Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 808. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Maria Płonka Katedra Ubezpieczeń. Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej 1. Wprowadzenie Na tle rynkowej orientacji przedsiębiorstw rysuje się problem orientacji społecznej jako równoległej, uzupełniającej filozofii działania na rynku. Z orientacją rynkową wiąże się z reguły filozofię przedsiębiorstw nastawioną na zysk ( for profit). Orientacja społeczna może być związana z działalnością niekomercyjną (non profit) lub działalnością komercyjną, w której nie zysk, lecz osiągnięcie celów społecznych jest najważniejsze (not for profit). Celem artykułu jest prezentacja pozycji instytucji finansowych nienastawionych na zysk: banków spółdzielczych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych na polskim rynku finansowym oraz w sektorze ekonomii społecznej i określenie perspektyw ich rozwoju. 2. Sektor ekonomii społecznej – próba charakterystyki W literaturze przedmiotu brak jednoznacznej definicji podmiotu ekonomii społecznej (ES). „Ekonomia społeczna” łączy w ramach jednego podmiotu zarówno cechy przedsiębiorczości, jak i realizację misji społecznej. J. Hausner i H. Izdebski w założeniach do ustawy o przedsiębiorstwie społecznym sformułowali istotę ekonomii społecznej jako sektora gospodarki, „w którym organizacje są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego. Taka misja wynika z i jest chroniona przez autonomię zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zakorzenienie tych organizacji”1. Przed1 J. Hausner, H. Izdebski, Założenie do ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. Materiał przygotowawczy, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, materiały niepublikowane..

(2) 20. Maria Płonka. siębiorstwo społeczne to „działalność gospodarcza, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje ponownie nadwyżki zależnie od tych celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”2. Według J. Pearce’a sektor ekonomii społecznej „jest to ogólne określenie wszystkich podmiotów gospodarczych, które mają społeczny cel, nie są zorientowane na tworzenie i dystrybucję kapitału oraz mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarządzaniu strukturę”3. Instytucje ekonomii społecznej są często utożsamiane z tzw. trzecim sektorem gospodarki obok sektorów: prywatnego i publicznego. „Trzeci sektor” jest ściśle powiązany zarówno z sektorem prywatnym (w większości), jak i z sektorem publicznym (w mniejszym stopniu). Z formalnego punktu widzenia jest zatem sektorem prywatno-publicznym, nastawionym na realizację misji społecznej w ramach zróżnicowanych środowisk i form organizacyjno-prawnych, uregulowanych odrębnymi przepisami (stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie, instytucje pożytku publicznego, przedsiębiorstwa społeczne i inne). Podmioty ekonomii społecznej (ES) realizują misję społeczną poprzez zróżnicowane formy działalności: aktywizację gospodarczą, działalność edukacyjno-szkoleniową, doradczą w środowiskach zagrożonych pauperyzacją społeczną i tych, które chcą dołączyć do pozostałej, aktywnej części społeczeństwa. Cechą charakterystyczną podmiotów ES jest realizacja misji społecznej, która posługując się formami alokacji rynkowej, tworzy nową wartość społeczną, nadaje sens działaniom grup zagrożonych i zmniejsza zakres patologii społecznej. Tradycja i praktyka wykształciły z czasem system specyficznych zasad działań podmiotów ekonomii społecznej. Należą do nich: – wartość społeczna działalności i większa świadomość wspólnego interesu (społeczna misja przedsięwzięcia, podnoszenie poziomu edukacji i świadomości grupy), – dobrowolność i otwartość członkostwa w grupie (eliminacja cenzusu materialnego, eksponowanie cenzusu społecznego uczestników grupy), – oparcie siły rynkowej i finansowej na zrzeszeniu osób, a nie na koncentracji kapitału, – niefinansowy z założenia (non profit, not for profit) cel działalności, – autonomia w zarządzaniu (ustalane wewnętrznie demokratyczne zasady zarządzania, samorządności grupy) i w podziale nadwyżki, – niezależność od administracji publicznej (organizacje pozarządowe), 2 J. Defurny, Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie. Koncepcja i rzeczywistość [w:] Ekonomia społeczna, Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Ministerstwo Polityki Społecznej, Kraków–Warszawa 2004, s. 43–65.. 3 J. Pearce, Social Enterprise in Anytown [w:] Ekonomia społeczna 2002, Pierwsza europejska konferencja na temat ekonomii społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej, Praga, 24–25 października 2002, materiały konferencyjne..

(3) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 21. – pomoc wzajemna (samopomoc), współpraca uczestników grupy w sytuacjach kryzysowych, nieprzewidywalnych, – podział nadwyżki na realizację celów społecznych na rzecz członków lub usług ogólnych4. W warunkach gospodarki rynkowej przedsięwzięcia społeczne stanowiły alternatywę dla grup niedysponujących odpowiednio wysokim kapitałem, które nie chcą mimo to poddać się dyktatowi wielkich przedsiębiorstw kapitałowych. Nie wszystkie podmioty ekonomii społecznej prowadzą działalność gospodarczą; w przypadku fundacji i stowarzyszeń jest ona fakultatywnym, niekoniecznie najważniejszym źródłem przychodów. W przypadku instytucji finansowych zorientowanych społecznie działalność gospodarcza jest podstawowym źródłem przychodów, a orientacja społeczna dotyczy w zasadzie członków tych instytucji. W założeniu oferta produktów finansowych kierowana do członków tychże instytucji powinna być dla nich bardziej korzystna niż oferta pozostałych, komercyjnych instytucji finansowych. Przedmiotem badań są banki spółdzielcze, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Wymienione podmioty są komponentem systemu finansowego cechującego się: – odrębnością prawną, – odrębnością instytucjonalną, – odrębnością organizacyjną, – odrębnością produktową. Strukturę sektora finansowego w Polsce w latach 2004–2006 przedstawia tabela 1. Tabela 1. Struktura sektora finansowego w Polsce w latach 2004 i 2006 (aktywa w mln zł oraz udział procentowy instytucji w sektorze) odniesiona do PKB 2004 Instytucje. aktywa (mln zł). Banki. 538 472. OFE. 62 627. Zakłady ubezpieczeń gospodarczych Fundusze inwestycyjne. Razem PKB. udział instytucji w sektorze (%) 75,15. 77 897. 10,87. 37 531. 5,24. 716 527. 922 157. 8,74. 100,00. 77,7. 2006 aktywa (mln zł) 628 856 97 365. 97 755. 77 303. 901 279. 976 000. udział instytucji w sektorze (%) 69,77. 10,80 10,85. 8,58. 100,00 92,34. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych www.nbp.pl, www.knf.gov.pl (3 listopada 2006). 4. Opracowanie własne na podstawie materiałów zamieszczonych w: www.ekonomiaspoleczna.pl..

(4) Maria Płonka. 22. 3. Pozycja sektora bankowości spółdzielczej w Polsce Funkcjonowanie banków spółdzielczych (BS) w Polsce określają trzy ustawy: Prawo bankowe5, ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych6 oraz Prawo spółdzielcze7. Takie określenie banku spółdzielczego przez system prawny sprawia, że ma on dwoisty charakter: jest jednocześnie bankiem i spółdzielnią. Wyznacza to tożsamość banku spółdzielczego jako dobrowolnego zrzeszenia nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swych członków prowadzą wspólną działalność gospodarczą8. Realizacja misji społecznej banków spółdzielczych sprowadza się do zaspokajania zapotrzebowania na usługi finansowe klientów indywidualnych i instytucjonalnych w środowisku lokalnym i ku jego pożytkowi9. Od 2001 r. banki spółdzielcze, z uwagi na niski poziom kapitałów własnych, zrzeszają się kapitałowo (jako akcjonariusze) w trzech zrzeszeniach: – Banku Polskiej Spółdzielczości SA (354 banki spółdzielcze, 3,23% sektora bankowego, 19 mld zł sumy bilansowej), – Spółdzielczej Grupie Bankowej (154 banki spółdzielcze, 1,66% sektora bankowego, 9,8 mld zł sumy bilansowej), – Mazowieckim Banku Regionalnym SA (80 banków spółdzielczych, 0,76% sektora bankowego, 4,4 mld zł sumy bilansowej). Wybór banku zrzeszającego BS jest dobrowolny i dotyczy banków, wobec których zastosowano obniżony wymóg kapitałowy. Wobec innych banków oraz banków spółdzielczych niezrzeszonych wymóg ten wynosi 5 mln euro. Pozostałe banki spółdzielcze muszą osiągnąć poziom kapitałów własnych w wysokości 500 tys. euro do 31 grudnia 2005 r. i 1 mln euro do 2010 r. Specyfikę BS wyznacza zasada zmienności funduszy własnych, ponieważ bank spółdzielczy jako spółdzielnia jest zrzeszeniem osób, a nie kapitałów. Wszelkie zmiany składu członkowskiego BS zmieniają poziom funduszu udziałowego, jednego ze składników funduszy własnych. Jednocześnie rozproszenie kapitału udziałowego banku spółdzielczego zwiększa jego stabilność. Specyfikę banków spółdzielczych wyznaczają również zasady spółdzielcze wpisane w wymienione zasady działań podmiotów ekonomii społecznej oraz regu5. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. 2002 nr 72, poz. 665.. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, Dz.U. 2001 nr 119, poz. 1252. 6. 7 8. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1982 nr 30, poz. 210. Art. 1 ustawy Prawo spółdzielcze.. Ekonomika banku spółdzielczego, red. J. Szambelańczyk, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1999, s. 17. 9.

(5) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 23. lacje szczególne dotyczące funkcjonowania banku spółdzielczego, o charakterze ograniczeń: przedmiotowych, podmiotowych i terytorialnych. Ograniczenia przedmiotowe działalności banków spółdzielczych dotyczą czynności bankowych, których BS samodzielnie nie może wykonywać. Czynnościami tymi są m.in.: otwieranie i prowadzenie akredytyw, emitowanie bankowych papierów wartościowych, operacje, których przedmiotem są warianty, operacje terminowe. Ograniczenia podmiotowe czynności bankowych BS dotyczą transakcji i operacji, które BS mogą wykonywać wyłącznie z określonymi klientami. Kredyty, pożyczki, gwarancje bankowe i poręczenia mogą być udzielane tylko klientom z obszaru działania banku spółdzielczego. Ograniczenie to zostało wprowadzone w celu skoncentrowania najbardziej ryzykownej działalności BS w środowisku lokalnym i tym samym lepszego rozpoznania i monitorowania ryzyka. Ograniczenia terytorialne w działalności banku spółdzielczego uzależnione są od wysokości jego funduszy własnych. Większe fundusze własne pozwalają rozszerzyć działalność banku spółdzielczego do terenu województwa, w którym ma siedzibę dany bank spółdzielczy (przy funduszach własnych od 1–5 mln euro), lub na obszar całego kraju (fundusze własne powyżej 5 mln euro). Większy obszar działalności przynosi na ogół realizację korzyści skali i lepszą efektywność ekonomiczną. Jednocześnie w większym obszarze działalności trudniej jest zachować tradycyjne relacje w kontaktach klientów z bankami spółdzielczymi, oparte na wzajemnej znajomości, a nawet więzi10. Szczególne uregulowania działalności banków spółdzielczych wynikają z ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych. Są nimi: – możliwość realizowania funkcji instytucjonalnej kontroli wewnętrznej w bankach spółdzielczych przez bank zrzeszający, – ograniczenie minimalnego kapitału założycielskiego banków spółdzielczych, których założyciele wyrazili zamiar zawarcia umowy zrzeszenia do równowartości 1 mln euro (w złotych), – podwyższenie limitu sumy kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń dla członków organów banku i osób zajmujących stanowiska kierownicze w banku oraz osób powiązanych z nimi kapitałowo i organizacyjnie do 25% sumy funduszy podstawowych (norma ogólna – 10%), – obowiązek prezentowania w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny (oprócz informacji, które muszą zostać zgłoszone przez wszystkie inne banki), danych dotyczących obszaru działania oraz nazwy banku zrzeszającego, Więcej w: Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, CEDEWU.PL, Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2007, s. 173–174. 10.

(6) Maria Płonka. 24. – inne składniki funduszy własnych (fundusze podstawowe obejmują fundusz udziałowy, zasobowy i rezerwowy), w tym możliwość zaliczenia części dodatkowej kwoty odpowiedzialności do funduszy własnych, – możliwość powiadomienia o spełnieniu przesłanek uzasadniających zawieszenie działalności i wystąpienie do sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości również przez bank zrzeszający, – szczególny harmonogram zwiększania funduszy własnych banków spółdzielczych pozostających w zrzeszeniach11. Z założenia zatem banki spółdzielcze mają lokalny charakter i on determinuje czynniki ich przewagi konkurencyjnej oraz koszt ryzyka. Postępujący proces restrukturyzacji banków spółdzielczych wzmacnia ich pozycję w sektorze bankowym i finansowym w Polsce poprzez procesy konsolidacyjne i wzrost aktywów. Zmiany ilościowe sektora bankowego w Polsce i jego aktywa przedstawia tabela 2. Tabela 2. Zmiany ilościowe sektora bankowego w Polsce i jego aktywa Banki. Banki jako SA (centrale) Banki spółdzielcze. 1993. liczba banków 87. 1653. aktywa. 77,5 mld zł 5,5 mld zł. 2006. liczba banków 53. 584. aktywa. 589,5 mld zł 39,4 mld zł. Źródło: opracowanie własne na podstawie www.nbp.pl (2 listopada 2007).. Podstawowym czynnikiem sukcesu działalności banków spółdzielczych powinien być ich niszowy charakter. Banki te działają głównie na terenach wiejskich i małomiasteczkowych, gdzie idea spółdzielczości jest żywa. Ich klientami i jednocześnie udziałowcami, których liczbę szacuje się na 10 mln, są ludzie o średnich dochodach i gminy (70% gmin jest klientami BS). Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej rolnicy i samorządy lokalne są beneficjentami znacznych środków pomocowych (m.in. dopłaty bezpośrednie, inne środki określone w „Programie rozwoju obszarów wiejskich” i innych programach unijnych), co rodzi zapotrzebowanie na bankową obsługę finansowania i nowe produkty związane z pomocą unijną (np. kredyty pomostowe). Ważną przesłanką rozwoju banków spółdzielczych jest zatem solidaryzm członków oraz dobrze rozpoznany rynek lokalny i dostosowanie się do jego potrzeb. Skutkuje to poczuciem więzi społecznych, terytorialnych i szeregiem nieformalnych informacji o klientach, które obniżają ryzyko prowadzenia działalności bankowej. 11. Ibidem, s. 174..

(7) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 25. 4. Pozycja spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK) w Polsce Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK) stanowią obecnie alternatywne źródło zaspokojenia potrzeb finansowych dla tych grup społecznych, które z różnych powodów (finansowych i pozafinansowych) nie chcą (lub nie mogą) korzystać z bankowych produktów finansowych, a jednocześnie chcą korzystać z usług finansowych wyposażonych w gwarancje podobne do systemu bankowego. SKOK są szansą dla niezamożnych środowisk na niezależność ekonomiczną, niezależność od lichwy i ekonomiczną edukację szerokich środowisk społecznych. SKOK działają w Polsce w obecnym kształcie od 1992 r., lecz tradycją sięgają do drugiej połowy XIX w., nawiązując do zasad spółdzielni finansowych Friedricha Wilhelma Raiffeisena (Niemcy, połowa XIX wieku). Zasady kas Raiffeisena (pierwsza powstała w 1869 r. we wsi Anhausen) były następujące: – ograniczony teren działania (jedna parafia lub łącznie ok. 1500 osób, które się znają i darzą zaufaniem), – członkowie odpowiadają solidarnie własnym majątkiem, – udzielanie pożyczek celowych bez zabezpieczenia (solidarna odpowiedzialność), – brak udziałów (początkowo) zastępowany stopniowo niskimi udziałami, by nie ograniczać członkostwa najuboższym, – oszczędna gospodarka spółdzielni (niskie oprocentowanie pożyczek), – społeczny zarząd (wynagrodzenie stosowano jedynie wobec księgowego)12. Spółdzielnie kredytowe były „fundacjami taniego kredytu”, „towarzystwami wzajemnego ratowania się w nieszczęściach”, opartymi na idei samopomocy, samozarządzania i demokracji ekonomicznej (zasada 1 członek – 1 głos). Na wzór kas Raiffeisena na ziemiach polskich powstawały w II połowie XIX w. banki ludowe w Wielkopolsce, kasy włościańskie na Podolu, kasy F. Stefczyka w Galicji. Przed II wojną światową do 3500 kas F. Stefczyka należało 1,5 mln ludzi. Wojna przerwała rozwój kas13. W efekcie transformacji systemowej po 1989 r. została reaktywowana i rozwinęła się w Polsce spółdzielczość kredytowa, działająca na podstawie Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych14. Franciszek Stefczyk jest dziś patronem ruchu SKOK, a największa kasa w Polsce nosi jego imię. F. Kędziorek, S. Cieśla, Spółdzielczość w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków, 1985, s. 44. 12. 13. www.skok.pl.. Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. 1996 nr 1, poz. 2 z późn. zm. 14.

(8) Maria Płonka. 26. Podobne instytucje, zwane także uniami kredytowymi, działają obecnie w 79 krajach, skupiając 118 mln ludzi. Mottem amerykańskiego ruchu unii kredytowych jest: „nie dla zysku, nie z powodu miłosierdzia, ale po to, aby służyć”15. Obecnie SKOK tworzą system podobny do konglomeratu dla zapewnienia bezpieczeństwa transakcji finansowych i realizacji zadań statutowych. System ten tworzą: odrębne prawo, instytucje i zasady działania. SKOK są alternatywnymi instytucjami finansowymi, ponieważ są zdolne udzielać pożyczek tym osobom, które nie miałyby szans uzyskać kredytów bankowych. Jest to możliwe, ponieważ SKOK są specyficzną wspólnotą samopomocową na rynku usług finansowych, działającą nie na podstawie Prawa bankowego, lecz Prawa spółdzielczego i Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Status spółdzielni nadaje SKOK specyficzny charakter; najczęściej SKOK tworzą ludzie związani z miejscem pracy lub przynależnością do tej samej grupy społecznej, lokalnej lub zawodowej, którzy wspólnie oszczędzają i pożyczają sobie pieniądze. SKOK funkcjonują obok systemu bankowego; bezpieczeństwo depozytów nie jest gwarantowane przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny, lecz przez tzw. Program Ochrony Oszczędności, na który składają się: Fundusz Stabilizacyjny Kasy Krajowej oraz Zbiorowe Ubezpieczenie Depozytów Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) SKOK. Środki Funduszu Stabilizacyjnego wynoszą około 1,22% aktywów kas, a tworzony jest on m.in. w celu zapewnienia stabilności finansowej SKOK oraz bezpieczeństwa zgromadzonych w nim oszczędności. Oszczędności członków SKOK są objęte ubezpieczeniem w TUW SKOK (od 1 stycznia 2003 r. kwota ta wynosi 22 500 euro), równoważnym gwarancji depozytów bankowych. Instytucje systemu SKOK tworzą: – Kasa Krajowa SKOK – centralna instytucja systemu, spółdzielnia osób prawnych zrzeszająca wszystkie SKOK, pełniąca funkcję reprezentacyjną na zewnątrz, regulacyjną i nadzorczą. Jej celem jest zapewnienie stabilności finansowej zrzeszonym kasom i bezpieczeństwa zgromadzonych oszczędności poprzez sprawowanie nadzoru i lustracji zgodności działalności kas z przepisami ustawy. Kasa Krajowa SKOK prowadzi działalność szkoleniowo-doradczą i jako pierwsza instytucja finansowa w Polsce uzyskała certyfikat potwierdzający zgodność prowadzonej działalności projektowej, finansowej oraz nadzorczej z ISO 9001; – Fundacja na rzecz Polskich Związków Kredytowych prowadząca działania promocyjne, szkoleniowe, doradcze; – Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych SKOK (TUW SKOK), zapewnia bezpieczeństwo oszczędności członkom SKOK oraz prowadzi działalność ubezpieczeniową na zasadzie not for profit; 15. www.skok.pl..

(9) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 27. – Stowarzyszenie Krzewienia Edukacji Finansowej, oferujące pomoc doradczą w rozwiązywaniu problemów finansowych i propagowaniu przedsiębiorczości oraz realizujące Program Przeciwdziałania Niewypłacalności i Spółdzielczy Arbitraż Konsumencki (do taniego, szybkiego i polubownego rozstrzygania sporów); – H&S Sp. z o.o. – firma świadcząca usługi informatyczne, zapewniająca obsługę księgowo-finansową SKOK; – Asekuracja Sp. z o.o. – firma multiagencyjna, zapewniająca kompleksową oraz specjalistyczną obsługę w zakresie doboru produktów ubezpieczeniowych; – Wyższa Szkoła Finansów i Administracji w Sopocie; – kwartalnik naukowy „Pieniądze i Więź” – pismo promujące edukację ekonomiczną wśród członków SKOK; – Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie SKOK SA zapewniające członkom SKOK różnorodne ubezpieczenia; – Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych SKOK SA zajmujące się lokowaniem środków pieniężnych uczestników w papierach wartościowych i innych prawach majątkowych; – Przedsiębiorstwo Turystyczne SKOK Family Tours Sp. z o.o. zajmujące się sprzedażą usług turystycznych dla członków SKOK, ich rodzin oraz innych klientów. Zasady SKOK nawiązują do zasad spółdzielczych oraz tradycji kas Hermana Schultze-Delitzscha i Friedricha Wilhelma Raiffeisena, stanowiąc ich modyfikację dostosowaną do wymogów współczesności. Wpisują się one również w wymienione wcześniej zasady działalności podmiotów ekonomii społecznej. Rozwój SKOK w Polsce w latach 1992–2006 przedstawia syntetycznie tabela 3. Tabela 3. Wybrane aspekty działalności SKOK w Polsce w latach 1992 i 2006 Rok 1992. 2006. Liczba kas (z oddziałami). Liczba członków. Aktywa (mln zł). Depozyty (mln zł). Pożyczki (mln zł). 1589. 1 551 000. 5 980,40. 5 553,26. 4 045,66. 13. 14 137. 4,28. 3,56. 2,99. Źródło: www.skok.pl (4 listopada 2007).. SKOK w swojej ofercie proponują podstawowe produkty parakredytowe: głównie pożyczki i „chwilówki” na warunkach podobnych jak w bankach lub korzystniejszych. Każda kasa ustala indywidualnie swój budżet, określa plany rozwojowe i strategię pozyskania członków, działając na podstawie znajomości środowiska społecznego. Wydaje się, że istotny rozwój system SKOK ma już za sobą. Obecnie powinna być realizowana strategia utrzymania pozycji, jaką osiągnęła sieć SKOK. Od banków odróżniają je mniejsze restrykcje finansowe, wynikające z braku zwierzch-.

(10) Maria Płonka. 28. ności nadzoru bankowego, co umożliwia bardziej elastyczną politykę w zakresie kreowania i sprzedaży produktów finansowych. 5. Pozycja towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Polsce Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) są specyficznymi zakładami ubezpieczeń, kierującymi się w swej działalności ideą wzajemności, swoistą demokracją wewnętrzną i brakiem nastawienia na zysk. TUW ubezpieczają swych członków na zasadzie wzajemności, co przejawia się w systemie niestałej składki ubezpieczeniowej (zwroty i dopłaty do składki w zależności od wyniku technicznego ubezpieczyciela). System niestałej składki ma charakter motywujący wobec członków TUW, by stosować prewencję ubezpieczeniową i ograniczać przejawy hazardu. Po II wojnie światowej możliwość prowadzenia działalności ubezpieczeniowej w Polsce w formie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) wprowadziła Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z dnia 28 lipca 1990 r.16, a rozszerzyła Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z dnia 22 maja 2003 r.17 Pierwszy TUW po II wojnie światowej powstał w 1991 r. Pod koniec 2006 r. prowadziło działalność 9 TUW: 2 w dziale I i 7 w dziale II. Jeden TUW (Florian) w 2005 r. zakończył działalność. TUW w dziale I reprezentują: Rejent Life (4 grupy) i MACIF Życie (5 grup). TUW działające w dziale II cechuje koncentracja działalności. Na 18 grup działalności w dziale II najszerszą działalność prezentują TUW: Pocztowe (17 grup), Concordia Polska (12 grup), TUW (11 grup) i TUZ (11 grup). Najwęższy zakres działalności prezentuje TUW Bezpieczny Dom (1 grupa). Pozostałe TUW w dziale II mają zezwolenie na działalność w 7 grupach (SKOK) i 6 grupach (CUPRUM). W większości TUW dominuje kapitał krajowy. Wyjątkami od tej reguły są: – MACIF Życie TUW (100% kapitału francuskiego), – Concordia Polska TUW (98,5% kapitału niemieckiego), – TUW TUW (38,47% kapitału francuskiego, 9,62% kapitału belgijskiego)18. Zmiany pozycji TUW na polskim rynku ubezpieczeniowym mierzone ilością zakładów ubezpieczeń prezentuje tabela 4.. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. 1996 nr 11, poz. 62 z późn. zm. 16. 17 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. 2003 nr 124, poz. 1151 z późn. zm. 18. Wg Raportu rocznego KNF 2006, www.knf.gov.pl..

(11) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 29. Tabela 4. Pozycja ilościowa i według kapitałów podstawowych TUW w rynku ubezpieczeniowym w latach 2000 i 2006 Wyszczególnienie Udział TUW w dziale I Udział TUW w dziale II Udział TUW w rynku ubezpieczeniowym. Udział ilościowy (%) 2000 2006 2,94 6,45 14,71 17,14 8,82 12,12. Udział w kapitałach podstawowych (%) 2000 2006 0,12 1,41 3,04 4,73 1,60 3,17. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Raportach rocznych PUNU, KNF zamieszczonych na www.knf.gov.pl.. Z danych zamieszczonych w tabeli 4 wynika, że ilościowy udział TUW w rynku systematycznie rośnie, lecz analogiczny udział w kapitałach podstawowych jest kilkukrotnie niższy, co potwierdza pogląd, że TUW są przedsiębiorstwami o niższym od przeciętnego potencjale majątkowym. Udział TUW w aktywach sektora ubezpieczeniowego w badanym czasie przedstawia tabela 5. Tabela 5. Udział TUW w rynku ubezpieczeniowym w latach 2000 i 2006 według sumy bilansowej (aktywa/pasywa) – stan na koniec danego roku (mln zł) Wyszczególnienie Aktywa TUW ogółem Aktywa zakładów ubezpieczeń ogółem Udział TUW w aktywach zakładów ubezpieczeń. 2000 133 37 927 0,35. 2006 631 10 8270 0,58. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Raportach rocznych PUNU, KNF zamieszczonych na www.knf.gov.pl.. Jednym z podstawowych mierników efektywności i pozycji ubezpieczyciela na rynku jest wielkość i dynamika sprzedaży, mierzona wysokością składki przypisanej brutto. Tabela 6 przedstawia udział TUW w rynku w analizowanym okresie według składki przypisanej brutto i w wypłaconych odszkodowaniach brutto. Tabela 6. Udział TUW w rynku ubezpieczeniowym w latach 2000 i 2006 według składki przypisanej brutto i według odszkodowań wypłaconych brutto Wyszczególnienie Udział TUW w dziale I Udział TUW w dziale II Udział TUW w rynku. Udział w składce przypisanej brutto (%) 2000 2006 0,09 0,05 0,54 2,34 0,36 1,06. Udział w odszkodowaniach wypłaconych brutto (%) 2000 2006 0,02 0,03 0,37 1,42 0,28 0,72. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Raportach rocznych PUNU, KNF zamieszczonych na www.knf.gov.pl..

(12) Maria Płonka. 30. Z danych tabeli 6 wynika, że w 2006 r. udział TUW w polskim rynku ubezpieczeń przekroczył wartość 1%, co jest nadal udziałem marginalnym, mimo jego systematycznego wzrostu. Warto zaznaczyć, że w wielu krajach udział ten jest dwucyfrowy, w niektórych nawet dominujący (np. Japonia z ok. 60-procentowym udziałem, USA z ok. 30-procentowym udziałem w rynku). Dynamika przypisu składki brutto jest zróżnicowana w poszczególnych TUW, jednak we wszystkich dodatnia. Z analizy danych w tabeli 6 wynika również, że ogólny udział TUW w wypłaconych odszkodowaniach jest niższy od składki przypisanej brutto. Jednym z najważniejszych mierników efektywności zakładów ubezpieczeń jest tzw. wskaźnik szkodowości składki, wyrażający stosunek wypłaconych odszkodowań brutto do składki przypisanej brutto. Tabela 7 prezentuje pozycję TUW na rynku ubezpieczeń mierzoną wskaźnikiem szkodowości składki w analizowanym czasie, odniesioną do wybranych elementów rynku ubezpieczeniowego. Tabela 7. Szkodowość składki w TUW w latach 2000 i 2006 na tle rynku ubezpieczeniowego (%) Wyszczególnienie. Przeciętna szkodowość składki w dziale I. 2000. 31,00. 2006. 40,11. Przeciętna szkodowość składki w dziale II. 60,87. Przeciętna szkodowość składki TUW w dziale II. 41,85. 30,92. 18,69. 58,30. 68,76. 60,61. Przeciętna szkodowość składki TUW w dziale I. Stosunek szkodowości składki TUW do szkodowości składki na rynku ubezpieczeń w dziale I. Stosunek szkodowości składki TUW do szkodowości składki na rynku ubezpieczeń w dziale II. 5,79. 51,02. 23,38. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Raportach rocznych PUNU, KNF zamieszczonych na www.knf.gov.pl.. Z danych tabeli 7 wynika, że TUW mają zdecydowanie niższą od przeciętnej szkodowość składki. Relatywnie niska szkodowość składki jest podstawowym efektem ekonomicznym TUW, decydującym o ich społeczno-ekonomicznej użyteczności i realizacji zasady wzajemności. Szkodowość składki jest istotną, lecz nie jedyną determinantą rentowności działalności ubezpieczeniowej. Brak realizacji korzyści skali powoduje, że koszty akwizycji czy administracji są w otwartych i przestrzennie rozbudowanych TUW relatywnie wysokie, obniżając wynik finansowy. Ekonomiczne efekty, generowane niską szkodowością składki, najpełniej przekładają się na korzystny wynik finansowy w małych, zamkniętych TUW. Zaprezentowane zmiany strukturalne rynku ubezpieczeniowego w Polsce w latach 2000 i 2006 świadczą o systematycznym, lecz powolnym wzroście pozycji.

(13) Instytucje finansowe jako podmioty ekonomii społecznej. 31. TUW na polskim rynku ubezpieczeń. Po prawie 16-letniej działalności TUW na polskim rynku można jednak nadal stwierdzić ich marginalną pozycję. 6. Podsumowanie Analiza wybranych instytucji ekonomii społecznej wskazuje na ich użyteczność w polskim sektorze finansowym mierzoną nie potencjałem, pozycją, wielkością wygenerowanego zysku, lecz zdolnością do zaspokojenia specyficznych potrzeb finansowych w określonym środowisku społecznym. Prezentacja pozycji instytucji finansowych nienastawionych na zysk, czyli: banków spółdzielczych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych i towarzystw ubezpieczeń wzajemnych na polskim rynku finansowym wskazuje na ich rozwój jakościowy (w przypadku banków spółdzielczych) i ilościowy (w przypadku SKOK oraz TUW). Są to instytucje potrzebne na polskim rynku finansowym jako instytucje alternatywne wobec pozostałych, komercyjnych przedsiębiorstw finansowych. W warunkach rozwiniętej gospodarki i zróżnicowania potrzeb społecznych coraz częściej czynnikiem sukcesu jest działalność w niszy rynkowej i koncentracja działalności: rynkowa, produktowa i rynkowo-produktowa. Idea solidaryzmu społecznego, przyjęta przez badane instytucje, w najlepszy sposób realizuje się w środowiskach lokalnych, wąskich kręgach zawodowych i społecznych, w których podstawową metodą minimalizacji ryzyka jest znajomość klienta i swoisty solidaryzm grupy. Jednakże coraz trudniej tę ideę połączyć z funkcjonującą w sektorze finansowym prawidłowością, że „duży może więcej”. Na konkurencyjnym rynku finansowym badanym instytucjom towarzyszy nieodłączny dylemat: zwiększenie skali działania skutkuje osłabieniem więzi członkowskich i zanikiem korzyści płynących z solidaryzmu grupowego, natomiast działalność w niszach rynkowych utrudnia realizację korzyści skali i osiąganie przez to większej efektywności ekonomicznej. Należy stwierdzić, że najważniejszą miarą oceny efektywności badanych instytucji finansowych jest stopień zaspokojenia potrzeb ich członków, wtórnym zaś efektem jest wzrost pozycji rynkowej i wizerunek. Literatura Defurny J., Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie. Koncepcja i rzeczywistość [w:] Ekonomia społeczna, Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Ministerstwo Polityki Społecznej, Kraków–Warszawa 2004. Ekonomika banku spółdzielczego, red. J. Szambelańczyk, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1999..

(14) 32. Maria Płonka. Hausner J., Izdebski H., Założenie do ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. Materiał przygotowawczy, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, materiały niepublikowane. Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, CEDEWU.PL, Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2007. Kędziorek F., Cieśla S., Spółdzielczość w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1985. Pearce J., Social Enterprise in Anytown [w:] Ekonomia społeczna 2002, Pierwsza europejska konferencja na temat ekonomii społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej, Praga, 24–25 października 2002, materiały konferencyjne. Raporty roczne PUNU, KNF, www.knf.gov.pl. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1982 nr 30, poz. 210. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. 1996 nr 11, poz. 62 z późn. zm. Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. 1996 nr 1, poz. 2 z późn. zm. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. 2002 nr 72, poz. 665. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, Dz.U. 2001 nr 119, poz. 1252. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. 2003 nr 124, poz. 1151 z późn. zm. Financial Institutions as Social Economy Entities The aim of this article is to present the position of non-profit oriented financial institutions – cooperative banks, cooperative building societies, mutual insurance companies – on the Polish financial market and in the social economy sector, and to determine their development prospects. In particular, the author discusses general issues connected with the social economy sector and its place in the economy. Next, she analyses the specific nature and position of cooperative banking, cooperative building societies, and mutual insurance companies in Poland, and on this basis determines their development prospects and the factors governing them..

(15)