MARIA DEC, KAROLINA PAWLAK, WALENTY POCZTA1
DETERMINANTY SYTUACJI WY¯YWIENIOWEJ
LUDNOŒCI ŒWIATA
Abstrakt. Celem opracowania jest ocena aktualnej sytuacji ¿ywnoœciowej w regionach
œwia-ta dotkniêtych problemem niedo¿ywienia oraz okreœlenie roli sektora rolnego w kszœwia-ta³towa- kszta³towa-niu tej sytuacji. W badaniach podjêto równie¿ próbê wyznaczenia czynników determinuj¹-cych stopieñ wy¿ywienia ludnoœci wraz z iloœciowym okreœleniem si³y ich oddzia³ywania. W analizie wykorzystano dane Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wy¿ywienia i Rol-nictwa (FAO).
S³owa kluczowe: g³ód, niedo¿ywienie, bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe, rolnictwo œwiatowe
WPROWADZENIE
Sytuacja ponad 850 milionów ludzi g³oduj¹cych i niedo¿ywionych jest jed-nym z najpowa¿niejszych problemów wspó³czesnego œwiata [The State... 2006]. Brak ¿ywnoœci stanowi bowiem istotne zagro¿enie dla ¿ycia u jego pocz¹tków, a tak¿e w póŸniejszych fazach rozwoju cz³owieka.
Wojciechowski [2005] wspomina o dwojakim rozumieniu pojêcia „g³ód”. Z jednej strony definiuje go jako wystêpuj¹ce w danej chwili poczucie ³aknie-nia, z drugiej zaœ jako utrzymuj¹cy siê przez d³u¿szy czas stan, w wiêkszym lub mniejszym stopniu powtarzaj¹cy siê cyklicznie, prowadz¹cy do wyniszczenia organizmu. Oznacza wiêc ono krótkotrwa³y lub przewlek³y „... stan organizmu zwi¹zany z niedoborem lub brakiem po¿ywienia” [S³ownik jêzyka... 1978]. Po-cz¹tkowo g³ód uto¿samiano z niedostatkiem pokarmu niezbêdnego do zaspoko-jenia apetytu [Encyclopaedia of... 1931], obecnie terminu tego u¿ywa siê do okreœlenia braku oko³o czterdziestu podstawowych sk³adników niezbêdnych do utrzymania zdrowia, takich jak aminokwasy, sole mineralne lub witaminy [Ca-stro 1954]. W ten sposób poszerzono pojêcie g³odu o tzw. g³ód ukryty lub ina-czej niedo¿ywienie.
WIEΠI ROLNICTWO, NR 2 (139) 2008
1Autorzy s¹ pracownikami naukowymi Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Niedo¿ywienie (g³ód utajony) jest to wiêc rezultat spo¿ywania niedostatecz-nej iloœci ¿ywnoœci i/lub ¿ywnoœci z niedoborem sk³adników od¿ywczych. Po-jêcie to dotyczy g³ównie niedoboru energii lub bia³ka i energii [World Food... 2006]. Nale¿y odnotowaæ, ¿e co roku z powodu niedo¿ywienia umiera oko³o 10 milionów dzieci poni¿ej pi¹tego roku
¿ycia [World Food... 2006]. Z powodu niedostatecznego pokrycia zapotrzebo-wania na energiê, bia³ko i specyficzne sk³adniki pokarmowe, takie jak na przy-k³ad ¿elazo, cierpi¹ równie¿ kobiety w wieku reprodukcyjnym, czego konse-kwencj¹ jest czêsta niedowaga i choroby wydawanego na œwiat potomstwa.
„Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe” to termin, który w s³owniku pojêæ spo³eczno--ekonomicznych pojawi³ siê dopiero w po³owie lat siedemdziesi¹tych XX wie-ku. Oznacza „... stan gospodarki, w której potrzeby ¿ywnoœciowe wszystkich lu-dzi, uznane za spo³ecznie akceptowalne, mog¹ byæ zaspokojone” [Ma³ysz 1998]. Wed³ug FAO: „... bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe istnieje wówczas, gdy wszyscy ludzie przez ca³y czas maj¹ zarówno fizyczny, jak i ekonomiczny dostêp do do-statecznej iloœci bezpiecznej i zdrowej ¿ywnoœci, która zaspokoi ich dzienne za-potrzebowanie na zdrowy i aktywny styl ¿ycia” [The State... 2006]. W definicji bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego nacisk po³o¿ony jest na s³owo „dostateczna” iloœæ ¿ywnoœci, czyli wystarczaj¹ca iloœæ kalorii, oraz na „zapotrzebowanie” dla aktywnego i zdrowego ¿ycia, a nie tylko na prze¿ycie, które wymaga³oby zaspo-kojenia minimalnego zapotrzebowania energetycznego.
Potrzeba bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego mo¿e byæ zatem zaspokojona tylko w przypadku jednoczesnego zapewnienia fizycznej i ekonomicznej dostêpno-œci zdrowej ¿ywnodostêpno-œci. Zdaniem Ma³ysza [1991]: „... koncepcja bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego stanowi wzorzec, zgodnie z którym dopiero równoczesne spe³-nienie wszystkich trzech wymienionych warunków gwarantuje bezpieczeñstwo. Taki stan nie zosta³ dot¹d w ¿adnym kraju osi¹gniêty, co nie znaczy, ¿e nie na-le¿y siê odwo³ywaæ do owego wzorca, choæby po to, aby móc mierzyæ swe od-dalenie od stanu po¿¹danego”.
„Dostêpnoœæ fizyczna” ¿ywnoœci oznacza jej wystarczaj¹c¹ poda¿ na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. W najlepszej sytuacji s¹ pañstwa, w których krajowa gospodarka ¿ywnoœciowa zapewnia pokrycie co najmniej minimalnego zapotrzebowania fizjologicznego ca³ej ludnoœci, import zaœ dostarcza ¿ywnoœæ po-nad to zapotrzebowanie. Dostawy ¿ywnoœci powinny byæ ci¹g³e i niezawodne, co oznacza koniecznoœæ tworzenia zapasów i rezerw ¿ywnoœciowych.
„Ekonomiczna dostêpnoœæ” ¿ywnoœci jest uzale¿niona od si³y nabywczej konsumentów. Tak¿e najbiedniejsze gospodarstwa domowe musz¹ mieæ dostêp do niezbêdnej iloœci ¿ywnoœci. Jak wskazuje doœwiadczenie wielu krajów, prak-tycznie ka¿de pañstwo, niezale¿nie od panuj¹cego ustroju spo³eczno-ekonomic-znego, interweniuje w konsumpcjê ¿ywnoœci. Interwencja ta realizowana jest poprzez ró¿ne formy pomocy adresowanej do ubo¿szej ludnoœci (np. bony ¿yw-noœciowe, zasi³ki pieniê¿ne), a w mniejszym stopniu przez pomoc nieadresowa-n¹ (np. dotacje do cen ¿ywnoœci, z której korzystaj¹ wszyscy kupuj¹cy). Ekono-miczna dostêpnoœæ ¿ywnoœci kszta³tuje siê odmiennie w krajach wysokorozwi-niêtych i w krajach rozwijaj¹cych siê. W krajach wysokorozwiwysokorozwi-niêtych, w
któ-rych obywatele dysponuj¹ wysokimi dochodami, wydatki na ¿ywnoœæ z regu³y nie przekraczaj¹ 10% wydatków ogó³em [Falkowski i Kostrowicki 2001]. Z ko-lei w krajach rozwijaj¹cych siê na ogó³ ubogie spo³eczeñstwo wiêkszoœæ uzyski-wanych dochodów przeznacza na ¿ywnoœæ.
FAO zwraca uwagê na cztery wymiary bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego. De-finiuje je jako [The State... 2006]:
– fizyczn¹ dostêpnoœæ ¿ywnoœci;
– ekonomiczny dostêp do ¿ywnoœci, dwa pierwsze wymiary definiowane s¹ po-dobnie jak u poprzednich autorów;
– stabilnoœæ dostaw i transportu, mo¿e byæ zak³ócana przez pogodê, wahania cen, katastrofy spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka oraz ró¿nymi czynnika-mi politycznyczynnika-mi i ekonoczynnika-micznyczynnika-mi;
– bezpieczn¹ i zdrow¹ ¿ywnoœæ, zale¿n¹ od jakoœci ¿ywnoœci, dostêpu do czy-stej wody, zdrowia i warunków sanitarnych.
Istnieje wiele czynników powoduj¹cych, ¿e sytuacja ¿ywnoœciowa ludzi prze-staje byæ bezpieczna. Stopieñ podatnoœci na niedo¿ywienie indywidualnych go-spodarstw domowych i grup ludzi zale¿y od zdolnoœci radzenia sobie z ró¿nymi czynnikami ryzyka. Niedo¿ywienie i g³ód s¹ zjawiskami z³o¿onymi i wielowy-miarowymi. Problem braku ¿ywnoœci mo¿e byæ spowodowany zarówno przy-czynami naturalnymi, jak i okolicznoœciami o charakterze politycznym lub eko-nomicznym. Do najczêœciej wymienianych czynników powoduj¹cych niedo¿y-wienie ludnoœci zalicza siê: naturalne katastrofy, konflikty zbrojne, biedê, niski poziom infrastruktury w rolnictwie, brak racjonalnej polityki rolnej i niszczenie œrodowiska, a tak¿e czynniki demograficzne – przede wszystkim nienad¹¿aj¹c¹ za przyrostem naturalnym produkcjê ¿ywnoœci. Rzadziej wskazywane s¹ nato-miast szkodniki i choroby roœlin oraz epidemie wœród ludzi (HIV, AIDS) [Gospo-darka rolniczo-¿ywnoœciowa... 1987, King i Schneider 1992, Gulbicka 2003, World Agriculture...2003].
Problematyka wy¿ywienia ludnoœci œciœle wi¹¿e siê z sytuacj¹ rolnictwa w po-szczególnych krajach i regionach œwiata. Jest to bowiem sektor gospodarczy, w którym wytwarzane s¹ podstawowe produkty ¿ywnoœciowe. Dwukrotne za³a-manie produkcji obejmuj¹ce wiele krajów na pocz¹tku lat trzydziestych XX wie-ku i w okresie powojennym „... zwróci³o uwagê na zagadnienia rozwoju rolnic-twa nie tylko dla zaspokojenia najniezbêdniejszych potrzeb ¿yciowych ka¿dego cz³owieka, ale tak¿e na jego rolê jako czynnika harmonijnego rozwoju gospodar-czego pañstw (...)” [Adamowicz 1978].
Obecnie problem g³odu najbardziej powszechny jest w Afryce, Azji oraz Ame-ryce Po³udniowej i Œrodkowej. W raporcie FAO stwierdzono, i¿ wielkoœæ œwia-towej produkcji ¿ywnoœci jest bliska osi¹gniêcia historycznego maksimum, ale jej dystrybucja pozostaje wci¹¿ ra¿¹co nierównomierna [The State... 2006]. Prze-widuje siê na przyk³ad, ¿e Afryka powinna zwiêkszyæ produkcjê ¿ywnoœci o 300%, by w 2050 roku mog³a wy¿ywiæ wszystkich mieszkañców, podczas gdy Ameryka £aciñska i Karaiby o 80%, Azja o 69%, a Ameryka Pó³nocna o 30%2.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e rosn¹ce zapotrzebowanie na ¿ywnoœæ bêdzie mog³o byæ zaspokojone, o ile wzrost PKB bêdzie szybszy ni¿ wzrost liczby ludnoœci. Jed-noczeœnie konieczny bêdzie rozwój sektora rolnego [World Agriculture... 2003]. Celem opracowania jest ocena aktualnej sytuacji ¿ywnoœciowej w regionach œwiata dotkniêtych problemem niedo¿ywienia oraz okreœlenie roli sektora rolne-go w kszta³towaniu tej sytuacji.
MATERIA£ I METODA BADAÑ
W badaniach pos³u¿ono siê opracowaniami The State of Food and Agricul-ture, publikowanymi przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych ds. Wy¿y-wienia i Rolnictwa (FAO). Wykorzystano metodê analizy porównawczej, kla-syczne miary po³o¿enia (œrednia arytmetyczna wa¿ona) i metodê regresji wielorakiej.
Jako potencjalne zmienne objaœniaj¹ce stopieñ wy¿ywienia ludnoœci przyjêto: – powierzchniê wy¿ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na 1 mieszkañca wyra¿on¹ w ha
gruntów ornych/osobê (X1),
– wysokoœæ produktu krajowego brutto w przeliczeniu na mieszkañca wyra¿on¹ w USD/osobê (X2),
– udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB wyra¿ony w % (X3),
– udzia³ ludnoœci rolniczej w ogóle ludnoœci danego kraju/regionu wyra¿ony w % (X4),
– odsetek ziem nawadnianych, czyli udzia³ nawadnianych gruntów ornych i pa-stwisk w ca³kowitej powierzchni u¿ytków rolnych (X5),
– saldo handlu rolnego w przeliczeniu na 1 mieszkañca (X6),
– liczbê ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha gruntów ornych (X7),
– ró¿nicê miêdzy tempem przyrostu naturalnego a tempem przyrostu produkcji rolnej na osobê (X8).
Wstêpnej analizy danych dokonano obliczaj¹c œrednie arytmetyczne wa¿one liczb¹ ludnoœci wed³ug nastêpuj¹cej formu³y [Wysocki i Lira 2003]:
—x = 1 k
Σ
fixi n i = 1 gdzie:xi– i-ta wartoœæ danej zmiennej o liczbie ludnoœci fi, która przyjmuje k wartoœci, – œrednia arytmetyczna danej zmiennej wa¿ona liczb¹ ludnoœci,
k– liczba pañstw / grup pañstw,
n– ³¹czna liczba ludnoœci danej grupy k pañstw.
Powy¿sza analiza pos³u¿y³a do ustalenia ogólnych zale¿noœci pomiêdzy zmienn¹ objaœnian¹ (kryterialn¹, zale¿n¹), tj. stopniem niedo¿ywienia ludno-œci (Y), a wskazanymi zmiennymi objaœniaj¹cymi (X1–X8). W celu okreœlenia iloœciowych zwi¹zków pomiêdzy stopniem niedo¿ywienia ludnoœci a po-szczególnymi zmiennymi niezale¿nymi wykorzystano metodê regresji wielo-rakiej3. Pozyskano informacje o czêstoœci wystêpowania i sile oddzia³ywania
poszczególnych zmiennych objaœniaj¹cych na stopieñ niedo¿ywienia ludno-œci. Badaniom poddano grupê 107 pañstw œwiata, charakteryzuj¹cych siê znacznym odsetkiem populacji niedo¿ywionej ludnoœci w ogóle4. Analizê przeprowadzono w przekroju regionalnym, przyjmuj¹c podzia³ œwiata na re-giony wed³ug FAO (http: //www. fao. org/docrep/006/Y5160E/y5160e16a. htm; 20.02.2006).
SYTUACJA ROLNICTWA A STOPIEÑ WY¯YWIENIA LUDNOŒCI Znaczenie gospodarcze sektora rolnego a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Przeprowadzone badania potwierdzaj¹ zwi¹zek sytuacji ¿ywnoœciowej ze sta-nem rolnictwa w poszczególnych regionach œwiata. Mo¿na stwierdziæ, ¿e im wiêksze znaczenie gospodarcze sektora rolnego, tym stopieñ niedo¿ywienia i ubóstwa jest wy¿szy. Do takiej konkluzji sk³ania analiza udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB oraz odsetka ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie populacji danego kraju/regionu. Pierwszy z wymienionych wskaŸników wynosi ponad 30% w krajach, gdzie g³oduje od 35 do niemal 50% ludnoœci, i zmniejsza siê wraz ze spadkiem poziomu niedo¿ywienia.
Podobn¹ zale¿noœæ stwierdzono równie¿ dla drugiego miernika. Ludnoœæ rol-nicza stanowi 60, a nawet 70% ogó³u populacji w krajach z najwy¿szym odset-kiem ludnoœci niedo¿ywionej5. Odsetek ten jest mniejszy w pañstwach, w któ-rych problem niedo¿ywienia wystêpuje w mniejszej skali, i wynosi niespe³na 10% w grupie krajów, w których udzia³ ludnoœci niedo¿ywionej nie przekracza 2,5% (rysunek 1).
Analogiczne wnioski nasuwaj¹ siê tak¿e po ustaleniu obu wymienionych wielkoœci dla poszczególnych regionów œwiata. Z badañ wynika, ¿e omawiane wskaŸniki s¹ najmniej korzystne dla Afryki Subsaharyjskiej (rysunek 2), w któ-rej odnotowuje siê najwy¿szy, w porównaniu z pozosta³ymi regionami, odsetek ludnoœci g³oduj¹cej w ca³oœci populacji regionu.
Powierzchnia wy¿ywieniowa i nawadnianie u¿ytków rolnych a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Rolnictwo na obszarach charakteryzuj¹cych siê relatywnie najwy¿szym stop-niem niedo¿ywienia, a wiêc g³ównie na terenie Afryki Subsaharyjskiej oraz Azji i Pacyfiku, jest ma³o wydajne, co wi¹¿e siê przede wszystkim z nisk¹ produk-tywnoœci¹ czynników wytwórczych, a w szczególnoœci pracy i ziemi. Problem stanowi ograniczonoœæ zasobów ziemi i zbyt ma³a powierzchnia wy¿ywieniowa
3 Interpretuj¹c wyniki badañ, uwzglêdniono: wspó³czynniki Beta, b³¹d standardowy estymacji,
istotnoœæ statystyczn¹ p, korelacjê cz¹stkow¹, wspó³czynnik tolerancji oraz wspó³czynnik
deter-minacji R2[STATISTICA PL 2007].
4FAO w swoich opracowaniach wymienia 116 krajów, w których istnieje problem niedo¿ywienia,
9 z nich (Komory, Liberia, Nowa Kaledonia, Palestyna, Serbia i Czarnogóra – w wykazie FAO kra-je te potraktowano jako kra-jedno pañstwo, Seszele, Wyspy Salomona, Surinam, Turkmenistan) nie uwzglêdniono w badaniach ze wzglêdu na ograniczon¹ dostêpnoœæ danych.
5Dla porównania, œredni w skali roku odsetek ludnoœci niedo¿ywionej w ogóle populacji ca³ego
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 Afryka Subsaharyjska Azja i Pacyfik Ameryka Karaiby £aciñska i Kraje przechodz¹ce transformacjê Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna ludnoœæ niedo¿ywiona (% ludnoœci ogó³em) udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB (%) ludnoœæ rolnicza (% ludnoœci ogó³em)
RYSUNEK 2. Regionalne zró¿nicowanie niedo¿ywienia, ludnoœci rolniczej i udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB w 2003 roku
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
7,319,45 10,29 18,91 12,10 26,86 14,17 61,43 22,14 52,05 31,12 68,52 15,41 61,98 0 10 20 30 40 50 60 70 < 2,5% 2,5– 4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49% 50% i wiêcej
odsetek ludnoœci niedo¿ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%)
udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB (%) ludnoœæ rolnicza (% ludnoœci ogó³em)
%
RYSUNEK 1. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB i udzia³ ludnoœci rolniczej w ogóle populacji a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku
przypadaj¹ca na 1 mieszkañca, jak równie¿ rozdrobnienie struktury agrarnej. Wykonane analizy dowodz¹, ¿e najmniejsz¹ powierzchniê wy¿ywieniow¹ per capita posiadaj¹ kraje, w których odsetek osób niedo¿ywionych jest relatywnie najwy¿szy (rysunek 3). Alternatyw¹ dla zwiêkszenia powierzchni upraw mo¿e byæ poprawa wydajnoœci produkcji z 1 ha. Jednym z najbardziej obiecuj¹cych osi¹gniêæ ostatnich czasów s¹ nowe odmiany roœlin uprawnych. Najlepsze efek-ty produkcyjne uda³o siê osi¹gn¹æ w geneefek-tycznie zmutowanych gatunkach ry¿u, pszenicy i kukurydzy. Nowe wysokowydajne gatunki tych zbó¿ daj¹ rocznie o 50 mln ton zbiorów wiêcej w stosunku do metod uprawy tradycyjnej [Gulbic-ka 2003]. Biotechnologia, manipuluj¹c genami roœlin, umo¿liwia zatem uzys[Gulbic-ka- uzyska-nie dalszego wzrostu produkcji rolniczej. Z drugiej jednak strony, nowe sposo-by produkcji faworyzuj¹ g³ównie œredniej wielkoœci farmy i staj¹ siê przyczyn¹ pog³êbiaj¹cej siê biedy drobnych rolników oraz migracji wielu ludzi ze wsi do miast.
Brak kapita³u, postêpu technicznego i stosowania nowoczesnych technik uprawowych, takich jak na przyk³ad sztuczne nawadnianie, sprawia, ¿e relatyw-nie prymitywne rolnictwo wielu krajów relatyw-nie jest w starelatyw-nie zapewniæ wystarczaj¹-cej iloœci po¿ywienia dla du¿ej i systematycznie rosn¹wystarczaj¹-cej liczby ludnoœci. Prze-prowadzona analiza wykaza³a, ¿e w najmniejszym stopniu nawadniane s¹ grun-ty orne i pastwiska krajów, w których ponad 50% populacji cierpi g³ód. Odsetek ziem irygowanych w tej grupie pañstw wynosi tylko 6,5%, podczas gdy w po-zosta³ych grupach waha siê w przedziale 11,8–37,2% (rysunek 4). W zwi¹zku z tym, prawdopodobnie skuteczn¹ form¹ pomocy w rozwi¹zywaniu problemów ¿ywnoœciowych jest udostêpnienie krajom rozwijaj¹cym siê nowoczesnych technologii rolniczych i podnoszenie kwalifikacji rolników. Zdaniem Adamowi-cza [1978] „... wiele bodŸców rozwoju produkcji mo¿e byæ wyzwolone przez udostêpnianie i uregulowanie kredytów dla rolnictwa, przez usprawnienie rynku rolnego i rozwój us³ug produkcyjnych. Wielkie mo¿liwoœci rozwojowe kryj¹ siê
0,33 0,42 0,24 0,11 0,17 0,17 0,13 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 < 2,5% pow ierzchnia
wy¿ywieniowa (ha go/os)
2,5–4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49% 50%
i wiêcej odsetek niedo¿ywionych osób w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 3. Powierzchnia wy¿ywieniowa a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
w podnoszeniu poziomu oœwiaty, w doskonaleniu zawodowym rolników, w pro-wadzeniu badañ naukowych i wdra¿aniu osi¹gniêæ naukowych”.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e w nadchodz¹cych latach nie przewiduje siê znacz¹cego zwiêkszenia powierzchni nawadnianych gruntów w skali globalnej. Zgodnie z Raportem o gospodarce wodnej na œwiecie [The United... 2003], zasoby wody znajduj¹ siê bowiem na wyczerpaniu, a irygacja w 2003 roku poch³ania³a a¿ 70% zu¿ywanej na œwiecie wody. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e: „... wzrost niedoboru wody w skali globalnej bêdzie w przysz³oœci w 20% wynikiem zmian klimatycz-nych. Podczas gdy w rejonach wilgotnych zwiêkszy siê iloœæ opadów, w rejo-nach zagro¿onych susz¹, a nawet w niektórych obszarach tropikalnych i subtro-pikalnych opady bêd¹ rzadsze i nieregularne” [The United... 2003]. Analitycy UNESCO informuj¹ równie¿ o nieefektywnoœci nawadniania. Z przedstawio-nych przez nich szacunków wynika, ¿e prawie 60% wykorzystywanej w tym ce-lu wody ulega zmarnotrawieniu i nie przewiduje siê w tej kwestii istotnej popra-wy [The United... 2003]. Sztuczne nawadnianie jest ponadto inwestycj¹ kosz-town¹, a wiêc niemo¿liw¹ do zrealizowania w pozbawionych kapita³u pañ-stwach.
Poziom PKB a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Kraje, których ludnoœæ cierpi niedo¿ywienie s¹ zazwyczaj krajami ubogimi. Badania wykaza³y istotny zwi¹zek ubóstwa z g³odem (rysunek 5). Zdecydowa-nie najni¿sze PKB, wynosz¹ce roczZdecydowa-nie œrednio 749 USD na osobê, odnotowano w krajach, w których odsetek niedo¿ywionych osób przekracza 50%. Przy tak niskim PKB wiêksza czêœæ bud¿etu gospodarstw domowych wykorzystywana jest do zaspokojenia bie¿¹cych potrzeb, w tym przede wszystkim na spo¿ycie ¿ywnoœci [The State... 2005]. Przy takiej strukturze wydatków niewiele œrodków przeznacza siê na inwestycje w rolnictwie, a w konsekwencji produkcja artyku-³ów ¿ywnoœciowych w najbiedniejszych rejonach œwiata wykazuje tendencjê spadkow¹. 26,58 31,03 10,62 31,73 37,15 11,83 6,51 0,00 naw adnianie G O i pastw iska (% ) 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 < 2,5% 2,5–4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49% 50% i wiêcej odsetek niedo¿ywionych osób w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 4. Poziom nawadniania gruntów ornych i pastwisk a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
Stopieñ mechanizacji rolnictwa a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Jak wspomniano, rolnictwo krajów, w których odnotowuje siê najwy¿szy sto-pieñ niedo¿ywienia, cechuje siê najni¿szym stopniem mechanizacji rolnictwa. Œwiadczy o tym liczba ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha gruntów ornych w tych pañstwach. Wynosi ona œrednio tylko 2,3 oraz 3,7 w krajach, w których odpowiednio ponad 35% i ponad 50% populacji g³oduje (rysunek 6). Dla porów-nania przeciêtna w skali ca³ego œwiata liczba ci¹gników/1000 ha GO wynosi 19,7, a w grupie krajów z najmniejszym odsetkiem osób niedo¿ywionych na 1000 ha GO przypada œrednio 69 ci¹gników6(rysunek 6).
50% i wiêcej 16298,69 8009,03 5609,44 5400,64 3010,64 2813,03 748,45 0 5000 10000 15000 20000 PK B /o s/ ro k < 2,5% 2,5–4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49%
odsetek ludnoœci niedo¿ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 5. PKB per capita a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
6Obliczenia w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
50% i wiêcej 69,3 19,2 8,4 7,6 12,9 3,7 2,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 l.c i¹ gn ik ów /1 0 0 0 ha G O < 2,5% 2,5–4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49%
odsetek ludnoœci niedo¿ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 6. Liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
Handel rolny a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Jednym ze sposobów zwiêkszenia poda¿y ¿ywnoœci w danym kraju jest jej import z zagranicy. Zdaniem Adamowicza [1988]: „... okreœlone minimum im-portu w warunkach niedoborów ¿ywnoœci oraz eksim-portu, przy jej nadwy¿kach, jest niezbêdne dla zapewnienia równowagi rynku wewnêtrznego. Poda¿ produk-tów rolnych uzale¿niona jest g³ównie od mo¿liwoœci produkcyjnych kraju i sto-sowanej polityki, jednak¿e wahania poda¿y powodowane wp³ywem czynników przyrodniczych le¿¹ poza zasiêgiem kontroli ludzkiej. Zasady funkcjonowania rynku wymagaj¹ odpowiedniego stopnia zrównowa¿enia popytu i poda¿y, za-równo w skali wewnêtrznej, jak i zagranicznej”.
Okazuje siê, ¿e rz¹dy pañstw, w których znaczna czêœæ ludnoœci g³oduje, d¹-¿¹c do ograniczenia deficytu bilansu p³atniczego, przeznaczaj¹ znaczne iloœci wytworzonych produktów rolnych na eksport, co prowadzi do braku samowy-starczalnoœci ¿ywnoœciowej na rynku wewnêtrznym. W 41 ze 107 badanych pañstw eksportuje siê wiêcej artyku³ów rolnych, ni¿ importuje. Tendencja ta jest szczególnie wyraŸna w grupach krajów, gdzie niedo¿ywienie cierpi poni¿ej 2,5% populacji, 5–9% populacji i 20–34% populacji (rysunek 7). Na przyk³ad Brazylia, w której zamieszkuje prawie 14,5 mln osób niedo¿ywionych, jest dru-gim po USA œwiatowym eksporterem ¿ywnoœci [The State... 2006]. Tymczasem, kraje bêd¹ce w z³ej sytuacji ¿ywnoœciowej powinny importowaæ ¿ywnoœæ, czer-pi¹c œrodki na finansowanie zakupów miêdzy innymi ze sprzeda¿y artyku³ów rolnych o charakterze nie¿ywnoœciowym. Górecki [2004] twierdzi, ¿e mimo trudnoœci w liberalizacji œwiatowego handlu produktami rolno-spo¿ywczymi dzia³ania w tym kierunku s¹ „... coraz silniej akcentowane, bowiem wszystko wskazuje na to, ¿e jest to proces nieunikniony”.
19,73 4,78 -6,09 64,75 -23,28 -10,91 -10,17 -30,00 -20,00 -10,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 < 2,5% 2,5-4% 5-9% 10-19% 20-34% 35-49% 50% i wiecej udzi³ ludnoœci niedo¿ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci
sa ld o h an dl u ro ln eg o (U S D / os / ro k)
RYSUNEK 7. Saldo handlu rolnego a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci w 2003 roku [USD/osobê/rok] ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
Przyrost naturalny a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci
Analizuj¹c problematykê wy¿ywienia ludnoœci, rozwa¿yæ nale¿y tak¿e czyn-nik demograficzny. Prekursorami tezy, ¿e ludnoœæ wzrasta szybciej ni¿ poda¿ ¿ywnoœci, byli na prze³omie XVIII i XIX wieku: Adam Smith, Benjamin Fran-klin i Thomas Malthus. W drugiej po³owie XX wieku problemem zaspokojenia potrzeb ¿ywnoœciowych stale rosn¹cej liczby ludnoœci szczegó³owo zajêli siê miêdzy innymi King i Schneider [1992]. Zwrócono wówczas uwagê na tempo przyrostu naturalnego.
Wiele pañstw nie jest w stanie zaspokoiæ podstawowych potrzeb ¿ywnoœcio-wych swoich mieszkañców ze wzglêdu na szybszy w stosunku do przyrostu pro-dukcji ¿ywnoœci przyrost naturalny. Oznacza to brak fizycznej dostêpnoœci ¿yw-noœci, a tym samym brak bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego danego kraju/regionu. W takiej sytuacji znajduje siê 69 ze 107 badanych krajów. Z rysunku 8 wynika, ¿e produkcja ¿ywnoœci nie nad¹¿a za przyrostem naturalnym, szczególnie w kra-jach, gdzie ponad 20% ludnoœci ogó³em cierpi niedo¿ywienie.
Stan sektora rolnego a stopieñ wy¿ywienia ludnoœci – analiza regionalna Omówione powy¿ej zale¿noœci znajduj¹ równie¿ potwierdzenie w analizie przeprowadzonej dla poszczególnych regionów œwiata, tj. Afryki Subsaharyj-skiej, Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu, Azji i krajów Pacyfiku, Ameryki £aciñskiej i Karaibów, oraz krajów przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹ i ustrojow¹. Wyniki badañ przedstawiono w tabeli 1.
Mo¿na stwierdziæ, ¿e Afryka Subsaharyjska, w której odsetek ludzi g³oduj¹-cych jest najwy¿szy na œwiecie, cechuje siê najni¿szym produktem krajowym brutto przypadaj¹cym na 1 mieszkañca (1300,4 USD/osobê/rok), najni¿szym odsetkiem nawadnianych gruntów ornych (3%), a jednoczeœnie najwiêkszym udzia³em rolnictwa w tworzeniu PKB (28,5%) i udzia³em ludnoœci rolniczej
98,0 103,6 108,1103,4 111,4 106,1 112,9 104,1 99,9 107,1 99,7108,9 92,1 111,8 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 < 2,5% 2,5–4% 5–9% 10–19% 20–34% 35–49% 50% i wiêcej
udzia³ ludnoœci niedo¿ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%)
przyrost produkcji ¿ywnoœci przyrost liczby ludnoœci
RYSUNEK 8. Przyrost liczby ludnoœci i produkcji ¿ywnoœci w latach 1999–2004 a stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci (1999 = 100)
w ogóle populacji (61,8%). Trudn¹ sytuacjê tego regionu pogarsza dodatkowo niewystarczaj¹ca, wobec szybko przyrastaj¹cej liczby ludnoœci, produkcja ¿yw-noœci. Tempo przyrostu naturalnego w latach 1999–2004 by³o w regionie Afry-ki SubsaharyjsAfry-kiej o 13 punktów procentowych wy¿sze ni¿ tempo wzrostu pro-dukcji rolniczej (tabela 1).
Kolejny region, Azja i Pacyfik, choæ cechuje siê najmniejsz¹ powierzch-ni¹ wy¿ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na 1 mieszkañca, jest w lepszej sytuacji ¿ywnoœciowej ni¿ Afryka Subsaharyjska. W tej czêœci œwiata g³oduje 16,1% ludnoœci. Od Afryki Subsaharyjskiej region ten ró¿ni siê wy¿szym pozio-mem PKB (4698,4 USD/osobê/rok), mniejszym udzia³em ludnoœci rolniczej i rolnictwa w tworzeniu PKB oraz wy¿szym stopniem zmechanizowania pro-dukcji (na 1000 ha GO przypada oko³o 12 ci¹gników), jak równie¿ niemal najwy¿szym na œwiecie stopniem nawadniania GO i pastwisk, wynosz¹cym 35,9% (tabela 1).
TABELA 1. Determinanty sytuacji ¿ywnoœciowej wed³ug regionów œwiata w latach 2003–2004
Afryka Subsaharyjska 31,9 0,24 1300,4 28,5 61,8 3,0 -1,3 1,1 13,0 Azja i Pacyfik 16,1 0,12 4698,5 16,7 55,8 35,9 -4,0 12,3 -2,6 Ameryka £aciñska i Karaiby 10,0 0,26 8040,6 9,6 19,0 15,0 77,4 11,9 -2,0 Kraje przechodz¹ce transformacjê 7,6 0,67 7659,3 11,0 13,4 18,4 -39,1 12,4 -13,6 Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna 5,7 0,20 6347,6 12,7 27,3 41,1 -53,8 22,1 1,2 ŒWIAT 14,0 0,22 5505,0 3,0 51,0 18,0 -4,7 19,7 -0,2
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
W dwóch kolejnych regionach, tj. w Ameryce £aciñskiej i na Karaibach oraz w krajach przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹, stopieñ niedo¿ywienia ludnoœci jest jeszcze ni¿szy. Jednoczeœnie s¹ to regiony zamo¿niejsze (roczne PKB/osobê wynosi ponad 8 tys. USD w Ameryce £aciñskiej i na Karaibach, na-tomiast w krajach przechodz¹cych transformacjê przekracza 7,5 tys. USD) i mniej zale¿ne od rolnictwa (udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB wynosi odpo-wiednio 9,6 i 11,0%, natomiast ludnoœæ rolnicza stanowi 19,0% ogó³u ludnoœci w Ameryce £aciñskiej i Karaibach oraz 13,4% w krajach przechodz¹cych trans-formacjê). Je¿eli chodzi o stopieñ zmechanizowania rolnictwa, to jest on zbli¿o-ny do odnotowanego w krajach Azji i Pacyfiku – na 1000 ha GO przypada oko-³o 12 ci¹gników (tabela 1).
Re gion O ds et ek p op ul ac ji niedo¿ywionej ludn oœ ci w og ól e P ow ie rz ch ni a w y¿ yw ie -ni ow a na 1 m ie sz ka ñc a [h a G O /o so bê ] PKB/osobê/ ro k [U S D ] U dz ia ³ r ol ni ct w a w tw or ze ni u P K B [ % ] L ud no œæ r ol ni cz a [% ] O ds et ek z ie m na w ad ni an yc h [% ] S al do h an dl u ro ln eg o [U S D /o so bê /r ok ] L ic zb a ci ¹g ni kó w / 10 00 h a G O R ó¿ ni ca te m pa p rz yr os tu na tu ra ln eg o i w zr os tu pr od uk cj i r ol ne j n a os ob ê (1999–2001=100)
Region, w którym wystêpuje najni¿szy, wœród wszystkich analizowanych, od-setek ludnoœci niedo¿ywionej w populacji ogó³em (5,7%) to Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna. Choæ nie jest to region najbogatszy (œrednie roczne PKB na osobê wynosi nieca³e 6,5 tys. USD) ani te¿ nie dysponuje on najwiêksz¹ po-wierzchni¹ wy¿ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na jednego mieszkañca, posiada inne czynniki redukuj¹ce problem g³odu. S¹ to: najwy¿szy na œwiecie odsetek ziem sztucznie nawadnianych (41,1%), najwiêksza liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO (22,1) oraz najwiêksza nadwy¿ka importu produktów rolnych nad ich eksportem (–53,8 USD w przeliczeniu na 1 mieszkañca), pozwalaj¹ca uzu-pe³niæ braki ¿ywnoœci. Wszystkie wymienione czynniki maj¹ zwi¹zek z zasoba-mi naturalnyzasoba-mi tego regionu i ich eksportem.
CZYNNIKI WP£YWAJ¥CE NA NIEDO¯YWIENIE LUDNOŒCI W ŒWIETLE REGRESJI WIELORAKIEJ
W celu okreœlenia iloœciowych zale¿noœci pomiêdzy badanym zmiennymi ob-jaœniaj¹cymi (X1–X8) a zmienn¹ objaœnian¹ (Y) – stopieñ niedo¿ywienia ludno-œci, pos³u¿ono siê metod¹ regresji wielorakiej. Oszacowano nastêpuj¹ce równa-nia regresji7:
– dla Afryki Subsaharyjskiej:
Y= –0,169 X1– 0,082 X2+ 0,410 X3+ 0,524 X4– 0,207 X5+ 0,099 X6+ – 0,411 X7+ 0,238 X8
– dla Azji i krajów Pacyfiku:
Y= 0,118 X1+ 0,535 X2– 0,751 X3+ 0,321 X4– 0,261 X5+ 0,084 X6+ – 1,050 X7+ 0,626 X8
– dla Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu:
Y= 0,138 X1– 1,155 X2– 0,441 X3+ 0,605 X4– 0,111 X5– 0,962 X6+ – 0,361 X7+ 0,558 X8
– dla Ameryki £aciñskiej i Karaibów:
Y= –0,088 X1– 0,099 X2+ 1,238 X3+ 0,271 X4– 0,034 X5– 0,327 X6+ – 0,099 X7+ 0,033 X8
– dla krajów przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹ i ustrojow¹: Y= – 0,318 X1– 0,010 X2+ 0,224 X3+ 0,555 X4+ 0,209 X5– 0,410 X6+ – 0,325 X7– 0,436 X8
Po przeprowadzeniu analizy statystycznej wyznaczono zmienne istotne staty-stycznie dla poszczególnych regionów. Przedstawiono je w tabeli 2.
W poszczególnych regionach na zjawisko niedo¿ywienia wp³yw wywie-ra wiele zmiennych, z ró¿n¹ si³¹ oddzia³ywania. Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e zmienne X1 (powierzchnia wy¿ywieniowa), X2 (roczna wysokoœæ PKB/oso-bê), X5 (odsetek nawadnianych gruntów ornych i pastwisk), X6 (wartoœæ handlu rolnego netto/osobê) oraz X7 (liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO), ujemnie wp³ywaj¹ na zmienn¹ zale¿n¹ Y, co jest zjawiskiem po¿¹danym. Oznacza bowiem, ¿e niedo¿ywienie maleje wraz ze
j¹c¹ siê powierzchni¹ wy¿ywieniow¹, wy¿szym poziomem PKB per capita, rosn¹c¹ wartoœci¹ salda handlu rolnego na osobê oraz lepszym technicznym uzbrojeniem ziemi w rolnictwie, wyra¿onym liczb¹ ci¹gników przypadaj¹-cych na 1000 ha GO.
TABELA 2. Statystycznie istotne determinanty sytuacji wy¿ywieniowej wed³ug regionów œwiata
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006.
Po stronie cech dodatnio wp³ywaj¹cych na zmienn¹ objaœnian¹, a wiêc powo-duj¹cych wzrost odsetka osób niedo¿ywionych, znajduj¹ siê zmienne: X3(udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB), X4(udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie lud-noœci) oraz X8(ró¿nica tempa przyrostu naturalnego i przyrostu produkcji
rolni-Zmienne objaœniaj¹ce Powierzchnia wy¿ywieniowa na 1 mieszkañca [ha GO/osobê] (X1) PKB/osobê/rok [USD] (X2)
Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB [%] (X3)
Udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci [%] (X4)
Odsetek ziem nawadnianych [%] (X5)
Saldo handlu rolnego [USD/osobê/rok] (X6)
Liczba ci¹gników/ 1000 ha GO (X7)
Ró¿nica tempa przyrostu naturalnego i wzrostu produkcji rolnej na osobê (X8)
Liczba ludnoœci (tys.)
Wspó³-czynniki BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p BETA R2 poziom p Afryka Subsaha-ryjska –0,08 0,46 0,06 0,41 0,68 0,13 0,53 0,54 0,03 –0,21 0,48 0,32 –0,41 0,58 0,09 0,24 0,34 0,20 652 425 Azja i Pacyfik –0,26 0,39 0,32 0,63 0,78 0,21 332 2 510 Afryka Pó³nocna i Bliski Wschód 0,61 0,86 0,28 –0,36 0,93 0,06 0,56 0,92 0,01 365 086 Ameryka £aciñska i Karaiby 1,24 0,85 0,02 –0,33 0,81 0,05 0,03 0,48 0,30 531 191 Kraje prze- przecho-dz¹ce trans-formacjê –0,32 0,59 0,18 0,56 0,76 0,10 –0,41 0,71 0,16 –0,33 0,66 0,20 –0,44 0,23 0,04 305 316
czej)8. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e ostatnia ze wskazanych zmiennych okaza³a siê byæ istotna statystycznie we wszystkich badanych grupach pañstw. St¹d wniosek, ¿e w wielu krajach rolnictwo jest zbyt zacofane, by móc wy¿ywiæ ci¹gle rosn¹c¹ liczbê ludnoœci. Szczególnie dotyczy to obszaru Azji i Pacyfiku oraz Afryki Pó³-nocnej i Bliskiego Wschodu. Zwiêkszenie ró¿nicy tempa przyrostu naturalnego i wzrostu produkcji rolnej na osobê o 1 jednostkê mo¿e wywo³aæ w tych regio-nach wzrost odsetka ludnoœci niedo¿ywionej odpowiednio o 0,63 i 0,56 punktu procentowego (tabela 2).
Czynnikami istotnie decyduj¹cymi o sytuacji wy¿ywieniowej w trzech regio-nach œwiata, tj. Afryce Subsaharyjskiej, Afryce Pó³nocnej i na Bliskim Wscho-dzie oraz krajach przechodz¹cych transformacjê, s¹ udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci (X4) i liczba ci¹gników w przeliczeniu na 1000 ha GO (X7). O ile wzrost odsetka populacji rolniczej mo¿e prowadziæ do pog³êbiania problemu ¿ywnoœciowego we wskazanych czêœciach œwiata, szczególnie w Afryce Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie, o tyle wiêkszy stopieñ zmechani-zowania ziemi przyczynia siê zazwyczaj do poprawy bezpieczeñstwa ¿ywno-œciowego.
Pozosta³e zmienne odgrywaj¹ mniej wa¿k¹ rolê. Warto zwróciæ uwagê na fakt, i¿ zmienna X1 (powierzchnia wy¿ywieniowa przypadaj¹ca na 1 mieszkañ-ca) wp³ywa istotnie na zjawisko niedo¿ywienia jedynie w grupie krajów prze-chodz¹cych transformacjê, gdzie przy wzroœcie powierzchni wy¿ywieniowej per capita o 0,1 ha GO niedo¿ywienie spad³oby œrednio o 0,32 punktu procentowe-go. W zwi¹zku z powy¿szym mo¿na stwierdziæ, ¿e ma³a powierzchnia wy¿ywie-niowa nie przes¹dza ostatecznie o braku bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego. Istnie-j¹ bowiem mo¿liwoœci zwiêkszania wydajnoœci produkcji z 1 ha, a tak¿e impor-tu brakuj¹cej poda¿y ¿ywnoœci.
Regionem, w którym sytuacjê ¿ywnoœciow¹ determinuje najwiêksza liczba czynników jest Afryka Subsaharyjska, co pozwala wnioskowaæ, ¿e problem wy-¿ywieniowy na tym obszarze jest najbardziej z³o¿ony. Przeprowadzone badania wskazuj¹, ¿e wzrost rocznego PKB/osobê (X2) oraz zwiêkszenie odsetka grun-tów nawadnianych (X5) mog³yby istotnie wp³yn¹æ na zmniejszenie siê zjawiska niedo¿ywienia w tym regionie.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Przeprowadzona analiza uprawnia do sformu³owania nastêpuj¹cych konkluzji:
1. Czynników determinuj¹cych stopieñ wy¿ywienia ludnoœci jest wiele i trudno jest jednoznacznie okreœliæ si³ê ich oddzia³ywania na zjawisko nie-do¿ywienia. Dodatkowo ocenê wp³ywu poszczególnych czynników na sy-tuacjê ¿ywnoœciow¹ komplikuje fakt, ¿e poziom bezpieczeñstwa ¿ywno-œciowego jest tak¿e uwarunkowany czynnikami niemierzalnymi, a zatem nie ujêtymi w badaniach. Determinantami tymi s¹ na przyk³ad: klêski ¿y-wio³owe, wojny, konflikty, zamieszki spo³eczne, czy te¿ wadliwa polityka rolna.
2. Istotn¹ rolê w kszta³towaniu sytuacji wy¿ywieniowej odgrywa sektor rol-ny. Z badañ wynika, ¿e gospodarki krajów charakteryzuj¹cych siê znacznym od-setkiem populacji cierpi¹cej g³ód czêsto opieraj¹ siê w g³ównej mierze na rolnic-twie. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB w krajach, gdzie g³oduje od 35% do niemal 50% ludnoœci, wynosi ponad 30%. Rolnictwo tych krajów jest zazwyczaj prymitywne i nie jest w stanie wytworzyæ dostatecznej iloœci ¿ywnoœci nawet dla mieszkañców wsi. Najwiêkszy problem stanowi niewydolnoœæ rolnictwa afry-kañskiego. Region ten cechuje siê najni¿szym stopniem zmechanizowania upra-wy ziemi (na 1000 ha GO przypada œrednio zaledwie 1,1 ci¹gników) oraz naj-mniejszym odsetkiem nawadnianych gruntów ornych i pastwisk (3,0%). Nie-odzowna wydaje siê wiêc poprawa wydajnoœci sektora rolnego w tej czêœci œwiata, m. in. poprzez wprowadzanie reform polityki rolnej oraz innowacji. Klu-czowe znaczenie dla poprawy bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego w d³ugim okre-sie ma równie¿ tworzenie miejsc pracy w pozarolniczych dzia³ach gospodarki narodowej.
3. W celu zwiêkszenia produkcji artyku³ów rolnych nale¿y po³o¿yæ nacisk na unowoczeœnienie rolnictwa, m. in. poprzez jego mechanizacjê. Badania wykaza-³y, ¿e najmniejszym stopniem zmechanizowania uprawy ziemi w rolnictwie cha-rakteryzuj¹ siê pañstwa, w których 50% i wiêcej ludnoœci cierpi g³ód. Jednocze-œnie s¹ to pañstwa najbiedniejsze – œrednie roczne PKB per capita wynosi w nich 748,45 USD, a wiêkszoœæ œrodków z bud¿etów gospodarstw domowych prze-znaczana jest na zaspokojenie potrzeb ¿ywnoœciowych. Jedyn¹ drog¹ do popra-wy bie¿¹cej sytuacji popra-wy¿ywieniowej jest korzystanie z pomocy zewnêtrznej, co nie jest zjawiskiem po¿¹danym w d³ugim okresie.
4. Potrzeba przyspieszenia wzrostu produkcji rolnej wynika nie tylko z ko-niecznoœci zaspokojenia potrzeb ¿ywnoœciowych ludnoœci. Zwiêkszenie produk-cji ¿ywnoœci umo¿liwia podniesienie poziomu dochodów rolników i tym samym przyczynia siê do aktywizacji gospodarczej terenów wiejskich. Poprawa zaopa-trzenia w ¿ywnoœæ przyczynia siê równie¿ do przyspieszenia ogólnego rozwoju gospodarczego kraju przez zaoszczêdzenie œrodków w imporcie ¿ywnoœci i/lub zwiêkszenie wp³ywów z eksportu.
5. Badania wykaza³y, ¿e sytuacja wy¿ywieniowa pogarsza siê wraz ze wzro-stem udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB, odsetka ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci oraz ró¿nicy miêdzy tempem przyrostu naturalnego a tempem wzrostu produkcji rolnej. Niedo¿ywienie maleje natomiast wraz ze zwiêkszaj¹-c¹ siê powierzchni¹ wy¿ywieniow¹, wzrostem odsetka ziem sztucznie nawad-nianych, wy¿szym PKB per capita, wiêksz¹ wartoœci¹ salda handlu rolnego na osobê oraz lepszym technicznym uzbrojeniem pracy w rolnictwie, wyra¿onym liczb¹ ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha GO.
6. Z analizy regionalnej wynika, ¿e problem niedo¿ywienia jest najbardziej skomplikowany w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie stopieñ wy¿ywienia ludnoœci determinowany jest najwiêksz¹ liczb¹ czynników.
7. Rz¹dy poszczególnych pañstw nie s¹ w stanie walczyæ z problemem g³odu bez otwarcia siê na wspó³pracê miêdzynarodow¹. Samowystarczalnoœæ ¿ywno-œciowa nie zawsze bowiem oznacza bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe.
BIBLIOGRAFIA
Adamowicz M., 1978: Sytuacja ¿ywnoœciowa na œwiecie w latach 1970–1975 i jej perspektywy do roku 2000. W: Problemy rolnictwa œwiatowego. Red. M. Adamowicz. Tom I, Wydaw. SGGW, Warszawa.
Adamowicz M., 1988: Handel zagraniczny a rolnictwo. Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa. de Castro J., 1954: Geografia g³odu. PAX, Warszawa.
Encyclopaedia of the Social Sciences, 1931. Ed. E.R.A. Seligman, A.S. Johnson, The Macmillan
Co., New York.
Falkowski J., Kostrowicki J., 2001: Geografia rolnictwa œwiata. PWN, Warszawa.
FAO Statistical Yearbook 2005–2006,2006. FAO, Rome.
Gospodarka rolniczo-¿ywnoœciowa œwiata,1987. Red. J. Górecki. Wydaw. SGGW, Warszawa.
Górecki J., 2004: Ocena sytuacji rolno-¿ywnoœciowej œwiata w kontekœcie handlu
miêdzynarodo-wego i rozszerzenia UE.W: Problemy rolnictwa œwiatowego. Red. H. Manteuffel Szoege.
Tom XI. Wydaw. SGGW, Warszawa.
Gulbicka B., 2003: Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe krajów rozwijaj¹cych siê. IERiG¯, Warszawa. King A., Schneider B., 1992: Pierwsza rewolucja globalna. Raport dla Klubu Rzymskiego.
Pol-skie Towarzystwo Wspó³pracy z Klubem Rzymskim, Warszawa.
Ma³ysz J., 1991: Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe: strategiczna potrzeba ludzkoœci. PWN, Warszawa. Ma³ysz J., 1998: Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe. W: Encyklopedia Agrobiznesu. Red. A. Woœ.
Fun-dacja Innowacja, Warszawa.
S³ownik jêzyka polskiego, 1978. Red. M. Szymczak. PWN, Warszawa.
STATISTICA PL 2007, 03.03.2007, (http: //www.statsoft.pl)
The State of Food and Agriculture 2005,2005. FAO, Rome. The State of Food and Agriculture 2006,2006. FAO, Rome.
The United Nations World Water Development Report,2003: Water for People, Water for Life.
UNESCO-WWAP.
Wojciechowski S., 2005: Problem g³odu we wspó³czesnym œwiecie. Przegl¹d Zachodni 1. World Agriculture: Towards 2015/2030. An FAO Perspective, 2003. Red. J. Bruinsma. FAO,
Ro-me.
World Food Programme 2006, 12.10.2006 (http: //www. wfp. org/aboutwfp/introduction /hun-ger_what. asp? section=1&sub_section=1).
Wysocki F., Lira J., 2003: Statystyka opisowa. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Po-znañ.
DETERMINANTS OF THE WORLD FOOD SITUATION
Abstract. The main aim of this paper is to assess the current food situation in the regions
with under-nourishment problem and to determine the agricultural sector's role in the shaping of this situation. Some factors influencing food security and their acting power were discussed. The latest FAO data were used in the analysis.
