FRANCISZEK TOMCZAK1
WSPÓ£CZESNE WYZWANIA ROLNICTWA
2Ju¿ pierwsze zdania przedmowy do ksi¹¿ki Józefa Stanis³awa Zegara definiu-j¹ jej zakres i istotê: jest to podjêcie niezwykle wa¿nej kwestii wyzwañ stodefiniu-j¹cych wspó³czeœnie przed rolnictwem, tj. praktycznie pilnej potrzeby zwiêkszenia pro-dukcji rolnej dla zapewnienia bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego ludnoœci ka¿dego kraju i œwiata, co jednoczeœnie oznacza zwiêkszenie niekorzystnej presji na œro-dowisko naturalne i ogranicza mo¿liwoœci rozs¹dnej eksploatacji zasobów rolni-czo-przyrodniczych (¿ywnoœciowych) w skali ca³ego globu ziemskiego. Jeœli w³aœciwie rozumiemy istotê wspó³czesnego rolnictwa (³¹cznie z rybo³ówstwem, myœlistwem, zbieractwem itp.) i wyzwañ stoj¹cych przed obecnym i przysz³ym rolnictwem, to widzimy, ¿e okreœlaj¹ je potrzeby ¿ywnoœciowe ludzkoœci, czyli zapewnienie wy¿ywienia rosn¹cej liczbie ludnoœci œwiata, ochrony od g³odu oraz kszta³towania warunków fizycznego i umys³owego rozwoju ludzi.
Wspó³czesne procesy informacyjne i globalizacyjne wszelkich form ludzkiej aktywnoœci wskazuj¹ na coraz lepsze poznanie i rozumienie potrzeby mo¿liwie racjonalnego u¿ytkowania i wykorzystania zasobów przyrodniczych globu ziemskiego dla wszechstronnego rozwoju ludzi i spo³eczeñstw. Niezale¿nie od zró¿nicowania wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa, podstawowa i niezmienna jest potrzeba zapewnienia wy¿ywienia, tj. ochrony od niedoborów ¿ywnoœci jako przyczyny wystêpowania du¿ych obszarów g³odu i niedo¿ywienia na œwiecie. Cele te realizowane s¹ poprzez zagospodarowanie i uprawê ziemi oraz jej prze-kszta³cenia (obok ochrony i racjonalizacji wykorzystania wody, powietrzna i za-sobów przyrodniczych globu ziemskiego), a tak¿e rozs¹dn¹ eksploatacjê zaso-bów rolniczo-przyrodniczych (¿ywnoœciowych) w skali œwiata. Na podstawie doœwiadczeñ historycznych, szczególnie wspó³czesnego etapu rozwoju
rolnic-WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (157) 2012
recenzje i omówienia
1Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki
¯ywnoœcio-wej PIB (e-mail: franciszek.tomczak@ierigz.waw.pl).
2 Recenzja ksi¹¿ki Józefa Stanis³awa Zegara: Wspó³czesne wyzwania rolnictwa. Wydawnictwo
twa i gospodarki ¿ywnoœciowej, kszta³tuj¹ siê – jak uzasadnia Józef Zegar – no-we wyzwania i udoskonalenia zarówno metod dotycz¹cych tradycyjnego gospo-darowania, jak i metod charakterystycznych dla rolnictwa industrialnego lub za-sad rozwojowych rolnictwa zrównowa¿onego.
Recenzowana ksi¹¿ka jest nie tyle dzie³em ekonomiczno-rolniczym, jakim jest na przyk³ad podrêcznik ekonomiki rolnictwa, ile wyœmienitym rozpozna-niem, analiz¹ i interpretacj¹ wspó³czesnych wyzwañ, zadañ i uwarunkowañ roz-wojowych rolnictwa, wychodz¹cych daleko poza tradycyjne ujêcia ekonomiczno--rolnicze. Jest to o tyle istotne, i¿ kszta³towane jest tu nowe spojrzenie na eko-nomiê agrarn¹, jej zasady praktyczne i teoretyczne, interpretacjê i metody stoso-wania tych zasad, zarówno obecnie, jak i w przysz³oœci. Jest to bowiem podsta-wowa problematyka gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej jako wytwórczoœci, go-spodarowania i realizacji ¿ywnoœciowych i surowcowych potrzeb spo³eczeñstw œwiatowych i jednoczesnego kszta³towania czynników rozwoju spo³eczno-gos-podarczego ka¿dego cz³owieka, kraju i œwiata.
Powy¿sz¹ myœl przewodni¹ takiej zmiany i ewolucji ekonomii agrarnej i po-lityki rolnej uzasadnia koniecznoœæ niezbêdnego przestawienia rozwoju wspó³-czesnego rolnictwa, funkcjonuj¹cego na przyk³ad wed³ug modelu industrialne-go, na rozwój zrównowa¿ony. Wynika to z analiz i ocen wskazuj¹cych, ¿e na wspólnej drodze rozwoju rolnictwa wystêpuj¹ wspó³czeœnie nowe uwarunkowa-na rozwojowe, uwarunkowa-na przyk³ad procesy globalizacyjne i integracyjne, charaktery-styczne szczególnie dla krajów najwy¿ej rozwiniêtych. Uzasadniaj¹ one potrze-bê okreœlenia realnych zadañ polityki agrarnej wobec wspó³czesnych, coraz bar-dziej niezbêdnych i rozwojowych wyzwañ, dotycz¹cych obecnych i przysz³ych potrzeb rolniczo-¿ywnoœciowych i trudnoœci ich zaspokajania. Jest to wiêc po-stawienie wobec polskiego i œwiatowego rolnictwa i œwiatowej polityki rolnej nowych ustaleñ i celów dotycz¹cych przysz³oœci, warunków, narzêdzi i sposo-bów dotycz¹cych kszta³towania ró¿norodnych obecnych i przysz³ych rozwi¹zañ wspó³czesnego œwiatowego problemu ¿ywnoœciowego.
Treœæ ksi¹¿ki Józefa S. Zegara zaskakuje sw¹ wszechstronnoœci¹, ujêciami merytorycznymi i interpretacj¹, a tak¿e zakresem wiedzy odnosz¹cej siê do wspó³czesnego rolnictwa polskiego i œwiatowego. Dotyczy to tak¿e naukowe-go rozumienia, interpretacji i uogólnieñ wspó³czesnych doœwiadczeñ œwiato-wych, okreœleñ wspó³zale¿noœci ró¿norodnych uwarunkowañ i wyzwañ rolni-czych, a tak¿e zasad, kierunków rozwoju i perspektyw gospodarki rolniczo--¿ywnoœciowej. Ogranicza to jednoczeœnie zakres ustaleñ merytorycznych i wniosków, dotycz¹cych istotnych dla gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej Polski dzia³añ okreœlaj¹cych procesy integracyjne i procesy wyrównawcze wspó³czesnego oraz przysz³ego rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej. Odnosi siê to tak¿e do potrzeby wyraŸnego okreœlenia wspó³czesnego stanu rolnictwa i jego przysz³oœci w skali globalnej, podobnie jak problemów wykszta³cenia, zdrowia, pracy, mieszkañ, swobód politycznych, wolnoœci ekonomicznej itp. Oznacza to niezbêdn¹ potrzebê formu³owania i rozumienia trudnych œwiato-wych problemów rolniczo-¿ywnoœcioœwiato-wych, w szczególnoœci zaœ przejœcia od wszystkiego co w ró¿ny sposób dzia³o siê w przesz³oœci ku problemom i
roz-wi¹zaniom mo¿liwym do sformu³owania, przyjêcia i efektywnej realizacji w przysz³oœci. Okreœlenia o wspó³czesnych wyzwaniach rolnictwa dotycz¹ bo-wiem w istocie przysz³oœci, tj. wyzwañ, jakie powsta³y, powstaj¹ obecnie i bê-d¹ realizowane w przysz³oœci, z wiêkszym lub mniejszym uwzglêdnieniem do-œwiadczeñ czasu obecnego i czasu przysz³ego.
Nowe, interesuj¹ce, szczególnie wa¿ne z punktu widzenia naukowej i dydak-tycznej koncepcji i struktury tej pracy, s¹ rozwi¹zania w postaci merytorycznych okreœleñ jej rozdzia³ów i podrozdzia³ów. Ka¿dy rozdzia³ (paradygmat rolnictwa industrialnego, paradygmat rolnictwa zrównowa¿onego, ekonomia rolnictwa in-dustrialnego i zrównowa¿onego, globalne uwarunkowania rozwoju rolnictwa oraz polityka rozwoju zrównowa¿onego) poprzedzony jest przedmow¹ i mery-torycznym wprowadzeniem. Rozdzia³y i ich merytoryczna treœæ oraz interesuj¹-ce i oryginalne sformu³owania prezentowane w ramkach stanowi¹ autorskie roz-winiêcia i interpretacjê wybranych problemów merytorycznych i rozwi¹zañ do-tycz¹cych poszczególnych rozdzia³ów. Stanowi¹ te¿ wyœmienit¹ prezentacjê i interpretacjê wybranych rolniczo-¿ywnoœciowych wyzwañ rozwojowych wspó³czesnego œwiata.
Patrz¹c z tego punktu widzenia, w powi¹zaniu z dotychczasow¹ wiedz¹ i do-œwiadczeniami dotycz¹cymi rozwoju, roli i znaczenia rolnictwa i realizacji za-dañ gospodarki rolnej, wspó³czeœnie okreœlanych jako wyzwania, omawian¹ pra-cê Józefa Zegara uznaæ nale¿y przede wszystkim jako udan¹ próbê sformu³owa-nia znacz¹cego zestawu podstawowych rolniczo-ekonomicznych wspó³czesnych zasad i refleksji merytorycznych ekonomii agrarnej, a praktycznie wyzwañ wo-bec rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej, co podkreœla tytu³ ksi¹¿ki. Na margi-nesie, w nawi¹zaniu do tej wybitnej, aktualnej i przysz³oœciowej analizy i inter-pretacji wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa i ich powi¹zañ z przysz³oœci¹, okre-œliæ mo¿na ich wartoœæ merytoryczn¹. Z tego punktu widzenia analiza treœci i in-terpretacja, dotycz¹ca szczególnego wysi³ku autorskiego, jest w takim ujêciu istotn¹ i udan¹ prób¹ sformu³owania wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa polskie-go i œwiatowepolskie-go oraz ich przysz³oœci, jak równie¿ zestawienia podstawowych zasad i refleksji merytorycznych, wynikaj¹cych z tej wa¿nej, aktualnej i przy-sz³oœciowej analizy.
Niniejsze uwagi maj¹ charakter raczej naukowej refleksji i interpretacji okre-œlaj¹cej wspó³czesne wyzwania rolnictwa oraz ich znaczenie dla kszta³towania przysz³oœci gospodarki rolnej i wy¿ywienia w Polsce, Europie i na œwiecie w najbli¿szych kilku dekadach. Jednoczeœnie zbyt dalekie „spojrzenie do przo-du” w próbach okreœlenia przysz³ych wyzwañ rolnictwa (np. w miarach stulecia) niezbyt zachêca do okreœlenia dróg rozwoju gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej i przewidywania pewnych kierunków i tendencji rozwoju oraz tych zmian w rol-nictwie krajowym i œwiatowym, jakich spodziewaæ siê nale¿y w kilku najbli¿-szych dekadach. W ten sposób uwagi niniejsze s¹ nie tyle recenzj¹ odpowiada-j¹c¹ klasycznym zasadom i koncepcji rozprawy naukowej, ile stanowi¹ refleksje czytelnika ksi¹¿ki naukowej, g³êboko zainteresowanego jej oryginalnym charak-terem, analiz¹ i interpretacj¹ wspó³czesnych i kszta³tuj¹cych siê na najbli¿sze dekady wyzwañ w stosunku do rolnictwa, gospodarki ¿ywnoœciowej, polityki
rolnej, rozwoju obszarów wiejskich itp. Ustalenia Józefa S. Zegara nosz¹ cechy charakterystyczne dla gruntownych studiów nad obecnymi i przysz³ymi wyzwa-niami, tendencjami, zasadami rozwojowymi i aktualnymi wyzwaniami odnosz¹-cymi siê do obecnego i przysz³ego rozwoju rolnictwa i jego roli w realizacji po-trzeb rolniczo-¿ywnoœciowych spo³eczeñstwa obecnie i w przysz³oœci. S¹dziæ tak¿e nale¿y, i¿ niniejsze uwagi bêd¹ wstêpem do szerszej dyskusji polskiego œrodowiska rolniczo-ekonomicznego na temat wspó³czesnych wyzwañ i przy-sz³oœci rolnictwa polskiego (i co najmniej rolnictwa europejskiego).
Merytoryczna koncepcja pracy, wyra¿ona celnie w tytule ksi¹¿ki jako wspó³-czesne wyzwania rolnictwa, oznacza w istocie zasadê rozumienia wyzwañ sto-j¹cych przed rolnictwem, a praktycznie – przed problemem wy¿ywienia spo³e-czeñstw. Podstawê teorii i zasad postêpowania oraz rozwoju gospodarki rolni-czo-¿ywnoœciowej (w tym sensie rozumiemy wyzwania rolnictwa) stanowi po-stêpowanie i analiza tej gospodarki w ujêciu historycznym (przesz³oœæ), anali-tycznym (stan obecny) i perspektywicznym (przysz³oœæ rolnictwa, a w szczegól-noœci gospodarki rolniczo-¿ywszczegól-noœciowej, zaspokajaj¹cej podstawowe potrzeby ¿ywnoœciowe ludzi). Dzia³aj¹ tu wspó³czesne potrzeby, wyzwania stoj¹ce przed rolnictwem i ich uwarunkowania, zarówno Polski, jak i Europy oraz œwiata. Jest to podjêcie – z pe³nym zrozumieniem i udokumentowaniem ca³ym swoim do-œwiadczeniem i wiedz¹ ekonomiczno-rolnicz¹ – wa¿nej i trudnej próby zdefinio-wania wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa, czyli jego zadañ, funkcji, zró¿nicowa-nia, ró¿nych uwarunkowañ rolniczych dróg rozwojowych, a tak¿e potrzeb ¿yw-noœciowych zarówno w œwietle doœwiadczeñ przesz³oœci, jak i wymagañ rolni-czo-¿ywnoœciowych wobec zmian i tendencji rozwoju gospodarki rolniczo-¿y-wnoœciowej obecnie i w przysz³oœci.
Autor odwo³uje siê w swych rozwa¿aniach do czytelników przygotowanych i rozumiej¹cych zasady i mechanizmy przyrodnicze produkcji rolnej oraz me-chanizmy organizacyjno-ekonomiczne (jednostki produkcyjne, organizacja i ekonomika produkcji rolnej, jej przetwórstwa i problemy wy¿ywienia), a tak-¿e historyczne zmiany w rozwoju gospodarczym i rolnictwie oraz gospodarce ¿ywnoœciowej. Dotyczy to szczególnie badañ i formu³owania teorii rolniczo--¿ywnoœciowych i rolniczo-ekonomicznych, a tak¿e upowszechnienia wiedzy ekonomiczno-rolniczo-¿ywnoœciowej. Istotny jest przy tym nie tylko wystarcza-j¹cy poziom wy¿ywienia ludzi i jakoœci tego wy¿ywienia, ale tak¿e roli postêpu, równowagi i realizacji celów ca³ej gospodarki ¿ywnoœciowej jako warunku fi-zycznego, psychicznego i spo³ecznego rozwoju oraz stabilizacji grup ludzkich i spo³eczeñstw.
Ksi¹¿ka zosta³a opracowana w wyœmienity sposób, na wysokim poziomie na-ukowym wiedzy i interpretacji, prezentuj¹c przede wszystkim nowe i globalne spojrzenie na rolnictwo i wy¿ywienie w czasach obecnych i przysz³ych, w coraz bardziej skomplikowanych warunkach kszta³towania nowej organizacji i techno-logii rolniczych systemów produkcyjnych i przetwórczych oraz zasad konkuren-cyjnych produkcji ¿ywnoœci i rosn¹cego znaczenia rolnictwa w tej produkcji, wystarczaj¹cej iloœciowo i jakoœciowo oraz dostêpnej ekonomicznie dla konsu-mentów zarówno w poszczególnych krajach, jak i w skali œwiatowej.
Prezento-wane i rozpatryPrezento-wane jest tu nowe globalne i niezwykle oryginalne spojrzenie na rolnictwo i wy¿ywienie, z analiz¹ i interpretacj¹ dokumentowan¹ argumentacj¹ merytoryczn¹, bogat¹ wiedz¹ i literatur¹, oraz szczegó³owa analiza wyzwañ, ja-kie stoj¹ przed rolnictwem zarówno wspó³czeœnie, jak i w przewidywalnej przy-sz³oœci. Wspó³czesne wyzwania, dotycz¹ce rolnictwa i ekonomii gospodarowa-nia zasobami rolniczymi, produkcji, konsumpcji i wy¿ywiegospodarowa-nia, stwarzaj¹ coraz bardziej znacz¹c¹ si³ê kszta³tuj¹c¹ zdrowie i rozwój grup ludzkich i spo³e-czeñstw. Z kolei wspó³czesne krajowe i œwiatowe wyzwania wobec rolnictwa, jako sektora gospodarczego, wynikaj¹ z potrzeb spo³eczeñstw oczekuj¹cych, a praktycznie wymagaj¹cych mo¿liwie pozytywnego i korzystnego rozwi¹zania podstawowego obowi¹zku rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej, tj. zapewnie-nia, ¿e Ÿród³a, zakres i struktura wy¿ywienia oraz potrzeby ¿ywnoœciowe ludzi, podlegaj¹ce przyspieszonej ewolucji, zostan¹ w miarê mo¿liwoœci zaspokojone, co jest przecie¿ podstawowym celem, zadaniem i obowi¹zkiem gospodarki rol-niczo-¿ywnoœciowej.
Szanse i mo¿liwoœci ¿ywnoœciowe (spo¿ycie) oraz zapewnienie wystarczaj¹-cego i zrównowa¿onego poziomu wy¿ywienia zale¿¹ od wyboru drogi rozwojo-wej poszczególnych jednostek i spo³ecznoœci wspó³czesnego i przysz³ego œwia-ta. Na tym polega szczególna rola rolnictwa i rolników, producentów œrodków ¿ywnoœciowych i produktów (surowców) ¿ywnoœciowych, transformowanych w ¿ywnoœæ konsumowan¹ przez ludzi, wraz z bie¿¹cymi zmianami w poziomie i strukturze konsumpcji ¿ywnoœciowej. Stwarza to nowe mo¿liwoœci rozwojowe oraz ukszta³towan¹, zrównowa¿on¹ drogê rozwoju ludzi (poszczególnych jedno-stek, wspó³czesnych spo³ecznoœci ludzkich i przysz³ego œwiata), pod warunkiem – jak siê wydaje – ¿e œwiat nabierze pewnego rozs¹dku spo³eczno-politycznego i ekonomicznego. Tym niemniej z pewnym trudem kszta³tuj¹ siê i powstaj¹ no-we szanse rozwojono-we (np. kszta³towane w ramach WPR w krajach UE).
W nawi¹zaniu do podstawowej zasady gospodarki rolniczej, tj. zapewnienia zaspokojenia potrzeb ¿ywnoœciowych ludzi, oznacza to obowi¹zek uwolnienia wspó³czesnego œwiata od obaw g³odu, ale tak¿e wzmocnienia podstawowych wyzwañ ¿ywnoœciowych œwiata, na przyk³ad wykluczenie wojen, przeœladowañ i agresji przy rozwi¹zywaniu wszelkich konfliktów miêdzy ró¿nymi grupami lu-dzi. Oznacza to potrzebê nowego, wspó³czesnego spojrzenia na istotne cechy i charakter narodów, jêzyków, koloru skóry, wyznawanych religii, pogl¹dów po-litycznych, miejsca zamieszkania, charakteru pracy, rozwoju rodziny i kszta³to-wanie cz³owieka wolnego od g³odu, ale tak¿e politycznego, spo³ecznego lub re-ligijnego ucisku i przeœladowañ, tj. wspó³czesnej utopii rozwojowej mo¿liwej jednak¿e do realizacji przez œwiat coraz lepiej wykszta³cony, poinformowany, rozumiej¹cy naukê, programy dotycz¹ce przysz³oœci itp.
Prezentacja, analiza i interpretacja problemów ekonomiczno-rolniczych, w powi¹zaniu z analiz¹ globalnych tendencji rozwojowych rolnictwa i jego œwiatowych problemów (rozwój i przemiany w rolnictwie, rozwi¹zywanie œwia-towego problemu ¿ywnoœciowego), obejmuje jednoczeœnie interpretacjê zadañ ekonomii agrarnej i jej ewolucji, a tak¿e rozwi¹zañ dotycz¹cych poszczególnych krajów i zwi¹zków miêdzynarodowych (np. UE), jak te¿ ujêcia globalnego
œwia-towych problemów rolnictwa i wy¿ywienia, obecnie szczególnie zdezintegrowa-nego w skali regionalnej (kontynenty) i œwiatowej. Oznacza to potrzebê zrozu-mienia zasad, warunków i wymagañ rozwojowych, a tak¿e dynamizacji œwiato-wych si³ i czynników integracyjnych rolnictwa, gospodarki ¿ywnoœciowej i wy-¿ywienia w skali globalnej. Procesy te, tak¿e okreœlane jako wyzwania, zosta³y ju¿ wyraŸnie zapocz¹tkowane i w³¹czone we wspó³czesny rozwój spo³eczno--gospodarczy, w tym dotycz¹cy wy¿ywienia, zdrowia i rozwoju fizyczno-intele-ktualnego ludzi. Powoli rozszerza siê funkcjonowanie i dynamizm postêpu orga-nizacyjnego i ekonomicznego rolnictwa oraz gospodarki ¿ywnoœciowej ca³ego œwiata, traktowanej jako podstawowa potrzeba wspó³czesnego cz³owieka funk-cjonuj¹cego w pewnej hierarchii niezbêdnych potrzeb. Nowe programy rozwo-jowe poszczególnych krajów, systemów integracyjnych (np. UE) coraz bardziej nawi¹zuj¹ do tych rozwi¹zañ, ich upowszechnienia, koordynacji, internacjonali-zacji, które akceptowane s¹ przez poszczególne pañstwa, grupy pañstw, regiony itp. Obecnie tak¿e coraz czêœciej podejmowana jest analiza w ujêciu i modelach przysz³oœciowych (np. w perspektywie 2050 roku).
Zrozumienie idei i zasad wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa, w dobie charak-teryzuj¹cej siê dynamizacj¹ procesów integracyjnych i globalizacyjnych, w tym rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej, oznacza d¹¿enie do rozwi¹zañ rolniczo--¿ywnoœciowych i œrodowiskowych w skali ca³ego œwiata, a nie tylko poszcze-gólnych jednostek (pañstw) wspó³czesnego podzielonego globu, na przyk³ad krajów i obszarów zale¿nych. A to wp³ywa – wobec dynamizacji œwiatowych procesów globalizacyjnych i integracyjnych oraz ich korzystnego oddzia³ywania na postêp produkcyjny i szanse pozytywnego rozwi¹zania problemów rolniczo--¿ywnoœciowych wspó³czesnego œwiata – na zmniejszenie jego zró¿nicowania i dezintegracji politycznej, spo³ecznej i socjalnej. Zrozumienie i uwzglêdnienie tych uwarunkowañ jest ci¹gle ograniczone, co wyra¿a siê szczególnie i praktycz-nie w ich marazmie politycznym i organizacyjnym. Dotyczy to tak¿e najwiêk-szych œwiatowych organizacji wspó³pracy i rozwoju (np. ONZ, FAO, WHO i in-nych), ale tak¿e podzia³u œwiata na bloki, grupy wrogich pañstw, poró¿nionych partii i innych zró¿nicowañ oraz sprzecznoœci prowadz¹cych do konfliktów, wo-jen, rewolucji, buntów, niszczenia zasobów i potencja³u rozwojowego poszcze-gólnych krajów. Tworzy to ograniczenia i trudnoœci zrozumienia wspó³czesnego postêpu, integracji, w tym przyspieszenia integracji regionalnej i œwiatowego rozwoju gospodarczego i spo³ecznego oraz procesów wyrównywania rozwoju, wspó³pracy i pokojowego wspó³istnienia mo¿liwie wszystkich ró¿norodnych i zró¿nicowanych spo³ecznoœci ludzkich ca³ego œwiata. Jednoczeœnie wynikaj¹ z tego ogromne trudnoœci i ograniczenia wspó³czesnego postêpu, integracji i szans ludzi w rozwi¹zywaniu problemów wystêpuj¹cych w skali globalnej (np. problemu ¿ywnoœciowego, wolnoœci grup narodowych, klas spo³ecznych, ró¿no-rodnych religii, grup lokalnych). Chodzi tu przy tym szczególnie o usuwanie sprzecznoœci i trudnoœci rozwoju gospodarczego, tak¿e w rolnictwie, które jest zale¿ne od tych uwarunkowañ.
Najs³abszym ogniwem wspó³czesnego etapu rozwoju spo³eczno-gospodar-czego œwiata jest obecnie ci¹g³e niedocenianie lub niezrozumienie
ekonomicz-nej, intelektualekonomicz-nej, spo³ecznej i politycznej integracji œwiata, a proces ten, nieza-le¿nie od trudnoœci, bêdzie zapewne kontynuowany i wzmacniany Jest to wspó³-czeœnie coraz powszechniejsze myœlenie i wo³anie o takie koncepcje i praktyki polityczne, ekonomiczne i spo³eczne, które dotycz¹ najwa¿niejszych problemów wspó³czesnego œwiata jako w miarê jednolitego, zintegrowanego obszaru, okre-œlaj¹cego jego warunki rozwoju i stan spo³eczno-ekonomiczny.
Podstawowym mechanizmem rozwojowym tych procesów wydaje siê byæ ta-kie kszta³towanie intelektualnej, spo³ecznej, politycznej i ekonomicznej integra-cji œwiata, które przezwyciê¿y g³ówne historyczne ograniczenia, sprzecznoœci i trudnoœci mo¿liwie jednolitego i zrównowa¿onego rozwoju œwiata obecnie i w przysz³oœci. Jednoczeœnie najsilniejszym ogniwem i si³¹ wspó³czesnych za-sad i dróg rozwojowych gospodarki œwiatowej oraz intensyfikacji zaza-sad porozu-mienia, wspó³pracy i rozwoju staj¹ siê procesy spo³ecznej, politycznej, intelek-tualnej i ekonomicznej œwiatowej integracji, tj. próby prze³amania podstawo-wych si³ dezorganizuj¹cych gospodarkê œwiatow¹, okreœlanych jako ró¿nice i sprzecznoœci narodowe, jêzykowe, rasowe, religijne, polityczne, ekonomiczne, ideologiczne i inne.
Stwarza to jednoczeœnie przes³anki powszechnego zrozumienia, i¿ wspó³cze-sne wyzwania rolnictwa dotycz¹ przede wszystkim szans i mo¿liwoœci likwida-cji lub ograniczenia, najbardziej zawstydzaj¹cych obecnie œwiat, zjawisk nêdzy i g³odu wielu grup ludzkich. Uznaæ jednoczeœnie mo¿na, ¿e g³ównym proble-mem wynikaj¹cym z tych ocen jest brak wzajemnego zrozumienia w systemie: jednostka i rodzina a spo³eczeñstwo (pañstwo). Œwiat, jako jednolity system przyrodniczy i spo³eczny, podlega si³om dezorganizacyjnym i si³y te dominuj¹ dot¹d nad procesami zrozumienia, integracji i wspó³pracy. A ¿ywnoœæ i wy¿y-wienie (podobnie jak zdrowie i wolnoœæ ludzi) jest w tych warunkach wartoœci¹ najistotniejsz¹ dla wszystkich mieszkañców ziemi.
Wspó³czesne wyzwania rolnictwa i potencjalne szanse realizacji tych wy-zwañ (np. rozwi¹zanie œwiatowego problemu ¿ywnoœciowego) staj¹ wobec real-nych szans realizacji takiej mo¿liwoœci. G³êbokie wczytanie siê w wa¿ne inter-pretacje merytoryczne ustaleñ profesora Józefa Zegara, w tym dotycz¹ce para-dygmatu rolnictwa industrialnego, rolnictwa zrównowa¿onego, globalnych uwa-runkowañ rozwoju rolnictwa oraz polityki rozwoju rolnictwa zrównowa¿onego, wskazuj¹ na nowe, oryginalne, zró¿nicowane i obiecuj¹ce szanse realizacji ta-kich wyzwañ. S¹dziæ nale¿y, i¿ wspó³czesne wyzwania dotycz¹ce rolnictwa, wy¿ywienia, ograniczenia nêdzy i g³odu, chorób, bezdomnoœci, braku szans na-uki, ochrony zdrowia, mieszkañ, pracy itp., wczeœniej czy póŸniej stan¹ siê przedmiotem zainteresowania i podjêcia strategii rozwojowych wspó³czesnych narodów, pañstw i organizacji œwiatowych, na przyk³ad zdumiewaj¹co bezrad-nych obecnie g³ówbezrad-nych organizacji – ONZ, FAO i WHO.
Trudnoœci, klêski i bieda, jakie panuj¹ na ogromnych obszarach wspó³czesne-go œwiata, s¹ chyba najmocniejszym przyk³adem œwiadcz¹cym o ci¹g³ych nie-dostatkach i brakach systemów definiowania i realizacji takich wyzwañ rolnic-twa, jak zapewnienie wystarczaj¹cej iloœci i jakoœci wy¿ywienia, opanowania i pe³nej eliminacji w skali œwiata zjawiska g³odu, zapewnienia rozwoju i
zamo¿-noœci rolnictwu i obszarom wiejskim ca³ego œwiata. Zrozumia³e jest, i¿ warun-kiem takiej wspó³czesnej utopii jest nawo³ywanie do œwiatowego pokoju, poro-zumienia, wspó³pracy, inwestycji, rozwoju oœwiaty, kultury, nauki itp. Nale¿y jednak s¹dziæ, i¿ ludzie s¹ na tyle œwiadomi zwi¹zanych z tym wyzwañ, by pod-j¹æ w mo¿liwie du¿ym zakresie odpowiednie zadania realizacyjne. A takie szan-se tkwi¹ w zasobach produkcyjnych, kwalifikacjach ludzi i ich d¹¿eniach rozwo-jowych oraz szansach obni¿enia ró¿nic, napiêæ, sporów i wojen, jakie dezorga-nizuj¹, ograniczaj¹ rozwój lub niszcz¹ wspó³czesny œwiat i ludzi.
Jednoczeœnie Wspó³czesne wyzwania rolnictwa profesora Józefa S. Zegara s¹ szczególnym przyk³adem nowego podejœcia do rozumienia zasad i mechani-zmów rozwojowych gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej. Rolnictwo i jego roz-wój kszta³towane s¹ rzeczywiœcie przez potrzeby, si³y i zasady rozwojowe, okre-œlane zarówno jako wspó³czesne wyzwania rolnictwa, jak i ca³ej gospodarki ¿ywnoœciowej. Równie¿ wspó³czesne analizy zasad i mechanizmów rozwoju tej gospodarki wskazuj¹ na ich coraz wiêksze zró¿nicowanie i bardziej intensywne powi¹zania miêdzy przesz³oœci¹ rozwojow¹, stanem obecnym a zasadami i kie-runkami rozwoju w przysz³oœci.
Wymienione wyzwania rolnicze, interpretowane w sensie analizy i rozumie-nia dróg, sposobów i zasad rozwoju rolnictwa i ca³ej gospodarki ¿ywnoœciowej, oznaczaj¹ w istocie produkcyjne wyzwania ¿ywnoœciowe i tylko w czêœci – techniczno-przemys³owe (surowce techniczne). Podstawowe znaczenie ma tu istotny charakter przyrodniczy wy¿ywienia i absolutnie niezbêdne w ka¿dym czasie potrzeby ¿ywnoœciowe cz³owieka. Z potrzeb tych i przyrodniczej istoty wy¿ywienia ludzi wynika szczególna rola – w ujêciu Autora – wyzwañ dotycz¹-cych rolnictwa i ca³ej gospodarki ¿ywnoœciowej. Kszta³towana w ten sposób go-spodarka i przemys³ ¿ywnoœciowy znajduj¹ uzasadnienie swej szczególnej roli i drogi rozwojowej w rolnictwie o tak wa¿nym znaczeniu dla ludzi, tj. jako wy-¿ywienia oznaczaj¹cego warunki ¿ycia, zdrowia cz³owieka, rozwoju, wszelkiej aktywnoœci, dzia³añ itp.
Taki tok rozumowania Autora Wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa jest szcze-gólnie wa¿ny i interesuj¹cy z punktu widzenia rozumienia zasad i wymagañ pro-dukcji rolniczej i jej istoty jako towaru rolniczego, surowca lub produktu kon-sumpcyjnego. Rolnictwo, podstawowy producent ¿ywnoœci, odpowiada za prze-¿ycie cz³owieka i jego zdrowie. Tym samym produkcja rolnicza i jej najistotniej-sza rola, tj. wy¿ywienie ludzi, jest warunkiem spe³niania ró¿norodnych funkcji, jakie wykonuje ka¿dy cz³owiek i ka¿de spo³eczeñstwo w kszta³towaniu stanu i rozwoju œwiata.
Wspó³czesna ekonomia agrarna (praktycznie rolniczo-¿ywnoœciowa) realizu-je dwa podstawowe cele: po pierwsze – rolnicze (produkcja rolnicza, czyli wy-twarzanie jadalnych produktów ¿ywnoœciowych i surowców dla przetwórstwa ¿ywnoœciowego), i po drugie – wy¿ywieniowe (przetwarzanie surowców ¿yw-noœciowych, produkcja oraz zaopatrzenie w ¿ywnoœæ). Ekonomia agrarna zaj-muje siê g³ównie grup¹ celów rolniczych, natomiast gospodarka ¿ywnoœciowa, z punktu widzenia konsumenta, realizuje cele wy¿ywienia, co jest podstawo-wym zadaniem, biznesem i rezultatem materialnym i spo³ecznym –
wspó³cze-snymi wyzwaniami rolnictwa. W tym ³añcuchu rolniczo-¿ywnoœciowym ekono-mia agrarna (wytwarzanie g³ównie surowców ¿ywnoœciowych) i gospodarka ¿ywnoœciowa tworz¹ kompleks produkcji ¿ywnoœci i jej wykorzystania. W tym sensie jest to pierwszoplanowy, istotny segment gospodarki i funkcjonowania ka¿dej spo³ecznoœci (np. pañstwa).
Podstawowe znaczenie w okreœleniu wyzwañ i zasad rozwoju rolnictwa maj¹ relacje i zale¿noœci rolnictwa od ogólnego rozwoju gospodarczego, sytuacji kra-ju, wspó³pracy miêdzynarodowej i œwiatowych rozwi¹zañ zapewniaj¹cych funk-cjonowanie i rozwój ca³ego systemu ekonomicznego œwiata i poszczególnych krajów. W naszym przypadku podkreœlamy szczególnie znaczenie wspó³cze-snych wyzwañ rolniczych, z jednoczesnym rozumieniem zasady trwa³ego wy-stêpowania ich zró¿nicowania, z którymi bêdziemy mieli do czynienia w bli¿szej i dalszej przysz³oœci. Jednoczeœnie g³ównym problemem wynikaj¹cym z tych analiz i ocen jest brak pe³nego wzajemnego zrozumienia w ³añcuchu: jednostka ludzka i rodzina a spo³eczeñstwo (pañstwo). Œwiat, jako jednolity system przy-rodniczy i spo³eczny, podlega si³om dezorganizacyjnym i si³y te dominuj¹, jak siê wydaje, nad procesami zrozumienia, integracji i wspó³pracy. A ¿ywnoœæ i wy¿ywienie (podobnie jak zdrowie i wolnoœæ ludzi) jest w tym rozumieniu wartoœci¹ najistotniejsz¹ dla mieszkañców Ziemi. Wspó³czesne wyzwania rol-nictwa i potencjalne szanse realizacji wyzwañ, jak na przyk³ad rozwi¹zanie œwiatowego problemu ¿ywnoœciowego, staje w zasiêgu szans realizacji takiej mo¿liwoœci. G³êbokie wczytanie siê w wa¿ne intencje merytoryczne formu³owa-ne przez Autora, w tym dotycz¹ce paradygmatu rolnictwa industrialformu³owa-nego i rol-nictwa zrównowa¿onego i ich ekonomiki, globalnych uwarunkowañ rozwoju rolnictwa oraz polityki rozwoju zrównowa¿onego, s¹ g³ównymi problemami do-tycz¹cymi wspó³czesnych wyzwañ rolniczych i ¿ywnoœciowych.
Podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania gospodarki œwiatowej de-cyduj¹ o przyspieszeniu procesów integracyjnych, tj. w³¹czenia rolnictwa (w Polsce rodzinnego, znajduj¹cego siê na relatywnie niskim poziomie produk-cyjno-strukturalnym) do ca³ego systemu gospodarczego kraju. Wynika to zarów-no z naturalnych, przyrodniczo-rolniczych i ¿ywzarów-noœciowych potrzeb spo³ecz-nych oraz przyrodniczych, ekonomiczspo³ecz-nych i spo³eczspo³ecz-nych uwarunkowañ rozwo-ju i przemian rolnictwa, jak i z podobnych uwarunkowañ i znaczenia ca³ego sek-tora rolniczego i gospodarki ¿ywnoœciowej.
Dominacja wiedzy i rozwi¹zañ ekonomicznych, finansowych, historycznych i innych nad wiedz¹ i rozwi¹zaniami przyrodniczymi i rolniczo-przyrodniczymi jest jedn¹ z najwa¿niejszych zasad gospodarowania zasobami rolniczymi. Dla Polski i Europy jest to szczególnie wa¿ny punkt widzenia. Oznacza zasadê w³¹-czania rolnictwa (ekonomii agrarnej) do ca³ej gospodarki i nauki ekonomii oraz gospodarowania praktycznego w zakresie rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej (a tak¿e dotycz¹cej obszarów rolniczych i wiejskich).
Szczególnego znaczenia nabiera obecnie rozwiniêcie analizy przyczyn i ich interpretacji merytorycznej kszta³towania siê nowej sytuacji rolniczo-¿ywnoœci-owej œwiata – œwiat w ujêciu globalnym jest coraz bardziej zintegrowany i coraz lepiej poinformowany (np. komunikacja, infrastruktura informacyjna, jêzyki,
or-ganizacje œwiatowe). Z tych procesów rozwojowych i ich ewolucji wynika zmniejszenie skali znaczenia i wp³ywu najwiêkszej w historii œwiata organizacji grup ludzkich, spo³eczeñstw, plemion, narodów, pañstw, walcz¹cych wzajemnie m. in. o ziemiê, wodê, przestrzeñ ¿yciow¹ i wy¿ywienie, kszta³tuj¹cych siê w ostatnich stuleciach w podstawowe formy pañstw, najczêœciej narodowych. By³o to kszta³towanie drogi rozwoju i organizacji spo³eczeñstw, a jednoczeœnie najwiêkszej klêski ludzkoœci w ujêciu historycznym, tzn. podzia³u na pañstwa narodowe i pojawienie siê si³ walki (w tym ró¿norodne wojny) miêdzy grupami i organizacjami ludzkimi w ca³ej ich dotychczasowej historii. Dopiero wspó³cze-œnie, przy obecnym poziomie rozwoju gospodarczego, wiedzy, ³¹cznoœci, zrozu-mieniu œwiata, powoli i z trudem kszta³tuj¹ siê idee jednoœci i wspó³zale¿noœci œwiata jako zorganizowanego systemu spo³ecznego, politycznego i gospodarcze-go (np. w za³o¿eniach i programach œwiatowych organizacji spo³ecznych, eko-nomicznych i politycznych) oraz coraz szersze jest zrozumienie priorytetów my-œlenia globalnego nad myœleniem regionalnym, narodowym, jêzykowym, religij-nym czy polityczreligij-nym.
Kilka szczególnie wa¿nych problemów o ogólniejszym charakterze jest przedmiotem analizy tej pracy. Dotyczy to na przyk³ad teorii ekonomicznej i upowszechniaj¹cego siê przekonania o nadrzêdnej roli systemu ekonomiczne-go (teorii ekonomii) w triadzie: system ekonomiczne-gospodarczy – system spo³eczny – sys-tem ekologiczny, co oznacza szczególne wyzwania dla teorii ekonomicznych, w tym w rolnictwie i gospodarce rolniczo-¿ywnoœciowej, jako wyzwania do za-stêpowania imperatywu wzrostu gospodarczego, podstawy obecnej teorii ekono-micznej, przez imperatyw trwa³oœci globalnego ekosystemu [s. 341]. Podobne znaczenie odgrywa zasada suwerennoœci producenta i konsumenta, efekty ze-wnêtrzne i kryteria produktywnoœci gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej i wiej-skiej.
Specyficzny charakter produkcji rolniczo-¿ywnoœciowej jest te¿ najistotniej-szym Ÿród³em wspó³czesnych wyzwañ w stosunku do rolnictwa. Jest nim sygna-lizowany problem wy¿ywienia œwiata, znaczenia ¿ywnoœci dla fizycznego, psy-chicznego i spo³ecznego rozwoju cz³owieka jako istoty biologicznej i spo³ecz-nej. Œrodowiska rolnicze i rolniczo-ekonomiczne, spo³eczne, kulturalne itp. po-winny coraz mocnej akcentowaæ szczególn¹, oryginaln¹ i niezastêpowaln¹ rolê rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej w rozwoju fizycznym i psychicznym lu-dzi, zasad cz³owieczeñstwa, kultury, postêpu i rozwoju ludzi i spo³ecznoœci za-opatrzonych w niezbêdn¹ i dobr¹ ¿ywnoœæ. Szkoda, ¿e polscy autorzy, tak¿e w tym przypadku tak s³abo akcentuj¹ wymagania dotycz¹ce normalnych ludz-kich potrzeb ¿ywnoœciowych i ich zaspokojenia jako niezastêpowalnych dla fi-zycznego i spo³ecznego rozwoju ludzi, rodzin i spo³eczeñstw ludzkich.
Jednym ze Ÿróde³ tych sytuacji jest nierównowaga spo³eczno-polityczna i mi-litarna œwiata, dominacja mocarstw œwiatowych oraz zagro¿enie dla podstawo-wych praw ludzkich (np. wolnoœci, wy¿ywienia, zdrowia, dobrego œrodowiska, wiedzy, kultury). Z tego wyrastaj¹, jak wykazuje dawna i wspó³czesna historia, ró¿norodne doœwiadczenia, w tym niektóre, szczególnie wa¿ne w obecnym okresie rozwoju œwiata – wojny, rewolucje, ludobójstwo, zniszczenia, straty
ma-terialne itp. Wskazuj¹ one, na przyk³adzie rolnictwa i wy¿ywienia, i¿ ludzkoœæ znajduje siê na drodze rozwojowej pe³nej trudnoœci, przeszkód, walk, zniszczeñ i opóŸnieñ rozwoju.
Rolnictwo, wy¿ywienie, walka z tragedi¹ g³odu i niedo¿ywienia mo¿e byæ szczególnym has³em zjednoczenia i wspólnoty ludzi ca³ego œwiata w poszuki-waniu i realizacji rozwi¹zañ zapewniaj¹cych œwiatowe potrzeby ¿ywnoœciowe i zdrowotne. Wspó³czesny œwiat powinien wykazaæ sw¹ m¹droœæ przynajmniej w zakresie dwu drastycznych wspó³czesnych problemów: zaprzestania krwa-wych wojen miêdzy pañstwami z jednej strony i rozwi¹zania problemu ¿ywno-œciowego œwiata, tj. likwidacji g³odu, z drugiej strony.
W tym zakresie mieœci siê tak¿e zrozumienie wyzwañ rolniczych, okreœlaj¹-cych zadania i d¹¿enia do osi¹gniêcia, w ramach zarz¹dzania i racjonalizacji, lepszej organizacji œwiata (np. zarz¹dzania planetarnego), podlegaj¹cych ci¹-g³ym wp³ywom i zmianom, oraz niezrównowa¿onej wspó³czesnej organizacji œwiata produkcyjnego, ekonomicznego i politycznego, podzielonego i sk³ócone-go ze wzglêdu na ró¿ne problemy spo³eczno-polityczne (np. podzia³y na narody, kraje, rasy, jêzyki, religie), poziom rozwoju spo³eczno-gospodarczego czy te¿ wielki destrukcyjny wp³yw przesz³oœci i historii politycznej, gospodarczej itp. na wspó³czesny rozwój krajów i œwiata.
Jak ³atwo zauwa¿yæ, ogromne jest bogactwo problemów, myœli, ró¿norod-nych propozycji i ich uzasadnieñ, dotycz¹cych przesz³oœci (Ÿróde³ wspó³cze-snych, najistotniejszych wyzwañ rolnictwa), oraz szczególnie interesuj¹co i kompetentnie rozwiniêtych i interpretowanych wyzwañ rolniczych dotycz¹-cych przysz³oœci. Spoœród pytañ, problemów wspó³czesnych i wyzwañ stoj¹dotycz¹-cych przed rolnictwem, z natury rzeczy odnosz¹cych siê do przesz³oœci, sformu³owaæ mo¿na zarys koncepcji rozwojowej rolnictwa proponowanej przez Autora. Jest to zestaw szczególnych ocen, myœli, propozycji i zadañ, przechodz¹cych od ana-lizy przesz³oœci do prób zrozumienia, opisu i interpretacji wyzwañ rozwoju rol-nictwa w przysz³oœci. Autor tego dzie³a, profesor Józef Zegar, jest dobrze przy-gotowany do realizacji takiego zadania.
Dla przyk³adu, tylko zestaw problemów i pytañ dotycz¹cych polityki rozwo-ju rolnictwa zrównowa¿onego (rozdzia³ V) obejmuje: analizê potrzeby polityki rozwoju rolnictwa zrównowa¿onego i kszta³towania na tej podstawie wizji przy-sz³ego rolnictwa, okreœlenie nowych celów polityki rolnej na obecnym etapie rozwoju kraju i zdecydowanego kursu na rolnictwo zrównowa¿one, okreœlenie miejsca rolników i rolnictwa w strukturze spo³ecznej i ekonomicznej kraju, ana-lizê si³ motorycznych rozwoju rolnictwa i realizacji jego interesów, internaliza-cjê efektów zewnêtrznych, rolê rolniczych dóbr publicznych, alokacji i efektyw-noœci produkcji, znaczenia ¿ywotnego charakteru obszarów wiejskich czy te¿ równowagi miêdzy systemem ekonomicznym i ekologicznym rolnictwa.
Niezwykle wa¿ne dla przysz³oœci i rozwoju gospodarki rolniczo-¿ywnoœ-ciowej s¹ jej analizy ekonomiczne oraz rachunki cen i op³acalnoœci dla kszta³to-wania zasad racjonalnego i efektywnego funkcjonokszta³to-wania i równowagi rozwojo-wej podstaworozwojo-wej jednostki produkcyjnej – gospodarstwa rolnego. Istot¹ tego ro-zumowania jest poszukiwanie trafnego rozwi¹zania problemu odmiennoœci dwu
najistotniejszych celów dotycz¹cych funkcjonowania gospodarstw rolniczych – celów ekonomicznych i ekologicznych, w swej istocie zasadniczo odmiennych. Rolnictwo pe³ni bowiem jednoczeœnie funkcjê producenta ¿ywnoœci, odtwarza-nia i chronieodtwarza-nia rolniczych ekosystemów oraz rozwi¹zywaodtwarza-nia d³ugofalowych problemów rolniczo-¿ywnoœciowych tak istotnych dla funkcjonowania i rozwo-ju poszczególnych spo³ecznoœci krarozwo-ju i Europy.
Za niezwykle wa¿n¹ czêœæ prezentowanego w ksi¹¿ce rozumowania Józefa S. Zegara uznaæ mo¿na ustalenia dotycz¹ce nowej ekonomii agrarnej, co zapo-cz¹tkowa³ artyku³ Ekonomia wobec kwestii agrarnej [„Ekonomista” 6/2010]. Potrzeba nowej teorii agrarnej, powi¹zanej z istot¹ rolnictwa zrównowa¿onego na etapie industrialnym rozwoju gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej wraz z w³a-œciwym dla niego rachunkiem ekonomicznym, wymaga znajomoœci podstaw teoretycznych nowej ekonomiki rolnictwa (ekonomii agrarnej). W wielu swych pracach Autor podkreœla szczególnie wa¿ne relacje i zale¿noœci rozwoju rolnic-twa, a praktycznie gospodarki ¿ywnoœciowej, od ogólnego rozwoju gospodar-czego, sytuacji kraju, grup integracyjnych (np. UE) czy wspó³pracy miêdzyna-rodowej. Analiza wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa oznacza tak¿e poszukiwanie realnych rozwi¹zañ problemów wy¿ywienia ca³ego œwiata i ró¿nych grup ludno-œci. G³ówne wyzwania obejmuj¹ tradycyjne i historyczne wy¿ywieniowe potrze-by ludzi, a tak¿e nowe – zachowanie i ochronê œrodowiska, przyrody i rolnictwa.
W obecnym okresie rozwoju dyscyplin ekonomiczno-rolniczych kszta³towa-nie siê WPR, dyskusje, zró¿nicowakszta³towa-nie stanowisk i pogl¹dów na stan i przysz³oœæ gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej, tempo rozwoju gospodarczego, kierunki kszta³towania interesów narodowych, regionalnych itp. stanowi¹ przyk³ady jed-noœci Europy zarówno politycznej, jak i gospodarczej. Powstanie Unii Europej-skiej i jej dotychczasowe doœwiadczenia, jeœli nie s¹ dot¹d w pe³ni cudem go-spodarczym, to s¹, dla Europy, cudem spo³eczno-politycznym.
Punktem wyjœcia wa¿nych interpretacji mechanizmów i si³ rozwojowych (wyzwañ wspó³czesnego rolnictwa) jest odwo³ywanie siê do dominuj¹cego w krajach rozwiniêtych modelu rolnictwa industrialnego, rozwi¹zuj¹cego w ró¿ny sposób tradycyjne problemy kwestii agrarnej w tych krajach. Zjawi-sko wyczerpywania siê zasobów kopalnych, bêd¹cych podstaw¹ rolnictwa in-dustrialnego, jest Ÿród³em ró¿nic miêdzy racjonalnoœci¹ mikroekonomiczn¹ a racjonalnoœci¹ spo³eczn¹ i stanowi o przes³ankach kwestionowania modelu rolnictwa industrialnego na rzecz realizacji koncepcji modelu rolnictwa zrów-nowa¿onego. Wystêpuj¹ce tu mechanizmy rynkowe nie rozwi¹zuj¹ przy tym problemu ¿ywnoœciowego lub dochodowego, a rodz¹ nowe problemy (np. pro-dukcyjne i œrodowiskowe), przenoszone na poziom globalny, i intensyfikuj¹ negatywne konsekwencje niezrównowa¿enia produkcji rolniczej w skali glo-balnej, co mo¿e prowadziæ do destrukcji œwiatowego systemu ¿ywnoœciowego. Ze swej strony podkreœliæ mo¿emy, i¿ system gospodarki ¿ywnoœciowej œwia-ta uznaæ nale¿y za szczególnie istotny z punktu widzenia jego sœwia-tabilizacji i pewnoœci ¿ywnoœciowej. Powiedzmy mo¿liwie jasno i wyraŸnie: w nawi¹za-niu do wa¿nych wyzwañ rolniczych wspó³czesnego œwiata nie ma nic bardziej wa¿nego ni¿ problem wy¿ywienia ludzi. Wszystkie inne problemy (np.
doty-cz¹ce zdrowia, mieszkañ, kszta³cenia, pracy) maj¹ inny charakter, strukturê i wp³yw na ¿ycie ludzi w porównaniu z zaopatrzeniem w ¿ywnoœæ jako nie-zbêdn¹, codzienn¹ i trwa³¹ potrzebê, od której zale¿y bezpoœrednio – po pro-stu – ¿ycie i przysz³oœæ ludzi.
Nie mo¿emy przy tym pomijaæ ¿adnych wspó³czesnych wyzwañ, w tym szczególne wyœmienicie interpretowanych przez Józefa S. Zegara wyzwañ rolni-czych, jako podstawy gospodarki ¿ywnoœciowej, tj. istnienia, rozwoju, funkcjo-nowania i polepszania warunków ¿ycia ludnoœci rolniczej i nierolniczej. Mamy tu tak¿e do czynienia z podstawowym wyzwaniem wspó³czesnego œwiata, ozna-czaj¹cym nie tylko wy¿ywienie, ale te¿ sta³y wszechstronny rozwój i równowa-gê biologiczn¹ czy spo³eczn¹. S¹dziæ nale¿y, i¿ sta³a równowaga biologiczna i spo³eczna, a tak¿e potrzeba opanowania dezintegracji spo³ecznoœci œwiatowych na podstawie jêzykowej, politycznej, spo³ecznej, rasowej, religijnej, rozwojowej i wzajemnej wspó³pracy, kszta³cenia itp. oznacza raczej utopijn¹ szansê pokoju i wszechstronnej œwiatowej wspó³pracy politycznej i ekonomicznej. W ten spo-sób wyzwania rolniczo-¿ywnoœciowe nie tyle s¹ utopi¹, ile mog¹ byæ podstaw¹ pokoju i wspó³pracy w skali œwiatowej. Wy¿ywienie, woda, mieszkanie, zdro-wie, wykszta³cenie, nauka i praca nale¿¹ do najwa¿niejszych i niezbywalnych potrzeb i ¿yczeñ ka¿dego cz³owieka. I nie mo¿e to byæ podwa¿ane i niszczone przez innych ludzi.
Interesuj¹ca nas ekonomia agrarna i gospodarka ¿ywnoœciowa oraz ich po-zytywny wp³yw na wspó³czesny i przysz³y rozwój œwiata nie musi byæ niezro-zumia³¹ futurologi¹, ale rolniczo-¿ywnoœciow¹ i œrodowiskow¹ si³¹ rozwojo-w¹ œwiata. Prawdê mówi¹c, problemy ludzkoœci zwi¹zane m.in. z niedostat-kiem ¿ywnoœci, wody, lekarstw, pracy, kszta³cenia, mieszkañ i ochrony zdro-wia maj¹ swe Ÿród³a w dotychczasowej historycznej drodze rozwoju wspó³-czesnego rolnictwa, w tym rolnictwa i zagospodarowania zasobów produkcyj-nych ziemi. Oznacza to, i¿ gospodarka rolniczo-¿ywnoœciowa nie jest i nie mo¿e byæ ani krajowa, ani regionalna, ani klasowa czy te¿ narodowa lub pañ-stwowa – powinna byæ gospodark¹ œwiatow¹, rozwi¹zuj¹c¹ problem g³odu i wy¿ywienia ludzi œwiata. Szkoda, i¿ nie mo¿emy tego zrozumieæ jako ludz-ka spo³ecznoœæ œwiata i nie dysponujemy odpowiedni¹ si³¹, wsparciem i wspó³dzia³aniem dla sformu³owania i realizacji takiego w³aœnie projektu roz-wojowego dla œwiata.
Z tego punktu widzenia znajdujemy siê, jak ³atwo zauwa¿yæ, w trudnej sytu-acji wobec potrzebnego uwzglêdniania lub wykorzystania przyrodniczych i energetycznych zasobów œwiata, a dominowaæ powinny nie tyle prawa ekono-miczne, ile prawa przyrodnicze. Cz³owiek i jego wy¿ywienie oznaczaj¹ domina-cjê praw przyrodniczych zgodnie z zasad¹, i¿ pierwotne, podstawowe potrzeby cz³owieka maj¹ charakter przyrodniczy – cz³owiek jest dzieckiem przyrody, a nie ekonomii i zysku. Stwarza to potrzebê powstania nowej ekonomii agrarnej oznaczaj¹cej przebudowê wyzwañ (wizji) rolnictwa i wy¿ywienia w œwiecie XXI wieku. W tym sensie wyzwania definiowane przez Autora wystêpuj¹ jako s³uszne cele okreœlaj¹ce tak¿e wizjê i stan polskiego rolnictwa w bie¿¹cym stu-leciu. Jak siê wydaje, jest to szczególna refleksja wynikaj¹ca ze wspó³czesnych
wyzwañ i potrzeb rolniczo-¿ywnoœciowych formu³owanych w dotychczasowych pracach Autora.
Na marginesie stwierdziæ mo¿na, i¿ podstawowy paradoks (problem) ekono-mii agrarnej, wyra¿aj¹cy siê tak¿e w okreœleniu „wspó³czesne wyzwania rolnic-twa”, polega na poszukiwaniu jego celu i drogi rozwoju (œrodków ¿ywnoœcio-wych), charakteryzuj¹cych siê ci¹g³ymi zmianami, niestabilnoœci¹, niemo¿liwo-œci¹ ustalenia trwa³ego celu koñcowego. Oznacza wiêc drogê (kierunek) rozwo-ju i ruchome cele na tej drodze, co okreœla najwiêksze trudnoœci i specyfikê roz-woju rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej w powi¹zaniu z ekonomik¹ (racjo-nalnym gospodarowaniem), szczególnymi potrzebami cz³owieka (wy¿ywienie) i przyrod¹ (œrodowisko i zasoby rolniczo-przyrodnicze). W procesach wytwarza-nia produktów rolniczo-¿ywnoœciowych wystêpuj¹ szczególne wyzwawytwarza-nia zwi¹-zane m.in. z ekonomi¹ wyboru produkcji, poziomu nak³adów materialnych, fi-nansowych i przemian strukturalnych. Równie wa¿ne wobec wyzwañ przysz³o-œci, jak konkluduje Autor, s¹ takie formy dzia³alnoprzysz³o-œci, jak produkcyjna obs³uga rolnictwa i wewnêtrzne powi¹zania gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej.
Ustaliæ w ten sposób mo¿na, i¿ Józef S. Zegar dokona³ pozytywnej próby sformu³owania ogólnego zarysu koncepcji rozwojowej rolnictwa w d³ugim okre-sie, na drodze ku przysz³oœci i rozwi¹zywaniu problemów ¿ywnoœciowych œwia-ta. Dla ca³ego œwiata deficyt ¿ywnoœciowy staje siê szczególnym problemem w zró¿nicowanych warunkach zwi¹zanych z wy¿ywieniem. Jak ³atwo siê domy-œleæ, deficyt ¿ywnoœciowy jest Ÿród³em wsparcia globalnej polityki rozwoju rol-nictwa i ca³ej gospodarki w obecnym okresie. Jednoczeœnie wystêpuj¹ tu szcze-gólne trudnoœci zwi¹zane z globaln¹ sytuacj¹ (polityk¹) rozwoju rolnictwa i go-spodarki ¿ywnoœciowej i ich powi¹zania ze œwiatowymi procesami rozwojowy-mi i integracyjnyrozwojowy-mi, czêsto te¿ z utrwalaniem biedy, przy jednoczesnych potrze-bach i wymaganiach pozytywnych rozwi¹zañ na wspó³czesnej drodze rozwojo-wej œwiata obecnie i w przysz³oœci.
Jedn¹ z wa¿nych spraw, wymagaj¹cych refleksji ze strony polskiego œrodowi-ska ekonomiczno-rolniczego, jest nie tylko oryginalnoœæ podejœcia akceptowana obecnie na ca³ym œwiecie, tj. umiêdzynarodowienie i globalizacja wiedzy rolni-czo-ekonomicznej i ¿ywnoœciowej, ale tak¿e najistotniejszych problemów ogól-nego rozwoju spo³eczno-gospodarczego, okreœlanych w nowych realiach rolnic-twa, zasadach jego rozwoju i spe³niania podstawowych wyzwañ w przysz³oœci. Tym bardziej i¿ ¿ywnoœæ i wy¿ywienie s¹ i bêd¹ podstawow¹, pierwotn¹ i nie-zbywaln¹ potrzeb¹ ka¿dego cz³owieka dla jego funkcji ¿yciowych, rozwoju, in-telektu, pracy, reprodukcji itp. i zapewne nic tej zasady nie zmieni.
Równie istotnym problemem wspó³czesnych wyzwañ w stosunku do ekono-miki rolnictwa, jest kszta³towanie si³ nowego rozumienia tej dyscypliny, okreœla-nej przez Józefa S. Zegara jako nowa ekonomia agrarna. Jest to niezwykle istot-ny element ewolucji tradycyjnej ekonomiki rolnictwa, rozumianej g³ównie jako system produkcyjno-ekonomiczny rolnictwa, skali produkcji, op³acalnoœci i dy-namiki zmian. Potrzeba nowej teorii agrarnej (nowej ekonomii agrarnej) wynika z nowych potrzeb definiowania rolnictwa zrównowa¿onego oraz z w³aœciwym mu rachunkiem ekonomicznym kszta³tuj¹cym nowe warunki, potrzeby i
mo¿li-woœci, a tak¿e nowe podstawy teoretyczne ekonomiki rolnictwa (nowej teorii agrarnej – nowej ekonomii agrarnej).
Oryginalnoœæ i nowoczesnoœæ ujêcia oraz znaczenie problemów rolnictwa dla mieszkañców Polski, Unii Europejskiej i œwiata usprawiedliwia autora niniej-szych uwag, i¿ refleksji tych nie traktujemy jako recenzji, ale jako pewien, ogra-niczony zreszt¹, zestaw refleksji i uwag zaanga¿owanego czytelnika, zaintereso-wanego problemem stanu i przysz³oœci rolnictwa polskiego, funkcjonuj¹cego od wielu lat w nauczaniu, badaniach i upowszechnianiu problemów wiedzy rolni-czo-ekonomicznej i ¿ywnoœciowej.
Oznacza to tak¿e szczególny sposób takiego w³aœnie rozumienia zwi¹zków i wspó³zale¿noœci ekonomicznych, produkcyjnych i zdrowotnych problemów lu-dzi w porównaniu z konsekwencjami niedo¿ywienia lulu-dzi (ludzkoœci), jako pod-stawowej potrzeby i obowi¹zku wspó³czesnego œwiata, w powi¹zaniu z innymi potrzebami, takimi jak: mieszkanie, oœwiata, opieka zdrowotna, zatrudnienie i godne emerytury. Z tego punktu widzenia najistotniejsze jest coraz bardziej po-wszechne rozumienie, i¿ ¿ycie i zdrowie ludzi – obecnie i w przysz³oœci – ozna-cza humanistyczn¹ optymalizacjê rozwoju osobistego i samoakceptacjê ludzi. Nowa ekonomika agrarna, realizuj¹ca wyzwania wy¿ywieniowe œwiata wraz z odpowiednim rachunkiem ekonomicznym, staje siê drog¹, jak s³usznie argu-mentuje Józef S. Zegar, sposobem i szans¹ rozwi¹zywania wspó³czesnej kwestii agrarnej i ¿ywnoœciowej. Jest to wiêc zrozumienie dróg rozwi¹zywania podsta-wowego, wspó³czesnego wyzwania rolnictwa, tj. spo³ecznej i produkcyjnej kwe-stii agrarnej, zw³aszcza w krajach mniej rozwiniêtych. Wynika to z tego, i¿ wspó³czesny œwiat, szczególnie kraje wysokorozwiniête, osi¹gaj¹ coraz wy¿szy poziom w realizacji celów rolniczo-¿ywnoœciowych, jednoczeœnie realizuj¹c szeroki zakres przyjêtych celów nieekonomicznych (np. krajobrazu, stabilizacji przyrodniczej czy uwarunkowañ zdrowotnych.
Wspó³czesne wyzwania rolnictwa przynosz¹ bogaty zestaw ocen, wskazañ
i konkluzji, co z jednej strony jest wa¿ne dla intensyfikacji aktywnoœci nauko-wej, interpretacyjnej i doradczej ekonomistów rolnictwa i polityki agrarnej, ale z drugiej utrudnia mo¿liwoœæ ich wyboru i hierarchizacji. Nieco utrudnia te¿ lo-kalizacjê miejsca Polski i polskiego rolnictwa w œwiatowej hierarchii rozwojo-wej gospodarki rolniczo-¿ywnoœciorozwojo-wej i w wyborach rozwojowych oraz na dro-dze przemian rolnictwa w bli¿szej i dalszej przysz³oœci.
Omawiane wyzwania rolnictwa, jak z tych ustaleñ wynika, kszta³towane s¹ przez ogólny poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i potrze-by wynikaj¹ce ze stanu i tempa, kierunku i poziomu rozwoju gospodarczego, ró¿norodnoœci, niespójnoœci i przeciwieñstw rozwojowych œwiatowej gospo-darki, w tym rolnictwa. Zró¿nicowanie dotychczasowego stanu i cech rozwo-jowych rolnictwa kreuje pytanie dotycz¹ce jego stanu docelowego lub okreœlo-nej, racjonalnej i akceptowanej drogi rozwoju jednocz¹cego siê œwiata (np. po-przez procesy globalizacyjne, w tym rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej).
Koncepcja problemowa tej pracy, okreœlona jako „wspó³czesne wyzwania rolnictwa”, stwarza pewne w¹tpliwoœci wobec wyraŸnej wspó³czesnej drogi ewolucji od rolnictwa do gospodarki ¿ywnoœciowej, tj. realizacji potrzeby
i programu zapewnienia praktycznie samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej kra-ju i zapewnienia odpowiednich nak³adów i rezultatów produkcyjnych rolnic-twa na rzecz wspó³pracy miêdzynarodowej (w tym handlu rolniczo-¿ywnoœci-owego) oraz rozwi¹zywania krajowych, regionalnych, europejskich i œwiato-wych problemów ¿ywnoœcioœwiato-wych. Zgodnie z pogl¹dami i analizami dotycz¹-cymi rolnictwa œwiatowego, rynku rolnego i agrobiznesu, najistotniejsze w tym wzglêdzie jest dzia³anie ekonomicznego mechanizmu rozwoju i zmian strukturalnych i spo³ecznych w systemie rolniczym ka¿dego kraju i kontynen-tu. Wystêpuj¹cy tu mechanizm zmian struktur gospodarczych (produkcyjnych) rolnictwa kszta³towany jest przez mechanizmy i si³y rozwojowe rolnictwa ja-ko dzia³u gospodarki narodowej oraz si³y rozwojowe rolnictwa rodzinnego, farmerskiego i wielkotowarowego.
Wœród omawianych wy¿ej wspó³czesnych wyzwañ rolnictwa zwracaj¹ uwa-gê analizy dotycz¹ce ró¿nych obszarów geograficznych i politycznych, w tym Europy. Autor w ograniczonym zakresie rozwija dyskusjê zwi¹zan¹ z dotych-czasowym zró¿nicowaniem historycznego i geograficznego obszaru Europy, a tak¿e dysproporcjami rozwojowymi i trudn¹ histori¹ polityczn¹. Wobec trud-noœci wspó³pracy, porozumienia i mo¿liwie g³êbokiej integracji w ramach Euro-py mo¿na okreœliæ wystêpuj¹ce tu zró¿nicowania gospodarki rolniczo-¿ywnoœci-owej zarówno pod wzglêdem historycznym, jak i ekonomicznym. Jeœli chodzi o gospodarkê rolniczo-¿ywnoœciow¹, to rozwi¹zania Unii Europejskiej wskazu-j¹ na trudnoœci integracji europejskiej, jako wspó³czesnego wyzwania w polity-ce i w gospodarpolity-ce, przy czym, mimo powa¿nego dorobku praktycznego i teore-tycznego zwi¹zanego z tworzeniem i rozwojem Unii Europejskiej, nie jest dot¹d jasny model przysz³oœci tej gospodarki wobec pañstw narodowych i ich uwarun-kowañ rozwojowych, a praktycznie ograniczeñ rozwojowych.
Wa¿n¹ czêœci¹ ocen du¿ego zestawu wspó³czesnych wyzwañ rolniczych jest interesuj¹ca i w pe³ni pozytywna ocena WPR. Jej istot¹ jest oryginalnoœæ podej-œcia autorskiego. Ma to byæ realizacja jego roli jako podstawowego Ÿród³a wy-¿ywienia wspó³czesnego œwiata, tj. wszystkich jego mieszkañców, na poziomie zaspokajaj¹cym potrzeby cz³owieka i zapewniaj¹cym zdrowie i szanse normal-nego funkcjonowania, w tym produkcyjnormal-nego, we wspó³czesnym œwiecie i roz-woju gospodarczym.
Józef S. Zegar definiuje wspó³czesne wyzwania rolnictwa, ich prezentacjê i interpretacjê, w³¹czaj¹c¹ rolnictwo poszczególnych krajów, w tym Polski, w system ca³ej gospodarki krajowej i ugrupowañ gospodarczych (w naszym przypadku UE). Ksi¹¿ka jest ukierunkowana, co prawda, do czytelnika przygo-towanego w zakresie problemów rolnych, ¿ywnoœciowych i wiejskich na pozio-mie naukowym, tym niemniej ich zrozupozio-mienie i interpretacja mo¿e byæ przy-stêpna tak¿e dla czytelnika rozumiej¹cego i obeznanego z problemami rolniczo--ekonomicz-nymi i rozwojem obszarów wiejskich wspó³czesnej Polski. Ekono-miœci, organizatorzy rolnictwa i pracownicy jego obs³ugi produkcyjnej i przemy-s³u ¿ywnoœciowego, wykszta³ceni rolnicy, przemy-s³u¿by rolne, politycy zajmuj¹cy siê rolnictwem, pracownicy sektora rolnego, administracji i jednostek rolniczo-¿y-wnoœciowych, szczególnie pracownicy i s³u¿by doradztwa, obs³ugi rolnictwa
i ca³ej gospodarki ¿ywnoœciowej z wy¿szym wykszta³ceniem powinni zaintere-sowaæ siê i dobrze przemyœleæ omawian¹ ksi¹¿kê.
Merytoryczny charakter tej pracy, jej metodologia, interpretacja ekonomicz-no-rolnicza, wiedza i analiza, dotycz¹ca wyzwañ rozwoju, stanu obecnego i przysz³oœci rolnictwa, ma szczególny charakter naukowy opisu, interpretacji i analizy mechanizmów rozwojowych, ale tak¿e oryginalny sposób prezentacji i interpretacji problemów, co oznacza wprowadzenie na polski rynek ksi¹¿ki z nowym zakresem wiedzy o rolnictwie i prawid³owoœciach jego rozwoju oraz potrzebê dalszej kontynuacji tych badañ. W tym tak¿e sensie jest to wa¿na ksi¹¿-ka dla kszta³cenia rolniczo-ekonomicznego, rozumienia ekonomicznych i œwia-towych procesów oraz uwarunkowañ tego rozwoju, interpretacji i refleksji (ocen) dla Polski i problemów rolników i s³u¿by rolnej, zarówno obecnie, jak i w przysz³oœci.
