Magdalena Seta http://dx.doi.org/10.18778/8088-191-4.09 magdalena_seta@sggw.pl
Biblioteka Główna
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie EDUKACJA INFORMACYJNA
W BIBLIOTEKACH UCZELNI PRZYRODNICZYCH
Abstract: In accor dance with the objectives of the Bologna Pr ocess students fin-ishing each course of the studies should learn to find, evaluate and use information. Libraries should play a crucial role in teaching information literacy. The aim of the paper is to show how the libraries of the universities of life sciences carry out educa-tional activities. The author describes the forms of education which are offered in this types of libraries.
Słowa kluczowe: edukacja infor macyjna, szkolenia użytkowników, biblioteki aka-demickie
Wstęp
Funkcjonowanie w dzisiejszym społeczeństwie w dużej mierze opiera się na kompetencjach informacyjnych, które nabywane są w procesie kształcenia na poszczególnych poziomach edukacji. Obejmują one zróżnicowane umiejęt-ności – począwszy od rozpoznania potrzeb informacyjnych po wykorzystanie zdobytych informacji1. Duży wpływ na kształtowanie tych kompetencji ma edukacja w szkołach wyższych. Zgodnie z postanowieniami Deklaracji Boloń-skiej studenci kończący poszczególne cykle kształcenia powinni posiąść okre-ślone umiejętności związane z wyszukiwaniem informacji, a także ich oceną i wykorzystaniem. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa W yższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkol-nictwa Wyższego określa opis efektów kształcenia w obszarze nauk przyrodni-czych oraz nauk rolniprzyrodni-czych, leśnych i weterynaryjnych. Absolwent wyższej uczelni posiadający kwalifikacje pierwszego stopnia powinien umieć wyszuki-wać, rozumieć, analizować i wykorzystywać potrzebne informacje pochodzące z różnych źródeł. Uzyskując kwalifikacje drugiego stopnia powinien umieć również przeprowadzić krytyczną analizę i selekcję informacji2.
1 M. Gwadera, K. Tałuć, Edukacja medialna i informacyjna, [w:] Bibliotekarstwo,
War-szawa 2013, s. 568.
2 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego, „ Dziennik Ustaw” 2011,
Powyższe wytyczne pokrywają się z definicją szkolenia użytkowników informacji prowadzonego przez biblioteki, które polega na zapoznawaniu czy-telników z zasadami korzystania z usług informacyjnych. Ważne przy tym jest wykorzystywanie praktycznych sposobów poszukiwania i selekcji informacji w ramach dostępnych źródeł3. Biblioteki akademickie, współdziałając w
pro-cesie edukacji, odgrywają więc istotną rolę we wdrażaniu postanowień Dekla-racji Bolońskiej.
Działalność edukacyjna bibliotek akademickich
W bibliotekach szkół wyższych szkolenia dla czytelników mają długą tradycję. Już w dwudziestoleciu międzywojennym odczuwano potrzebę prowa-dzenia szkoleń dla studentów. W okresie powojennym przysposobienie biblio-teczne wprowadzono na uniwersytetach jako przedmiot obowiązkowy. Obo-wiązujące w kolejnych latach akty prawne powodowały, że aż do końca maja 1990 r. kształcenie użytkowników informacji w szkołach wyższych było obli-gatoryjne. Obecnie decydują o tym same uczelnie4.
Do zadań bibliotekarzy należy natomiast aktualizacja programów i treści nauczania, tak aby były dostosowane do potrzeb i wymagań współczesnego świata5. Szkolenia biblioteczne odbywają się najczęściej w formie wykładów
połączonych z prezentacjami multimedialnymi i wycieczkami po bibliotece. Z powodu ograniczeń czasowych są one często okrojone do przekazania pod-stawowych informacji na temat zasad korzystania z biblioteki. Zazwyczaj nie obejmują one studentów studiów niestacjonarnych6. Coraz częściej wprowa-dzane są szkolenia online, uzupełniające lub zastępujące tradycyjne zajęcia z przysposobienia bibliotecznego7. Wymagają one jednak dużych nakładów pracy podczas projektowania i wdrażania nie tylko ze strony bibliotekarzy, ale też innych pracowników uczelni zajmujących się tworzeniem kursów online8. Szkolenia takie są dostępne w dogodnym dla studentów czasie i miejscu.
3 Podręczny słownik bibliotekarza, Warszawa 2011, s. 326.
4 A. Marciniak, Szkolenie użytkowników w polskich bibliotekach uczelnianych. Historia i współczesność, „ Bibliotheca Nostra” 2012, nr 1 (27), s. 18–28.
5 I. Utrata, Edukacja biblioteczno-informacyjna użytkowników bibliotek akademickich,
[w:] 25. Jubileuszowa Konferencja Problemowa Bibliotek Medycznych. Kształcenie
użytkowni-ków naukowej informacji medycznej – koncepcje i doświadczenia. Lublin–Kazimierz Dolny, 12– 14 czerwca 2006 roku, [dostęp: 15.04.2015], http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/25kpbm/
utrata.php.
6 K. Kant, Szkolenie biblioteczne jako standard w bibliotece akademickiej, [w:] Standardy biblioteczne: praktyka, teoria, projekty, red. M. Wojciechowska, Gdańsk 2010, s. 159; M.
Bosac-ka, Biblioteka akademicka jako organizacja ucząca i ucząca się, „Bibliotheca Nostra” 2012, nr 1 (27), s. 10–17.
7 A. Marciniak, op. cit., s. 22.
8 R. Moczadło, Szkolenia online z przysposobienia bibliotecznego oraz interaktywna bi-blioteka główna UMCS w Secondlife, [w:] E-learning – nowe aspekty: materiały z II ogólnopol-skiej konferencji Warszawa, 14–15 września 2010 r., red. B. Boryczka, Warszawa 2011, s. 75.
Umożliwiają one samodzielne zapoznanie się z zagadnieniami dotyczącymi korzystania z biblioteki i wielokrotne wracanie do nich w celu ewentualnego przypomnienia potrzebnych informacji9. Jednakże szkolenia odbywające się na
miejscu pozwalają na oswojenie się biblioteką i pokazanie jej studentom jako miejsca przyjaznego, gdzie zawsze mogą liczyć na pomoc. Ponadto umożliwia-ją zapoznanie się z jej poszczególnymi działami i usługami10. Poza tym
bezpo-średni kontakt z użytkownikiem, a w szczególności szkolenia mające charakter indywidualny, są najskuteczniejszą formą edukacji w zakresie kompetencji in-formacyjnych11.
We właściwym kształtowaniu kompetencji informacyjnych studentów istotna jest ścisła współpraca bibliotekarzy i pracowników naukowych12. Ci
pierwsi dostarczać powinni ogólnych wiadomości związanych z wyszukiwa-niem i oceną informacji, a także użyciem narzędzi ułatwiających ich pozyski-wanie. Natomiast ci drudzy winni skupić się na nauczaniu kompetencji związa-nych ściśle z daną dyscypliną naukową13.
Materiał i metoda
Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składającej się z 16 pytań dotyczących zakresu prowadzonej działalności edukacyjnej. Posłużono się kwestionariuszem wykorzystanym w badaniach prowadzonych przez Joan-nę Dziak [et al.]14, który został zweryfikowany w badaniu pilotażowym i po dopracowaniu przez autorki wykorzystany w badaniu szerokiego spektrum bi-bliotek uczelnianych.
Badaniami objęto biblioteki 8 uczelni kształcących w obszarze nauk przy-rodniczych i rolniczych. Według Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego wśród publicznych uczelni akademickich znajduje się 6 uczelni rolniczych/ przyrodniczych:
9 A. Charkiewicz, Szkolenie biblioteczne online w Szkole Głównej Handlowej w Warsza-wie w kontekście globalnej sieci cyfrowej, [w:] E-learning wyzwaniem dla bibliotek: materiały z ogólnopolskiej konferencji Elbląg, 23–24 września 2009 r., red. B. Boryczka, Warszawa 2011,
s. 119.
10 K. Kant, op. cit., s. 160.
11 H. Langer, Pedagogika biblioteczna, [w:] Bibliotekarstwo, Warszawa 2013, s. 557. 12 N. Exner, Research Information Literacy: Addressing Original Researchers’ Needs,
“The Journal of Academic Librarianship” 2014, nr 40, s. 460–466; D. Bubel, Information
litera-cy jako kluczowa kompetencja w procesie kształcenia ustawicznego na przykładzie projektu i-literacy realizowanego na Uniwersytecie w Augsburgu, „Bibliotheca Nostra” 2013, nr 1 (31),
s. 57–71.
13 M. Bosacka, op. cit., 2012, s. 11; K. M. Øvern, Faculty-library collaboration: two pedagogical approaches, “ Journal of Information Literacy” 2014, nr 2, s. 36–55; M. Reed,
D. Kinder, C. Farnum, Referred article Collaboration between Librarians and Teaching
Fac-ulty to Teach Information Literacy at One Ontario University: Experiences and Outcomes,
“Journal of Information Literacy” 2007, nr 3, s. 29–46.
14 J. Dziak [et al.], Edukacja informacyjna w polskich bibliotekach akademickich – raport z badań, „Bibliotheca Nostra” 2013, nr 1 (31), s. 26–41.
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie;
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadec-kich w Bydgoszczy;
Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie;
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie;
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu;
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu15.
Poza tymi uczelniami do grona uczelni przyrodniczych, biorąc pod uwagę zakres kierunków studiów na jakich kształcą oraz współpracę w ramach Konfe-rencji Rektorów Uczelni Rolniczych i Przyrodniczych zaliczono również:
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach;
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
Badanie przeprowadzono w kwietniu 2015 r. Kwestionariusz ankiety przesłano do powyższych bibliotek e-mailem na adresy działów zajmujących się szkoleniami. W przypadku braku odpowiedzi w formie elektronicznej prze-prowadzono ankietę telefoniczną. Ponadto wykorzystano informacje dostępne na stronach internetowych badanych bibliotek.
Większość badanych uczelni o profilu przyrodniczym kształci po około 10 000 studentów. Wyjątkiem jest Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie kształcąca około 24 000 studentów oraz Uniwersytet Warmińsko -Mazurski w Olsztynie z ponad 30 000 studentów kształcących się na 65 kie-runkach studiów.
Oferta szkoleniowa bibliotek
Wszystkie badane biblioteki organizują szkolenia dla użytkowników, a edukacyjna rola biblioteki podkreślona jest zapisem w ich regulaminie. Po-nadto w dwóch przypadkach istnieje zapis w statucie uczelni o prowadzeniu działalności dydaktycznej jako jednym z zadań systemu biblioteczno-informacyjnego.
Swoją ofertę szkoleniową biblioteki zamieszczają na stronach interneto-wych. Informacje te niekiedy są bardzo rozbudowane i obejmują tematykę i szczegółowy zakres prowadzonych szkoleń. Biblioteki podają również propo-nowany termin prowadzonych zajęć oraz informują o możliwości zapisania się na nie. Umożliwiają także skontaktowanie się z osobą odpowiedzialną za dy-daktykę biblioteczną.
Oferta edukacyjna we wszystkich badanych bibliotekach kierowana jest do studentów wszystkich rodzajów i poziomów studiów. Począwszy od czy-telników rozpoczynających studia, a skończywszy na doktorantach, którzy
15 Wykaz uczelni publicznych nadzorowanych przez Ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego – publiczne uczelnie akademickie, [dostęp: 15.04.2015], http://www.nauka.gov.pl/
uczelnie-publiczne/wykaz-uczelni-publicznych-nadzorowanych-przez-ministra-wlasciwego-ds-szkolnictwa-wyzszego-publiczne-uczelnie-akademickie.html.
potrzebują zaawansowanych szkoleń. Jedynie jedna z bibliotek nie oferuje szkoleń dla pracowników uczelni. Poza tym na szkolenia mogą umówić się wszyscy zainteresowani ofertą biblioteki.
Przysposobienie biblioteczne w czterech bibliotekach ma charakter obo-wiązkowy, z wpisem do indeksu czy też innego systemu ewidencji osiągnięć studentów. Dwie z badanych uczelni pozostawiły decyzję o obowiązku uczest-nictwa w tych zajęciach władzom poszczególnych wydziałów. Jedna z biblio-tek nie organizuje zajęć dla studentów rozpoczynających naukę na uczelni, jednak ostatnio podjęte zostały działania zmierzające do obligatoryjnego uczestnictwa studentów I roku w takich zajęciach. Pozostałe biblioteki deklaru-ją nieobowiązkowy charakter tych szkoleń. Ciekawym rozwiązaniem wydaje się organizacja dnia informacyjnego dla wszystkich nowo przyjętych studen-tów, podczas którego biblioteka między innymi przekazuje najważniejsze informacje o zasadach korzystania z jej zbiorów. W dwóch badanych bibliote-kach do prowadzenia szkoleń wykorzystuje się platformę e-learningową. Stu-denci, którzy obowiązkowo muszą zaliczyć zajęcia z przysposobienia biblio-tecznego rozwiązują w tych uczelniach test on-line będący podstawą zaliczenia przedmiotu.
Biblioteki uczelni przyrodniczych w większości przypadków dysponują własną salą dydaktyczną, w której mogą odbywać się szkolenia. Dwie z nich zadeklarowały, że nie dysponują takim pomieszczeniem. Zazwyczaj do zajęć praktycznych wykorzystywane są również pomieszczenia czytelni ze sprzętem komputerowym.
Materiały edukacyjne
Wszystkie badane biblioteki zamieszczają na swoich stronach interneto-wych materiały szkoleniowe lub informacyjne. Mają one charakter mniej lub bardziej rozbudowany. Mogą obejmować odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania (FAQ), jak również szczegółowe instrukcje korzystania z różnych zbio-rów i usług biblioteki. Z tych materiałów użytkownicy mogą na przykład uzy-skać informacje o zasadach obowiązujących w bibliotece, kto może z niej ko-rzystać i w jakim zakresie. Zamieszczane są również szczegółowe przewodniki po katalogach komputerowych bibliotek wraz z informacjami o sposobach do-tarcia do poszukiwanych materiałów bibliotecznych.
Tematyka szkoleń
Zdecydowana większość badanych bibliotek oferuje dość szeroką tematy-kę szkoleń. Omówienie zasad korzystania z biblioteki oraz posługiwania się katalogiem komputerowym oferowane jest w siedmiu bibliotekach. Wszystkie badane biblioteki oferują szkolenia z wyszukiwania informacji w licencjono-wanych bazach danych.
Rys. 1. Materiały informacyjne na stronie internetowej Biblioteki Głównej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Źródło: Biblioteka Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie – strona www, [dostęp 15.04.2015], http://www.bg.sggw.pl/.
Rys. 2. Materiały informacyjne na stronie internetowej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Źródło: Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu – strona www, [dostęp 15.04.2015], http://www.bibl.ar.wroc.pl/.
Rys. 3. Oferta szkoleń na stronie internetowej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie
Źródło: Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie – strona www, [dostęp 15.04.2015].
Tylko jedna z bibliotek nie zadeklarowała współpracy z pracownikami uczelni w zakresie treści szkoleń. Pozostałe biblioteki konsultują swoje działa-nia zazwyczaj z opiekunami grup studentów uczestniczących w seminariach dyplomowych. Najczęściej konsultowana jest tematyka szkoleń. Ponadto bi-bliotekarze uzgadniają rodzaj źródeł informacji, które mają być omówione pod-czas szkolenia oraz poziom zaawansowania, na którym ma się ono odbywać. Dzięki współdziałaniu z nauczycielami akademickim studenci są zaangażowani w wykonywanie ćwiczeń praktycznych, ponieważ treść szkolenia odpowiada ich potrzebom w zakresie wyszukiwania materiałów do prac dyplomowych.
W uczelniach o profilu przyrodniczym tematyka i zakres szkoleń opierają się na specyficznych wymaganiach poszczególnych kierunków studiów. Dlate-go też żadna z bibliotek w opracowaniu programów szkoleń nie wykorzystuje jedynie ogólnych standardów nauczania umiejętności informacyjnych.
Ewaluacja
Badanie potrzeb użytkowników w zakresie kompetencji informacyjnych przeprowadzają tylko trzy pytane biblioteki. Natomiast efektywność swoich działań dydaktycznych sprawdzają jedynie dwie z nich. Mimo to wszystkie badane biblioteki deklarują, że ich działania dydaktyczne zaspokajają potrzeby użytkowników.
Podsumowanie
Biblioteki uczelni przyrodniczych, podobnie jak większość bibliotek szkół wyższych w Polsce, prowadzą szkolenia dla swoich użytkowników. Dotyczą one przede wszystkim zasad korzystania z biblioteki i umiejętności wyszuki-wania informacji. Nauczanie umiejętnego tworzenia przypisów bibliograficz-nych oraz respektowania prawa autorskiego realizowane jest raczej przez nau-czycieli akademickich w ramach seminariów dyplomowych.
Biblioteki uczelni przyrodniczych dość dobrze wypadają w porównaniu z tymi, które wzięły udział w badaniach ogólnopolskich, ponieważ wszystkie prowadzą przynajmniej jedną formę edukacji online, czyli zamieszczanie mate-riałów edukacyjnych na stronie internetowej. Natomiast, jak podaje Joanna Dziak et al. biblioteki uczelniane nie zawsze oferują edukację na odległość, chociaż robi to zdecydowana większość w instytucjach państwowych16.
Do opracowywania programów szkoleń nie są wykorzystywane standardy nauczania umiejętności informacyjnych, ponieważ szkolenia biblioteczne opie-rają się przede wszystkim na nauczaniu zasad korzystania z biblioteki i jej za-sobów. Ponadto międzynarodowe zalecenia mają dość ogólny charakter17.
Pra-cownicy uczelni medycznych w Polsce opracowali standardy nauczania swoich użytkowników18. Być może zasadnym jest opracowanie takich modeli dla grup
pokrewnych kierunków studiów realizowanych w uczelniach przyrodniczych. Bibliografia
Bosacka M., Biblioteka akademicka jako organizacja ucząca i ucząca się, „Bibliotheca Nostra” 2012, nr 1 (27), s. 10–17.
Bubel D., Information literacy jako kluczowa kompetencja w procesie kształcenia ustawicznego
na przykładzie projektu i-literacy realizowanego na Uniwersytecie w Augsburgu,
„Bibliotheca Nostra” 2013, nr 1 (31), s. 57–71.
Charkiewicz A., Szkolenie biblioteczne online w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie
w kontekście globalnej sieci cyfrowej, [w:] E-learning wyzwaniem dla bibliotek: materiały z ogólnopolskiej konferencji Elbląg, 23–24 września 2009 r., red. B. Boryczka, Warszawa
2011, s. 114–119.
Dziak J. [et al.], Edukacja informacyjna w polskich bibliotekach akademickich – raport z
ba-dań, „Bibliotheca Nostra” 2013, nr 1 (31), s. 26–41.
Exner N., Research Information Literacy: Addressing Original Researchers’ Needs, “ The Jour-nal of Academic Librarianship” 2014, nr 40, s. 460–466.
16 J. Dziak [et al.], op. cit., s. 32. 17 Ibidem, s. 34.
18 A. Grygorowicz, E. Kraszewska, Szkolenie biblioteczne on-line jako nowoczesna forma zajęć dla studentów I roku Akademii Medycznej w Gdańsku, [w:] 25. Jubileuszowa Konfe-rencja Problemowa Bibliotek Medycznych. Kształcenie użytkowników naukowej informacji me-dycznej – koncepcje i doświadczenia. Lublin–Kazimierz Dolny, 12–14 czerwca 2006 roku
[dostęp: 15.04.2015], http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/ 25kpbm/ grygorowicz _ kraszew-ska_2.php.
Grygorowicz A., Kraszewska E., Szkolenie biblioteczne on-line jako nowoczesna forma zajęć
dla studentów I roku Akademii Medycznej w Gdańsku, [w:] 25. Jubileuszowa Konferencja Problemowa Bibliotek Medycznych. Kształcenie użytkowników naukowej informacji me-dycznej – koncepcje i doświadczenia. Lublin–Kazimierz Dolny, 12–14 czerwca 2006 roku,
[dostęp: 15.04.2015], http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/25kpbm/grygorowicz_ kra-szewska_2.php.
Gwadera M., Tałuć K., Edukacja medialna i informacyjna, [w:] Bibliotekarstwo, Warszawa 2013, s. 565–583.
Kant K., Szkolenie biblioteczne jako standard w bibliotece akademickiej, [w:] Standardy
biblio-teczne: praktyka, teoria, projekty, red. M. Wojciechowska, Gdańsk 2010, s. 157–164.
Langer H., Pedagogika biblioteczna, [w:] Bibliotekarstwo Warszawa 2013, s. 554–564. Marciniak A. Szkolenie użytkowników w polskich bibliotekach uczelnianych. Historia i
współ-czesność, „ Bibliotheca Nostra” 2012, nr 1 (27), s. 18–28.
Moczadło R., Szkolenia online z przysposobienia bibliotecznego oraz interaktywna biblioteka
główna UMCS w Secondlife, [w:] E-learning – nowe aspekty: materiały z II ogólnopol-skiej konferencji Warszawa, 14–15 września 2010 r., red. B. Boryczka, Warszawa 2011,
s. 73–84.
Øvern K.M., Faculty-library collaboration: two pedagogical approaches, “ Journal of Infor-mation Literacy” 2014, nr 2, s. 36–55.
Podręczny słownik bibliotekarza, Warszawa, 2011, s. 326.
Reed M., Kinder D., Farnum C., Referred article Collaboration between Librarians and
Teaching Faculty to Teach Information Literacy at One Ontario University: Experiences and Outcomes, “ Journal of Information Literacy” 2007, nr 3, s. 29–46.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego, „ Dziennik Ustaw” 2011, nr 253,
poz. 1520.
Utrata I., Edukacja biblioteczno-informacyjna użytkowników bibliotek akademickich, [w:] 25. Jubileuszowa Konferencja Problemowa Bibliotek Medycznych. Kształcenie
użyt-kowników naukowej informacji medycznej – koncepcje i doświadczenia. Lublin–Kazimierz Dolny, 12–14 czerwca 2006 roku, [dostęp: 15.04.2015], http://www.ebib.pl/publikacje/
matkonf/25kpbm/utrata.php.
Wykaz uczelni publicznych nadzorowanych przez Ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego – publiczne uczelnie akademickie, [dostęp: 15.04.2015], http://www.nauka.gov.pl/uczelnie
-publiczne/wykaz-uczelni-publicznych-nadzorowanych-przez-ministra-wlasciwego-ds-szkolnictwa-wyzszego-publiczne-uczelnie-akademickie.html.
