terminu wskazuje wspó&cze%nie A. Polikarov (On Various Kinds of Scientific Revolutions, „Epistemologia” 16 (1993), s. 213-234). Cz&onami tego relacyjnego poj#cia s' nie tylko konstrukty teoretyczne, np. teorie, ale i rywalizuj'ce koncepcje w poszczególnych dyscyplinach naukowych na okre%lonych etapach ich rozwoju, a tak$e spo&ecz-no%ci naukowe, dogmatycznie podtrzymuj'ce okre%lone paradygmaty. W filozofii nauki Kuhna, tego z drugiego wydania Struktury rewolucji naukowych (1970, s. 12-13, 77, 92, 102, 148) zwraca si# uwag# na ró$ne rodzaje niewspó&mierno%ci oraz na sposoby rozumienia tego poj#cia, równie$ te odbiegaj'ce od ogólnie respektowanego sensu tego s&owa. Por. P o l i k a r o v, On Various of Scientific Revolutions, s. 214-215, 222-223, 224, 229-230.
tego samego jej uj#cia wspó&zawodnicz' o uznanie w spo&eczno%ci naukowców. Poniewa$ znaczenia obserwacyjnych twierdze( nie s' niezale$ne od teoretycz-nych kontekstów, w których wyst#puj', a tak$e z tej racji, $e alternatywne kon-teksty teoretyczne ró$ni' si# zasadniczo, dlatego nie da si# racjonalnie zak&ada), by dwie teorie mo$na by&o podtrzymywa) ze wzgl#du na jeden zbiór zda( obser-wacyjnych, których ujednolicone znaczenia konstytuuj' baz# porównania. Zreszt' Feyerabend sugeruje17, $e w samej rzeczy mamy do czynienia z relatywnie
in-wariantn' baz' ludzkich wra$e(. Nie jest zatem tak, by ka$da uniwersalna teoria kreowa&a w&asny typ do%wiadcze(. Wtedy jednak otwart' pozostaje zasadno%) przyjmowanego przez tego autora za&o$enia.
O ile celem dokonanej przez Feyerabenda krytyki uj#cia standardowego by&o ostateczne jego wyeliminowanie, to Scheffler dokonuje w nim modyfikacji, maj'cych na celu wprowadzenie zmian do tradycyjnej koncepcji bazy teore-tycznych porówna(. W tej analizie odwo&uje si# on do relewantnych danych z zakresu teorii j#zyka, historii i psychologii nauki. Na ca&o%) jego propozycji sk&adaj' si# dwa elementy. Najpierw (1) rozpatruje wp&yw teoretycznego, po-znawczego t&a na czynno%) obserwacji, nast#pnie (2) rozwa$a wp&yw tego kon-tekstu na sposób charakterystyki zda( obserwacyjnych18.
Dla tego autora poj#ciowa struktura poznawczego t&a stanowi integralny sk&adnik obserwacji. Nie ma zatem miejsca na czyste dane obserwacyjne nie-zale$ne od aparatu poj#ciowego obserwatora, s&u$'cego jako baza do porówna( i oceny teorii naukowych. Ró$ni'ce si# schematy poj#ciowe obserwatorów wykluczaj' jednak obserwacje jako ujednolicon' podstaw# interteoretycznych dyskusji i porówna(. Taki rezultat jawnie kwestionuje nie tylko adekwatno%) ortodoksji, ale te$ mo$liwo%) dokonywania obiektywnego oraz empirycznego po-równywania poj#ciowo ró$ni'cych si# struktur w ogóle.
Podejmuj'c t# trudno%), Scheffler wpierw zwraca uwag# na potrzeb# do-konania odró$nie(, wyst#puj'cych w konceptualizacji obserwacji. Obok elementu s&ownika, w którym wyst#puj' poj#cia i kategorie, nale$y ponadto uwzgl#dni) hipotezy formu&owane za ich pomoc'. Odnosz'c to odró$nienie do rozpatrywa-nego problemu jednolitej obserwacji przy ró$nicach poj#ciowych, nale$y
za-17 Tam$e, s. 215. W rodzimej literaturze przedmiotu bardziej szczegó&owe uwagi do
pragma-tycznej teorii obserwacji czyni': Z. H a j d u k, Rekonstrukcja i ocena teorii empirycznych w uhi-storycznionej filozofii nauki, „Roczniki Filozoficzne” 27 (1979), z. 3, s. 100-101; K. J o d k o w s k i, Filozofia nauki Paula K. Feyerabenda. Stadium umiarkowane, „Studia Filozoficzne” 1979, nr 11 (168), s. 65.
18 Interesuj'ce z tego punktu widzenia s' dwie jego publikacje: The Anatomy of Inquiry:
Philosophical Studies in the Theory of Science, New York 1963 oraz Science and Subjectivity, Indianopolis 1967.
uwa$y), $e te ostatnie, separuj'ce ró$ne podej%cia teoretyczne, b#d' odnosi&y si# jedynie do hipotez, a nie do ró$nic na poziomie kategoryzacji, czy koncep-tualizacji. Nie by&oby wtedy poprawne sformu&owanie, mówi'ce o hipotetycznie czystym do%wiadczeniu bez jakiejkolwiek jego konceptualizacji. Kategorie i hipotezy stanowi' na równi elementy ogólnego t&a, b#d'cego konceptualn' struktur'. Ró$ni' si# one jednak pe&nion' funkcj'. Uporz'dkowanie danych do-%wiadczenia, potrzebne do sformu&owania hipotezy, wymaga odwo&ania si# do jakiego% schematu funkcjonuj'cego przy dokonywaniu indywiduacji i katego-ryzacji. Taka czynno%) nie zobowi'zuje wszak$e do uznania sformu&owanych za jego pomoc' hipotez. T# sytuacj# ilustruje intuicyjnie zrozumia&a ró$nica zachodz'ca mi#dzy napisan' np. w j#zyku angielskim encyklopedi' a s&ow-nikiem j#zyka angielskiego.
Tak wi#c, skoro w samym do%wiadczeniu nie tkwi' wewn#trznie wyró$nione indywidua i ich zbiory, sk&adaj'ce si# na schemat kategoryzacji dla wszystkich teorii, to nie ma te$ powodu, by teorie, w których wyst#puj' zró$nicowane hipo-tezy, nie mog&y legitymowa) si# jednakowym systemem kategoryzacji jako *ród-&em konceptualnych elementów, z których buduje si# te hipotezy. W takich teo-riach wyst#puje wspólny fragment aparatu poj#ciowego, poprzez który selek-cjonuje si# elementy percepcji, stanowi'ce baz# dla jednakowych struktur obser-wacji. O takich strukturach mo$na by mówi) nawet w przypadku teorii posiada-j'cych jedynie cz#%) wspóln' systemów kategoryzacji. W przypadku jednej struk-tury kategoryzacji b#dzie ju$ miejsce dla podstawy jednakowego ustrukturowania obserwacji. Gdyby nawet teorie nie posiada&y wspólnej klasyfikacji, mog&yby w jednakowy sposób jednostkowi) obiekty do%wiadczenia. Na kategoryzacj# sk&ada si# bowiem zarówno wyodr#bnianie elementów do%wiadczenia, jak i &'cze-nie ich w grupy. Teorie wyró$niaj'ce takie elementy na zupe&&'cze-nie odmienne spo-soby mog&yby posiada) wspólny system indywiduacji, co pozwoli&oby ukon-stytuowa) baz# dla jednakowej struktury obserwacji. Teorie ró$ni'ce si# za% ca&kowicie specyficznymi hipotezami mog&yby mie) równie$ tak' struktur#, a to dzi#ki wspólnym cechom %rodków s&u$'cych wyodr#bnianiu elementów do-%wiadczenia.
Dla Schefflera ró$nice teoretyczne nie postuluj' braku jednej wspólnej struktury do%wiadczenia. Nie opowiada si# on wprawdzie za ró$nic' mi#dzy teori' i do%wiadczeniem przy ca&kowitej niezale$no%ci obserwacji od teorii, nie-mniej wskazuje równocze%nie na aspekt obserwacji istotnie niezale$ny od ele-mentu teoretycznego. Chocia$by podane przez niego odró$nienia mi#dzy kate-gori' i zdaniem, mi#dzy poj#ciem i hipotez' nie budzi&y zastrze$e(, to sposób, w jaki zosta&y wprowadzone, nie ma ju$ tej cechy. Uwaga jest wtedy zwrócona na
sposób prezentacji tezy, $e zasadniczo ró$ne teorie nie wykluczaj' jednego sys-temu kategoryzacji19.
Uj#cie Schefflera wymaga nie tylko respektowania odró$nienia mi#dzy poj#-ciami i hipotez', ale te$ tego, by odzwierciedla&o ono ca&kowit' niezale$no%) poj#) od hipotez, w których one funkcjonuj'. Gdyby zwi'za) w istotny sposób poj#cia i kategorie z teoretycznymi strukturami, w których one wyst#puj', wtedy samo uznanie odró$nienia mi#dzy poj#ciem i hipotez' nie wystarczy do okre%le-nia tego rodzaju niezale$no%ci elementów wspólnych dla zró$nicowanych syste-mów teoretycznych. Zró$nicowane systemy hipotez, jakimi s' teorie, powinny by) nacechowane takim uk&adem kategorii, by obserwacja, jakkolwiek zale$na nie od wszystkich struktur poj#ciowych, by&a wyselekcjonowana przez ten sam system kategoryzacji dla teorii alternatywnych. Na tej drodze otrzyma si# jedno-lit' podstaw# dla ich empirycznej porównywalno%ci. Istotne jest nie tyle odró$-nienie poj#) teorii od wyst#puj'cych w niej hipotez, lecz niezale$no%) tych pierwszych od drugich, co pozwoli okre%li) jej teoretycznie neutraln' podstaw#.
Wprowadzone przez Schefflera odró$nienia mog' okaza) si# jednak niewy-starczaj'ce w odniesieniu do sytuacji zachodz'cych w praktyce badawczej. W przypadku istotnie ró$nych systemów alternatywnych trudno by&oby w pierw-szej kolejno%ci o jednolit', odniesion' do opisu, struktur# kategorii i poj#). Z tej racji przedstawione dot'd analizy Schefflera nie wydaj' si# by) dostatecznie ukierunkowane na centraln' kwesti# porównywalno%ci20.
W ramach dalszych analiz Schefflera modelu podstaw porównywalno%ci jest rozpatrywana akceptacja albo rejekcja hipotez, które tradycyjnie traktowano jako finalny wynik testowania na podstawie rezultatów obserwacji. W trakcie dyskusji ze stanowiskiem standardowym rozpatrywano istotn' dla tego zagadnienia kwe-sti# uteoretyzowania obserwacji. Wyst#puje ona wtedy w postaci twierdzenia, $e wp&yw teoretycznego t&a na obserwacj# jest tego rodzaju, i$ jej wyniki s' zgodne z teoretycznymi oczekiwaniami. W ramach tej dyskusji okaza&o si# równie$ (Kuhn, Feyerabend, Lakatos, Nugayev), $e jest to daleko id'ce uproszczenie, nie jest bowiem tak, by ten wp&yw gwarantowa& adekwatn' korespondencj# teorii z obserwacj'. Przy tej okazji skorygowano te$ w sposób zasadniczy sympli-styczne poj#cie falsyfikacji. Teorii nie odrzuca si# jedynie dlatego, $e nie jest zgodna z ca&ym znanym i przeciwnym %wiadectwem do%wiadczalnym.
Pod-19 Dla podkre%lenia niezale$no%ci kategorii lub poj#) obserwacyjnych od teoretycznych hipotez
Scheffler posi&kuje si# funkcjonuj'cym w uj#ciu standardowym za&o$eniem niezale$no%ci obser-wacji od teorii.
20 Wprowadzone dystynkcje s' analogiczne do tradycyjnego przeciwstawienia teorii i
kre%lano, $e z historii nauki wiadomo, i$ niezgodne %wiadectwa s' znane rzecz-nikom teorii naukowych, ich za% akceptacja albo rejekcja zale$y od oceny donio-s&o%ci takich %wiadectw i od dost#pno%ci alternatyw dla takich teorii. Decyzja zatem odrzucenia teorii jest bardziej z&o$ona i zale$na od kontekstu, nie okre%la jej za% jedynie brak prostej i bezpo%redniej zgodno%ci ze %wiadectwem empi-rycznym. Problem tzw. kontroli obserwacyjnej jest natomiast generowany przez teoretyczn' wzgl#dno%) os'dów donios&o%ci %wiadectw przeciwnych oraz przez mo$liwo%) potraktowania ich w perspektywie danej teorii jako nieistotnych, a tak$e przez wskazanie na jej podstawie nowych obszarów, w których b#dzie mo$na dokonywa) dalszych eksploracji odpowiednio donios&ych %wiadectw przeciwnych21. Istotny dla stanowiska Schefflera element tej dyskusji sprowadza
si# do stwierdzenia, $e dokonana konceptualizacja do%wiadczenia nie determinuje zarazem prawdziwo%ci okre%lonych hipotez.
Dalsza dyskusja problemu empirycznej porównywalno%ci w aspekcie pierw-szego (1)22 elementu tego zagadnienia anga$uje rozpatrzenie zró$nicowanych
celów formu&owania nacechowanych empirycznym sukcesem adekwatnych teorii naukowych jako systemów podstawowych praw23. Ulegaj' one w czasie zmianom,
wraz z ich zast#powaniem przez teorie nowe. W ramach charakterystyki Schefflera modelu podstaw porównywalno%ci wskazuje si# na mo$liwo%) dokonywania inter-teoretycznych porówna(, opieraj'c si# nie tylko na jednakowych, ale i krzy$uj'cych si# systemach poj#ciowych. Obja%nia si# przy tej okazji relacje mi#dzy takimi systemami i zbiorami hipotez24. Korzysta si# wtedy z tradycyjnego odró$nienia
teoretycznych i obserwacyjnych poj#) i kategorii, które pozostaj' w odmiennych relacjach zarówno do hipotez, jak i do ich aplikacji do%wiadczalnych25.
21 Por. C. K o r d i g, The Justification of Scientific Change, New York 1971, s. 25.
22 To odró$nienie aspektów wprowadzono we wcze%niejszym fragmencie obecnego (4) punktu
opracowania.
23 Zrelatywizowane do okresów historii nauki przyk&ady obejmuj' poj#cia znane w okresie
staro$ytnym (flogiston, ruch naturalny i wymuszony), jak i w czasach wspó&czesnej mechaniki kwantowej. Uwidacznia si# w ten sposób wprowadzanie do j#zyka nauki stopniowo coraz bardziej zaawansowanych teoretycznie poj#), co prowadzi do modyfikacji sposobów ujmowania danych do%wiadczenia.
24 Jako przyk&ad relacji mi#dzy poj#ciami i hipotezami w formu&owaniu teorii naukowych,
stwarzaj'cych trudno%ci w interteoretycznych porównaniach przytacza si# znan' z pierwszej dekady XIX wieku kontrowersj#, jaka toczy&a si# mi#dzy francuskimi chemikami Proustem i Bertholletem. Na ten przyk&ad, obok innych, powo&uje si# Kuhn (Struktura rewolucji naukowych, s. 147-149).
25 Z literatury rodzimej por. np. J. - y c i ( s k i, Elementy filozofii nauki, Tarnów 1966, s. 64-94,
101-110; t e n $ e, Struktura rewolucji metanaukowej, Kraków 3013; M. H e l l e r, Filozofia nauki. Wprowadzenie, Kraków 2009 s. 65-66; S. W s z o & e k, Teoria i do wiadczenie w nauce i teologii, [w:] Przestrzenie ksi!dza Cogito, Tarnów 1966, s. 219-234
W dalszych obja%nieniach aplikowalno%ci Schefflera analiz porównywalno%ci wykorzystuje si# równie$ kolejne przeciwstawienie. Mamy na my%li stosunkowo cz#sto wykorzystywan' w analizach wiedzy naukowej, szczególnie w uj#ciu stan-dardowym (m.in. R. Carnap, H. Feigl, G. Maxwell, a tak$e N.R. Hanson, H. Put-nam, B. Ellis), ró$nic# mi#dzy zdaniami analitycznymi i syntetycznymi. W inte-resuj'cej nas kwestii mamy na wzgl#dzie ró$nic# mi#dzy hipotezami, które de-finiuj' poj#cia, i takimi, które nie pe&ni' tej funkcji. Mówimy wtedy o zdaniach analitycznych, zwanych te$ konceptualnymi, oraz o zdaniach syntetycznych lub empirycznych. Przydatno%) prawd analitycznych wyra$a&aby si# w ustalaniu po-j#), wyst#puj'cych w ró$nych, w tym te$ w konkurencyjnych teoriach, co pozwo-li&oby z kolei okre%li) wspólne, zachodz'ce mi#dzy nimi relacje empiryczne. Wy-korzystuje si# wtedy za&o$enie funkcjonuj'ce w uj#ciu standardowym o wspól-nym s&owniku obserwacyjwspól-nym, a tak$e tez#, $e empiryczny charakter teorii jest zapo%redniczony przez ten$e s&ownik. Przy tych uproszczeniach by&yby zacho-wane postulozacho-wane w rozpatrywanym modelu zwi'zki mi#dzy aparatem poj#cio-wym a hipotezami.
W konkluduj'cych ten fragment tekstu uwagach zauwa$my, i$ pytanie o po-równywalno%) dotyczy tego, czy %wiadectwa obserwacyjne, niezale$nie od tego, czy s' zgodne, czy niezgodne z hipotezami, s' w ogólno%ci uznawane przez rzeczników konkurencyjnych teorii. Generowane przez wp&yw poznawczego t&a na obserwacj# problemy porównywalno%ci proponowano wpierw (1) rozwi'zy-wa) poprzez wyró$nienie ró$nych funkcji, jakie w takim tle pe&ni' poj#cia, kategorie i hipotezy. Drugi (2) aspekt tych kwestii, który dotyczy wp&ywu teo-retycznego kontekstu, czy te$ wspomnianego poznawczego t&a na znaczenia ter-minów teoretycznych proponuje si# rozwi'za) korzystaj'c z relewantno%ci innego odró$nienia. Zachodzi ono mi#dzy sensem, intensj' lub konotacj' s&owa a jego odniesieniem, referencj', a wi#c obiektem lub zbiorem obiektów, które ono deno-tuje. Ogólniejszy przypadek tego odró$nienia odnosi si# do opozycji mi#dzy teori' i obserwacj'. W odniesieniu do interesuj'cego nas problemu okre%lenia neutralnego elementu wiedzy naukowej, pozwalaj'cego ukonstytuowa) wspóln' p&aszczyzn# porównywania ró$nych teorii bardziej istotny okazuje si# element referencji. S&u$y on do okre%lania odniesieniowej równowa$no%ci teorii, na pod-stawie której dokonuje si# ich porównania. Pomocnicz' rol# w tych charakte-rystykach pe&ni' równie$ znane sk'din'd procedury ostensywne oraz przek&ady jednych systemów j#zykowych na inne.
W konstruowaniu wspólnej, inaczej mówi'c: wolnej lub niezale$nej od teorii p&aszczyzny empirycznych porówna( alternatywnych teorii naukowych, nie wy-starczy wy&'czne odwo&anie si# do wspólnych referentów wyst#puj'cych w nich
terminów. Tego rodzaju porównania nale$y te$ dokonywa), odwo&uj'c si# do kryteriów relewantnych w procedurach uznawania i odrzucania teorii. Niezale$nie od sposobu ich charakteryzowania, grupowania i porz'dkowania, centralnym w%ród nich pozostaje wymóg empirycznej adekwatno%ci. Z regu&y przywo&uje si# wtedy walor warto%ci logicznej zda( wchodz'cych w sk&ad teorii. Jest tak z tej racji, i$ teoria generuj'ca zdania fa&szywe nie b#dzie empirycznie adekwatna. Wprawdzie jej prawdziwo%) stanowi jedno z postulowanych cech takich kon-struktów, niemniej nie jest ona jedynym ich celem. Porównywanie musi wi#c by) dokonywane równie$ ze wzgl#du na inne racje.
Podanie takich racji nie ogranicza si# jedynie do samego stwierdzenie, $e w odno%nych teoriach wyst#puj' terminy o wspólnych odniesieniach. Dla okre%-lenia typów relacji mi#dzy takimi obiektami, ich zbiorami, a wi#c tego, czy s' one zgodne, niezgodne, czy te$ dope&niaj'ce si#, albo te$ czy w ogóle pozostaj' w jakichkolwiek zwi'zkach, s' potrzebne obok ekstensywnych tak$e ich tre%cio-we charakterystyki, dokonane na podstawie tych$e teorii. Równie$ w tym przy-padku nie wystarczy odwo&anie si# do wspólnej bazy obserwacyjnej, jak to czyni Scheffler. Dopiero wtedy, gdy dysponujemy neutraln' teoretycznie baz', pozwa-laj'c' okre%li) ró$nice mi#dzy sensem i odniesieniem, jako elementami znacze-nia, dysponujemy narz#dziem efektywnym w uchylaniu trudno%ci, na jakie natra-fia problem nieuteoretyzowanej obserwacji. Jest to kwestia tego typu, z jak' spotykamy si# przy bardziej znanym odró$nieniu, jakie zachodzi mi#dzy teori' a obserwacj'26.
5. ROLA PERCEPCJI WZROKOWYCH W OBSERWACJACH; ZMIANY ZNACZENIA TERMINÓW NAUKOWYCH
Zgodnie z uj#ciem standardowym alternatywne teorie naukowe nale$a&o porównywa), odwo&uj'c si# do bazy obserwacyjnej, która pe&ni&a rol# uniwer-salnej podstawy empirycznej dla takich porówna(. Taka koncepcja bazy supono-wa&a za&o$enie o jej sta&o%ci, niezawodno%ci oraz niezale$no%ci od konstruo-wanych na jej podstawie struktur teoretycznych. G&ówn' trudno%ci' dla takiego uj#cia empirycznej porównywalno%ci stanowi&o podwa$enie twierdzenia, jakoby obserwacyjne procedury oraz ich rezultaty stanowi&y tego rodzaju jednorodn' i uniwersaln' p&aszczyzn# dla tych porówna(. W toku dalszych analiz nale$y
odwo&a) si# do rozpatrywanych ze strony stanowiska opozycyjnego27, a
czer-panych przede wszystkim z psychologii percepcji racji na rzecz twierdzenia, $e percepcje wyst#puj'ce w obserwacjach s' determinowane teoretycznie. Okazuje si#, $e te racje nie s' jednak wystarczaj'ce dla uzasadnienia wniosków na ich podstawie formu&owanych. Racje te s' bowiem dobierane selektywnie, a wi#c i jednostronnie, a rozpatrywane w ca&o%ci zaw#$aj' zasi#g i donios&o%) tego determinowania. Okazuje si# ponadto, $e uwzgl#dniane równie$ okoliczno%ci historyczne, maj'ce %wiadczy) na rzecz takiego poznawczego i pozapoznawczego determinowania obserwacji, w szczególno%ci naukowej, s' wadliwie charaktery-zowane ze wzgl#du na pomijanie ró$nic o charakterze stopniowym. Poprawne opowiadanie si# za brakiem bezwzgl#dnych ró$nic mi#dzy obserwacj' i teori', a tak$e mi#dzy postrzeganiem oraz interpretacj', z równoczesnym pomijaniem stopniowych ró$nic, zniekszta&ca relacje mi#dzy przytaczanymi danymi wzi#tymi z praktyki badawczej a faktycznie wyst#puj'cymi w niej percepcjami. St'd te$ generalne kwestionowanie mo$liwo%ci jednorodnej p&aszczyzny obserwacji, s&u-$'cych w zasadzie porównywaniu istotnych zró$nicowa( teoretycznych, nie legi-tymuje si# odpowiednim stopniem uzasadnienia.
Owszem, w stanowisku po%rednim uwa$a si#, $e percepcje s' podatne na wp&yw zastanych czynników poznawczych i pozapoznawczych. Niemniej nale$y te$ reflektowa) obecno%) ogranicze( wp&ywu tego rodzaju czynników zastanego t&a na percepcje. Przywo&ywane ze strony przedstawicieli krytyki stanowiska stan-dardowego %wiadectwa, pochodz'ce g&ównie z bada( z zakresu psychologii per-cepcji, traktuje si# wi#c w tej orientacji jako dorzeczne. Niemniej zanim wysnuje si# z tych danych wnioski, odnosz'ce si# do charakterystyki natury obserwacji w nauce, powinny one zosta) odpowiednio skompletowane i ocenione pod wzgl#-dem ich rangi oraz reprezentatywno%ci. Tego rodzaju generalne stwierdzenie jest typowe dla stanowiska trzeciego, po%redniego mi#dzy powy$szymi dwoma uj#-ciami skrajnymi w tocz'cej si# dyskusji w rozpatrywanej problematyce empirycz-nej porównywalno%ci teorii. Zauwa$a si# równie$ to, $e pytamy raczej o oko-liczno%ci i zasi#g wp&ywu elementów teoretycznego t&a na funkcjonuj'ce w nau-kowej obserwacji percepcje, nie pytamy natomiast o to, czy one w ogóle w owych percepcjach wyst#puj'28.
27 Jest ono osnute wokó& krytyki stanowiska standardowego, nazywanego te$ tradycyjnym, i jest
reprezentowane w tej materii przez Hansona, Kuhna, Schefflera oraz A. Bohnena (np. w On the Critique of Modern Empiricism, „Ratio” 11 (1969), s. 38-57).
28 T o w n s e n d, The Comparability of Scientific Theories, s. VII, 162-186. Wypada zauwa$y),
$e nawet Hanson, Kuhn i Feyerabend nie wykluczali zasadniczo jakiejkolwiek ewentualno%ci wspólnej bazy porównywania teorii naukowych. Zdanie przeciwne eliminowa&oby w ogóle
proble-W ramach bardziej szczegó&owych uwag dotycz'cych warunków tych ogra-nicze( wskazuje si# na obecno%) w percypowaniu pewnych uniwersalnych ele-mentów w postaci m.in. ogólnych ram teoretycznych, stanowi'cych pewnego rodzaju sensoryczny aparat funkcjonuj'cy na wzór systemu przetwarzaj'cego informacje29. Tak' uniwersalno%ci' w rozumieniu istotnej niezale$no%ci od
zró$-nicowa( jednostkowych s' te$ nacechowane percepcje obiektów, ich barw i rela-cji przestrzennych. Tego rodzaju wycinkowe wyniki bada( nad natur' perceprela-cji wskazuj', $e te aspekty wspólne czy te$ uniwersalne postrzegania s' niezale$ne od teoretycznych zró$nicowa( wyst#puj'cych na gruncie nauki.
Dalszego eksponowanie stanowiska po%redniego dokonuje si# równie$ na drodze rekonstruowania kontrowersji mi#dzy jego rzecznikami a przedstawi-cielami stanowiska opozycyjnego w stosunku do uj#cia standardowego. W pierw-szym rz#dzie chodzi g&ównie o dyskusj# z Kuhna i Hansona sposobem prezen-towania z&o$onych kwestii zachodzenia pozytywnej paraleli czy te$ analogii mi#dzy postrzeganiem i obserwacj' w nauce i na gruncie psychologii ekspery-mentalnej. Odwo&uj'c si# zw&aszcza do przyk&adów z dziejów nauki, przed-miotem dyskusji s' relacje mi#dzy percepcj' wzrokow', tzw. widzeniem (seeing), jego ró$nymi typami a obserwacj' oraz zabiegami jej interpretowania30.
Od-wo&uj'c si# do znanych z historii nauki kontrowersji np. mi#dzy Proustem i Ber-tholletem, Priestleyem i Lavoisierem czy te$ Hoyle’a teori' uniwersum w stanie stacjonarnym a koncepcjami alternatywnymi, autorzy ci negowali jakikolwiek obszar „czystej percepcji”, a wi#c ca&kowicie niezale$nej od jakiegokolwiek elementu teoretycznego. Zaznacza si# w ten sposób tendencja do negowania jakiejkolwiek ró$nicy mi#dzy dokonywan' w nauce obserwacj' a jej inter-pretacj'. Interpretacja zatem w postaci elementu teoretyzowania wyst#powa&aby stale w percepcjach obecnych na gruncie obserwacji naukowych, nie da si# bo-wiem wskaza) takiego obszaru priorycznych obserwacji, do których interpretacja by&aby wtórnie do&'czana.
matyk# empirycznej porównywalno%ci tych$e teorii z pola racjonalnego dyskursu. T# uwag# nale$y potraktowa) jako istotnie charakterystyczn' dla rozpatrywanego obecnie stanowiska po%redniego.
29 Za pionierskie w tych badaniach uwa$a si# prace J.J. Gibsona z pocz'tków drugiej po&owy
XX wieku (The Perception of the Visual World, Boston 1950; The Senses Considered as Perceptual Systems, Boston 1966). Oddzia&a&y one na pó*niejsz' sfer# specjalistycznych bada( (m.in. G.S. K l e i n, Perception, Motives, and Personality, New York 1970), jak równie$ na podr#czniki z zakresu percepcji wzrokowych (np. R.N. H a b e r, M. H e r s h e n s o n, The Psychology of Visual Perception, New York 1973).
30 W sprawie szerszych obja%nie( Hansona i Kuhna koncepcji teoretyzowania percepcji, a tak$e
pozostaj'cych w relacjach z t' problematyk' sposobów rozumienia rodzajów widzenia (widzenie po prostu – simple seeing; widzenie jako – seeing as; widzenie $e – seeing that) por. Z. H a j d u k, Metodologia nauk przyrodniczych, Lublin 2002, s. 89-95.
W tym kontek%cie przywo&uje si# znan' ró$nic# mi#dzy obserwacj' i teori'. Wykazywali%my ju$ wcze%niej, $e nie da si# przeprowadzi) wyra*nego rozgrani-czenia mi#dzy nimi i $e zaw#$enie obserwacji do bezpo%redniego do%wiadrozgrani-czenia wzrokowego jest równie nieefektywne jak próby dokonania innych dok&adnych dystynkcji. Obserwacja i teoria, jak te$ percepcja oraz interpretacja nie wydaj' si# oddzielnymi oraz niezale$nymi aspektami czynno%ci poznawczych. Stanowi' natomiast zbiór elementów tworz'cych spectrum, w którym nie funkcjonuje wszak$e element pocz'tkowy w postaci „czystej percepcji” lub „czystej obser-wacji”. Zgodnie z ide' prezentowanego uj#cia nie da si# powiedzie), by mi#dzy percepcj' oraz interpretacj' zachodzi&a realna ró$nica. Zarazem nale$y doda), $e nie jest tak, by przypadek braku wyra*nego odgraniczenia implikowa& niezacho-dzenie ró$nicy w ogóle. W standardowej filozofii nauki charakteryzowano ró$-nic# mi#dzy teori' i obserwacj' jako rodzaj dychotomii. W stanowisku opozy-cyjnym wykazywano, $e taka dychotomizacja nie zachodzi. W stanowisku trze-cim, po%rednim podnosi si#, $e wadliwo%) powy$szego twierdzenia le$y w tym, i$ brak klarownego odró$nienia uwa$a si# za brak zachodzenia istotnej ró$nicy w ogóle. Postrzeganie jako interpretacyjny konstrukt b#dzie si# ró$ni) od postrze-gania jako bezpo%redniej percepcji jedynie stopniowo, a nie absolutnie. Przej%cie mi#dzy nimi jest ci'g&e, a wi#c stopniowe, a nie krotne, czyli absolutne. Mimo tej cechy odró$nienie to jest obiektywnie uchwytne. Zachodzi ono np. mi#dzy barw' niebiesk' i zielon', mi#dzy krzewem i drzewem, mi#dzy m#$czyzn' i ch&opcem, a w ogóle w przypadkach niedok&adnie zró$nicowanych sposobów grupowania obiektów. Tego rodzaju podzia&y wyst#puj' w wielu schematach poj#ciowych, s' te$ przydatne w u$yciu31.
W dalszej dyskusji ze stanowiskiem opozycyjnym zwraca si# uwag# na zachodzenie istotnej ró$nicy mi#dzy twierdzeniem, $e zastana wiedza pozwala dostrzega) ró$ni'ce si# obiekty lub ró$ne aspekty postrzeganych przedmiotów a twierdzeniem, $e ta wiedza wyklucza postrzeganie, w którym deliberatywnie usi&ujemy okre%li) ujednolicon' p&aszczyzn# obserwacji. -aden z tych autorów nie podaje te$ danych z historii nauki, %wiadcz'cych o tym, $e ró$ni'ce si# teoretycznie strony kontrowersji nie odwo&uj' si# do wspólnych wyników obser-wacji relewantnych wzgl#dem ró$ni'cych si# teoretycznie stanowisk. Podane
31 Na tego rodzaju stopniow' ró$nic# wskazuje si# równie$ w dyskusji opozycji, zwanej
dycho-tomi', podzia&em lub klasyfikacj', jaka zachodzi mi#dzy terminami teoretycznymi oraz obserwa-cyjnymi. Uczestnikami tej dyskusji w latach 70. XX wieku byli R. Tuomela (Theoretical Concepts, Wien 1973, s. 14, 15, 19) oraz J.W. Cornman (Materialism and Sensations, London 1971, s. 69, 77). Pod tym wzgl#dem s' oni, obok B. Townsenda, przedstawicielami rozpatrywanego stanowiska po%redniego. Do tej grupy kwalifikuje si# te$ R.M. Nugayev.
