View of Ewa BIŃCZYK, Aleksandra DERRA (eds), Studia nad nauką i technologią — wybór tekstów [Science and Technology Studies: Selected Texts]

Pełen tekst

(1)R. E. C. E. N. Z. J. E. ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXIV, numer 3 – 2016. Ewa BICZYK, Aleksandra DERRA (red.), Studia nad nauk i technologi — wybór tekstów, Toru : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, 2014, ss. 422, indeks osobowy i rzeczowy. Seria: Polityka w kulturze, red. Andrzej Szahaj i Janusz Grygie . ISBN: 978-83-231-3348-3. Tom, zredagowany i zaopatrzony wstpem przez Ew Bi czyk i Aleksandr Derr, zawiera bogat treciowo analiz zagadnie z zakresu studiów nad nauk, technik i spoecze stwem, tzw. STS (z ang. Science and Technology Studies, znane te jako Science, Technology and Society) — dziedziny obecnie intensywnie rozwijanej. Gównym zagadnieniem STS jest wpyw wartoci spoecznych, politycznych, kulturowych itd. na badania naukowe i innowacje techniczne oraz wpyw owych bada i innowacji na spoecze stwo, jego polityk, kultur itd. Tom zawiera, w opinii Redaktorek, paradygmatyczne teksty z obszaru STS takich autorów jak: Ludwik Fleck, Donna Haraway, Bruno Latour, Karin Knorr-Cetina, John Law, Andrew Pickering, Michel Collon, Harry Colins, Ruth Hubbard, Steven Shappin. Podstaw publikacji stanowi artykuy prezentujce róne nurty bada . Znajdziemy tam zarówno zagadnienia zwizane z etnografi laboratorium, psychologi poznania naukowego, amodernistycznym konstruktywizmem, nowym eksperymentalizmem, teori aktora sieci, pragmatycznym realizmem, histori nauki, bada nad kontrowersjami naukowymi, a take analiz bada nauk biologicznych przeprowadzan z punktu widzenia feminizmu. Co waniejsze, w ksice znalazy si nie tylko opracowania klasyczne, ale i najnowsze teksty z obszaru STS, pozwalajce spi cao bogactwa zagadnie w jeden spójny obraz tej dziedziny bada . Publikacja odsania wic wielowtkowy i interdyscyplinarny charakter STS. Dobór tekstów zatem nie jest przypadkowy. Redaktorki antologii, decydujc si na nie, podejmuj trudne zadanie prezentacji bogatej problematyki nalecej do zakresu studiów nad nauk, technik i spoecze stwem. Tom podzielony jest na cztery czci. W czci pierwszej, zatytuowanej Tradycje mylenia o nauce i ich wspó czesne rozwinicie, E. Bi czyk i A. Derra sigaj do tekstów polskiego mikrobiologa Ludwika Flecka, który wie badania specjalistyczne z rozwaaniami nad dziejami nauki i socjo-kulturowymi kryteriami docieka naukowych. W publikacji znajdziemy dwa jego teksty: „Teoriopoznawcze rozwaania nad. DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rf.2016.64.3-9.

(2) 166. RECENZJE. histori odczynu Wassermanna” (fragmenty ksiki Powstanie i rozwój faktu naukowego) oraz artyku „Patrze , widzie , wiedzie . Wiele bdnych mniema rozprasza psychologia spostrzegania i socjologia mylenia”. Zawarte w nich stanowisko, goszce, e poznanie oraz mylenie moe si pojawi wycznie w obrbie okrelonej zbiorowoci funkcjonujcej w danej kulturze, stanowi punkt wyjcia do intelektualnej refleksji nad uzalenieniem obserwacji od czynników spoeczno-kulturowych. W konsekwencji — co mocno podkrelaj E. Bi czyk i A. Derra — wedug Flecka kade zjawisko wyrwane ze stylu mylowego oraz kontekstu spoeczno-kulturowego, na którego gruncie powstao, traci swój sens. Ponadto w pierwszej czci antologii umieszczony zosta wywiad z Ianem Hackingiem pt. „Jestem filozofem poszczególnych przypadków” oraz publikacja Donny Haraway pt. „Wiedza usytuowana: problem z nauk w feminizmie a przywilej przyjcia czciowej, niepenej perspektywy”. Oba teksty prowadz czytelnika przez problematyk zagadnie poruszanych w obszarze filozofii nauki, odsaniajc przed odbiorc wieloaspektowo kwestii, o które pytaj Redaktorki w omawianej publikacji. Nie poprzestaj one jedynie na wyakcentowaniu kluczowych dylematów, ale proponuj czytelnikowi dogbn analiz zagadnie znajdujcych si w omawianym zbiorze. Wywiad z I. Hackingiem pozwala unaoczni czytelnikom szerokie spektrum zainteresowa kanadyjskiego filozofa, dla którego charakterystyczne jest postrzeganie interwencji oraz manipulacji jako czynnika pozwalajcego uzyska wartociowy efekt zarówno poznawczy, jak i wyjaniajcy w laboratorium, jednoczenie podkrelajc, e nie jest moliwe uzyskanie idealnej powtarzalnoci eksperymentu. Wywiad stanowi atrakcyjn rewizj twórczego dorobku naukowego I. Hackinga. Zamieszczenie natomiast jednego z najpopularniejszych tekstów Donny Haraway stanowi dobry wybór. Autorka ta naley do czoowych filozofów feministycznych, a feminizm jest jednym z najmocniej rozwinitych nurtów STS. Tekst przyblia czytelnikowi sposób, w jaki dokonywana jest analiza relacji zachodzcej midzy nauk i feminizmem (Haraway mieci si w nurcie konstruktywistycznym STS) oraz argumentuje na rzecz potrzeby wyjcia poza dualistyczne podziay rzdzce naszym ujmowaniem rzeczywistoci. Dla czytelnika mniej obeznanego z feminizmem interesujce s równie zagadnienia dotyczce rzeczywistoci postpciowej amodernistycznoci. W czci drugiej, zatytuowanej Laboratorium, technonauka i to, co spo eczne, zostay zawarte klasyczne teksty z zakresu antropologii laboratorium. W pierwszym artykule pt. „Dajcie mi laboratorium, a porusz wiat” autorstwa Bruno Latoura czytelnik zostaje zaznajomiony z histori zmaga francuskiego chemika Ludwika Pasteura, prekursora bada z zakresu mikrobiologii, zwalczajcego epidemi wglika. Jak susznie podkrelaj E. Bi czyk i A. Derra, prace Pasteura stanowi dla B. Latoura pretekst, by pokaza sposób mylenia o nauce, zbiorowoci i czynnikach pozaludzkich. B. Latour ukazuje konstrukcj laboratorium i jego ulokowanie w rodowisku spoecznym, tak e w jego koncepcji podzia na „wntrze” nauki i jej „zewntrze” staje si nieadekwatny do rzeczywistoci. Publikacja austriackiej socjoloki.

(3) RECENZJE. 167. Karin Knorr-Cetiny pt. „Etnograficzne studium pracy naukowej: w stron konstruktywistycznej interpretacji nauki” jest studium kreowania sztucznych uwarunkowa w laboratoriach. Praca laboratoryjna, twierdzi K. Knorr-Cetina, moe wiza si z nieprzewidywalnoci, a wiedza naukowa — z empiryczn niedookrelonoci. Ostatni artyku czci drugiej to tekst Johna Lawa pt. „Uwagi na temat teorii aktora-sieci: wytwarzanie adu, strategia i heterogeniczno ”. Tekst brytyjskiego socjologa nauki ma za zadanie przybliy czytelnikowi teori aktora-sieci (ANT), przy czym chodzi przede wszystkim o t teori jako narzdzie badania procesów kreowania i utrzymywania wadzy i wpywu spoecznego. Trzecia cz publikacji zatytuowana zostaa Sprawczo czynników pozaludzkich i badania technologii. Znajduje si w niej artyku Andrew Pickeringa pt. „Nowe ontologie” oraz dwa teksty Michela Callona: „Spoecze stwo w procesie tworzenia: badania technologii jako narzdzie analizy socjologicznej” oraz „Wprowadzenie do socjologii translacji. Udomowienie przegrzebków i rybacy znad zatoki Saint-Brieuc”. A. Pickering, odwoujc si do przykadów z obszaru sztuki, inynierii i filozofii (szczególnie stanowisk Martina Heideggera oraz Gillesa Deleuze’a), szkicuje niedualistyczn ontologi. Pierwsza z prac M. Callona zawiera prezentacj bada technologii przeksztacajcych si w narzdzie analizy socjologicznej. W drugim tekcie M. Callona zarysowane zostay wytyczne socjologii translacji, suce do analizy konkretnego przypadku. S nimi trzy zasady metodologiczne: rozszerzenie agnostycyzmu obserwatora na nauki spoeczne, regua uogólnionej symetrii oraz zasada swobodnych pocze . E. Bi czyk i A. Derra nieprzypadkowo zestawiaj ze sob powysze teksty M. Callona, zwracaj nimi bowiem uwag czytelnika na gówne problemy zwizane z wykorzystaniem technologii oraz bada nad technologi. W czci czwartej, zatytuowanej Studia przypadków w obrbie STS. Przyk ady, znalazy si trzy teksty. Pierwszym z nich jest artyku Harry Collinsa pt. „Luka w samym sercu medycyny: efekt placebo”, pochodzcy z ksiki Golem autorstwa Harry’ego M. Collinsa i Trevora Pincha. Jak podkrelaj Redaktorki antologii, autorzy ci golemami nazywaj nauk, technologi i medycyn i gosz potrzeb korekty zideologizowanego obrazu technonauk i przemylenia uprzywilejowanego statusu ekspertów we wspóczesnym wiecie. E. Bi czyk i A. Derra zaznaczaj, e „odwoujc si do metafory Golema – potnego, acz nieprzewidywalnego stworzenia z mitologii ydowskiej – Collins i Pinch pokazuj, e w obszarach najbardziej newralgicznych kontrowersji naukowych obserwujemy wysok zoono , wielokrotne powtarzanie prób i zawodno ” (s. 15). W tekcie Harry Collins prezentuje, jak owa kwestia sytuuje si w obszarze nauk medycznych. Do zobrazowania wielu niejasnoci dotyczcych efektu placebo omówione zostay przykady eksperymentów majcych na celu weryfikacj skutecznoci stosowania placebo u rónych grup pacjentów. Tekst autorstwa Ruth Hubbard pt. „Nauka, wadza, pe (gender): jak DNA stao si ksig ycia” ukazuje czytelnikowi krótk histori genu, która ma charakter nieco ideologiczny. Omówione s tu losy Barbary McClintock i Rosalindy Franklin, które ode-.

(4) 168. RECENZJE. gray znaczc rol w tworzeniu podstaw wspóczesnej genetyki. R. Hubbard stara si pokaza , e czynniki pciowe wpywaj na honorowanie wybitnych osigni w nauce. Czwart cz ksiki ko czy praca Stevena Shapina pt. „Filozof i kurczak. O dietetyce odcielenionej wiedzy”. Zawiera ona interesujc analiz dietetycznego ascetyzmu filozofów. Za pomoc wyrazistej problematyki S. Shapin ukazuje, w jaki sposób Europa Zachodnia odesza od ascetyzmu wstrzemi liwoci, który zastpiono pasj jedzenia. Zalenoci midzy roztargnieniem filozoficznym a diet z pewnoci wzbudz zainteresowanie nie tylko filozofów zawodowych. Recenzowana ksika jest pierwsz w jzyku polskim antologi „klasycznych” tekstów z obszaru STS i mona si spodziewa , e bdzie do pewnego stopnia wyznaczaa rozumienie tej dziedziny przez polskich czytelników. Struktura antologii jest jasna i czytelna, a publikacja stanowi spójn i harmonijn cao . Dobór artykuów jest przemylany i rzeczywicie stanowi przegld czoowych zagadnie i mylicieli z zakresu STS, cho oczywicie zawsze mona zarzuci , e brakuje np. Evelyn Fox Keller, Langdona Winnera czy Steve’a Fullera. Brak te reprezentacji nurtu refleksji nad nauk, technik i politykami czy spoecznym konstruowaniem techniki, na co zreszt wskazuj same Redaktorki. Dobrze si natomiast stao, e Redaktorki nie ulegy modzie na ignorowanie dzie starszych ni ostatnie 20 lat. Zamieszczenie w antologii tekstów L. Flecka jest godne pochway nie tylko ze wzgldu na wag idei polskiego myliciela, ale take ze wzgldów, mona by rzec, kulturoznawczych: pokazuje prekursora koncepcji nauki jako zmieniajcych si paradygmatów czy matryc dyscyplinarnych, zwykle przypisywanej Thomasowi Kuhnowi. Warto take wspomnie o wysokiej jakoci tumacze poszczególnych opracowa . Niektóre z tekstów zostay po raz pierwszy udostpnione polskiemu czytelnikowi. Na uwag zasuguje obszerne wprowadzenie Redaktorek tomu pt. „Studia nad nauk i technologi: tradycje, usytuowanie oraz ilustracje”, w którym znajduje si uzasadnienie doboru prezentowanych opracowa oraz szczegóowe omówienie publikacji. Po lekturze ksiki moe pojawi si przekonanie, e jest ona skierowana do wskiego grona odbiorców, posugujcych si specjalistyczn terminologi i wiedz z zakresu STS. Artykuy skadajce si na antologi s zatem wyzwaniem intelektualnym dla czytelnika. Dlatego te wprowadzenie – pokazujce, tak jak i dobór tekstów, niewtpliwe kompetencje obu Redaktorek w zakresie STS – jest szczególnie cenne, albowiem poza omówieniem gównych idei poszczególnych tekstów jzykiem bardziej dostpnym dla nieprofesjonalisty peni funkcj porzdkujc i „nawigacyjn” dla czytelnika. Warto od owego wprowadzenia zaczyna lektur ksiki. Laicy i amatorzy (tj. mionicy) prowadzeni s przez meandry skomplikowanych dylematów, poznajc podstawowe pytania charakterystyczne dla STS. Dziki temu antologia pozostaje interesujc propozycj nie tylko dla specjalistów, ale take dla osób, które po raz pierwszy spotkaj si z opracowaniami z omawianego obszaru. Stanowi ona atrakcyjn propozycj w szczególnoci dla studentów filozofii, kulturoznawstwa czy socjologii. W ksice zamieszczone zostay te krótkie noty biograficzne autorów.

(5) RECENZJE. 169. wszystkich tekstów, a osoby zainteresowane tematem sign mog równie do indeksu osób i poj . Z pewnoci mona w ksice znale inspiracj do dalszej pracy, zwaszcza e teksty wzbogacone zostay pomocnym spisem bibliograficznym. Zagadnienia ujte w publikacji bez wtpienia nie nale do najatwiejszych. Antologia stanowi interesujc propozycj caociowego ujcia gównych problemów badawczych charakterystycznych dla poszczególnych nurtów bada wchodzcych w zakres STS. Niewtpliwie lektura ksiki — i wydaje si, e Redaktorki tomu chc to wanie uzasadni — pokazuje rol pozapoznawczych czynników w uprawianiu nauki i w postpie naukowym, w tym rol wartoci pozaepistemicznych i „interesów” otoczenia. Spór midzy koncepcj nauki wolnej od wartoci pozapoznawczych i koncepcj nauki nasyconej wartociami toczy si niezalenie od — cho pod wpywem — feministycznej krytyki „androcentryzmu” nauk czy STS-owych rekonstrukcji nauki, wyrastajcych z mocnego programu socjologii wiedzy Davida Bloora i Barry’ego Barnesa; przejmowanie za przez nauk interesów otoczenia jako czynników sterujcych rozwojem bada traktowane jest obecnie jako cnota nauki, a nie co naturze nauki obcego. I to dlatego lektura tekstów wyjtkowo mocno nakazuje postawi pytanie o prawd w nauce i obiektywno nauki. Czy czynniki pciowe, spoeczne oczekiwania, konstrukcje teorii itd., które tak ochoczo badacze STS ujawniaj, pozwalaj zachowa obiektywno twierdze nauki? Czy s one jedynie „zanieczyszczeniem” bada naukowych, czy te stanowi ich konieczny element, a mylenie inaczej jest ideologi? A jeli fakt jest konstruktem zakorzenionym w danym stylu mylowym, prawda za jest relacj adekwatnoci do owego faktu, to czy naukowe twierdzenia mówi co o rzeczywistoci? Czy prawda jako cel nauki i obiektywno wiedzy to jedynie ideologie, wyrastajce z ignorancji lub próby utrzymania wadzy? Jeli czowiek jest tylko jednym z aktorów, to jaki jest jego status w stosunku do innych aktorów? Czy kwestia czowieka-osoby da si w owe rozwaania wkomponowa ? Lista takich pyta wydua si w miar analizowania poszczególnych tekstów. Poprzez pryzmat zebranych tekstów studia nad nauk, technik i spoecze stwem wydaj si by uprawiane w szeroko rozumianym paradygmacie postmodernistycznym, z jego krytyk dystynkcji, konstrukcjonizmem i relatywizmem. Dla przedstawiciela filozofii klasycznej niektóre idee STS mog brzmie niezrozumiale albo zgoa wstrzsajco: np. traktowanie sprztu laboratoryjnego jako aktora, z którym badacz prowadzi negocjacje (B. Latour), czy te widzenie nauki jako procesu „heterogenicznej inynierii”, w którym elementy spoeczne, techniczne, konceptualne, tekstowe i inne s do siebie dopasowywane, a tym samym przeksztacane w zbiór równie heterogenicznych wytworów naukowych (J. Law). Nie jest to jednake powód do odrzucania i ignorowania STS. Wrcz przeciwnie, warto sign po t ksik, by zapozna si z dynamicznie rozwijajc si dziedzin bada nad nauk, technik i spoecze stwem, zrozumie. i przeanalizowa kluczowe idee rzdzce STS-owym ujciem nauki, techniki w relacjach ze spoecze stwem i by moe zaproponowa inny paradygmat tych bada lub przynajmniej inny jzyk, w którym pewne idee s wyraane. Wszak nie ulega wtpli-.

(6) 170. RECENZJE. woci, e nauka i technika wyznaczaj w duym stopniu ksztat naszego ycia indywidualnego i spoecznego i s wobec tego zbyt wane, by filozofowie rónych nurtów si nimi nie zajli. Ksika jest kolejnym tomem serii „Polityka w kulturze” pod redakcj Andrzeja Szahaja i Janusza Grygie cia.W zamykajcym ksik (ostatnim elementem jest wykaz poprzednich tomów serii) sowie Andrzeja Szahaja czytamy: „Nieprawd jest bowiem, e tam, gdzie mamy do czynienia z wartociami, tam ko czy si nauka. Nie oznacza to jednak, aby nauka miaa w jakikolwiek sposób zosta podporzdkowana polityce, oznacza jedynie, e winna ona by , jak zawsze, aren twórczego sporu o nasze jednostkowe i wspólnotowe ycie” (s. 423). Ksika niewtpliwie jest gosem w tym sporze. Pozostaje tylko zapyta , czy jeli nauka jest taka, jak j portretuj zebrani w tomie autorzy, moe ona pozosta aren twórczego sporu.

(7) ukasz Sarowski doktorant na Wydziale Filozofii KUL.

(8)