ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 183-190 1998
(A cta U n iv. Lodz., F olia bot.)
Z ygm unt Wnuk
GINĄCE I Z A G R O Ż O N E W Y G IN IĘC IEM
g a t u n k i f l o r y s e g e t a l n e j n a w y ż y n i e c z ę s t o c h o w s k i e j
VA NISH IN G AND ENDANGERED SPE C IE S O F SEG ETA L FLO RA O F T H E C Z ĘSTO C H O W A UPLAN D
A BSTR A C T: This study is a result o f m any years researches in to segetal weeds o f the C zęstochow a U pland. Its aim is to characterize the natural conditions o f the research region and to com pile a list o f threatened species o f the segetal flora.
T r e ś ć
1- W stęp
2- Położenie i warunki przyrodnicze terenu badań 3- U w agi m etodyczne 4- Wyniki 5- Podsum ow anie **• Piśm iennictwo Summary 1. W ST Ę P
Roślinność segetalna uform ow ała się w sposób sztuczny. N a polach Wyodrębniły się wtórne zbiorowiska, powstałe z roślin zawleczonych, a m o gących istnieć jedynie przy stałej ingerencji człowieka, której siła w histo rycznym rozw oju kultury rolnej systematycznie n arastała. W ostatnich dziesięcioleciach nasilają się procesy wymierania wielu gatunków rodzimej Hory polskiej oraz obcego pochodzenia ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a , 1993). N iektóre gatunki, np. specyficzne chwasty lnu w wielu regionach Polski już wyginęły ( K o r n a ś 1972, 1987), a gatunki związane ze starą
kulturą rolną, np. Adonis aestivalis, są na terenie kraju coraz rzadszymi składnikam i współczesnych agrofitocenoz. Aktualny skład gatunkowy agro- fitocenoz jest wypadkową działania szeregu czynników naturalnych i an t ropogenicznych. Najsilniej reagującymi na zmiany w arunków są gatunki kalcyfilne przywiązane do gleb ciepłych, um iarkowanie suchych, zasobnych w składniki pokarm owe i węglan wapnia oraz gatunki z najlżejszych siedlisk kwaśnych i ubogich w składniki pokarm ow e gleb piaszczystych.
Niniejsze opracowanie jest wynikiem wieloletnich badań nad chwastami segetalnymi Wyżyny Częstochowskiej i zawiera charakterystykę warunków naturalnych terenu badań oraz zestawienie listy ginących i zagrożonych wyginięciem gatunków flory segetalnej.
Szczegółowe informacje na tem at zbiorowisk oraz gatunków zachwasz czających pola upraw ne Wyżyny Częstochowskiej znajdują się w rozprawie W n u k a (1989).
2. P O Ł O Ż E N IE I W AR UNKI PR Z Y R O D N IC Z E T E R E N U BA D A Ń
W yżyna Częstochowska leży w południowo-wschodniej części woj. częs tochowskiego i północno-wschodniej części woj. katowickiego. Obszar ten m a powierzchnię 1298 km 2 i ciągnie się pasem szerokości od 10 do 25 km między przełomową doliną W arty pod Częstochową a obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy na południu. Teren Wyżyny Częstochowskiej wznosi się na około 300 m n.p.m . w sąsiedztwie Częstochowy i około 500 m n.p.m. w okolicach Ogrodzieńca.
W edług K o n d r a c k i e g o (1988) mezoregion Wyżyny Częstochows kiej należy do prowincji Wyżyny M ałopolskiej, podprow incji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i m akroregionu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W podziale geobotanicznym S z a f e r a , P a w ł o w s k i e g o (1972) cały teren leży w okręgu środkowym, wchodzącym w skład krainy Wyżyny Krakowsko-W ieluńskiej, poddziału Pasa Wyżyn Środkowych i Działu Bał tyckiego.
W geomorfologii Wyżyny Częstochowskiej dom inującą rolę odgrywają utwory jurajskie, a w mniejszym stopniu utwory plejstoceńskie.
Od strony południowo-zachodniej obszar ten odcina się stromym progiem (kuestą) od obniżenia górnej W arty. W południowej jego części występują najwyżej położone partie, osiągające 504 m n.p.m ., a ku północnem u zachodowi wyżyna stopniowo się obniża. Analogicznie, w kierunku poprze cznym do długości osi teren obniża się od strony zachodniej w kierunku wschodnim, gdzie utwory jurajskie zanurzają się pod osadam i kredowymi. Wysokości względne przekraczają tu często 100 m. W krajobrazie niezwykle malowniczo prezentują się liczne poszarpane ostańce skalne. Cechą charak
terystyczną Wyżyny Częstochowskiej są suche i piaszczyste doliny „wodzące”, które ułożone są prostopadle do biegu warstw wapieni.
Omawiany teren stanowi część płyty jurajskiej, k tóra od strony połu dniowo-zachodniej odcina się progiem od Wyżyny Śląskiej, a od strony północno-wschodniej łagodnie zanurza się pod utworam i kredowymi Niecki Miechowskiej. N a utworach jurajskich przeważnie zalegają utwory czwar torzędowe. W yżyna C zęstochow ska zbudow ana jest głównie z wapieni górnej jury, które są twarde i zbite. Rozpuszczanie wapieni warunkuje powstanie charakterystycznych form krajobrazow ych i rozwój zjawisk k ra sowych.
Teren badań objęty był zlodowaceniem krakow skim i środkow opolskim . Z utworów czwartorzędowych przeważają utwory fluwioglacjalne, zwałowe, eoliczne i organogeniczne. Miąższość ich w aha się od kilku do kilku dziesięciu m etrów, osiągając 70 m w rynnie pradoliny W arty. Utwory lessowe pochodzą z okresu zlodowacenia bałtyckiego. N a terasach zalewo wych rzek: W arty, Wiercicy, Białej i Pilicy zalegają m ady. U podnóży skał występują utwory deluwialne rędzinowe, piaszczyste i lessowate, a w obrębie dolin rzecznych utwory organogeniczne, zajmujące niewielkie powierzchnie terenu zalewowego.
N a Wyżynie Częstochowskiej spotyka się następujące typy gleb: pseudo- bielicowe, brunatne wyługowane, rędziny, a przy ciekach powierzchniowych czarne ziemie nie dokształcone lub zdegradowane oraz gleby organogeniczne i m ady.
N a omawianym terenie przeważają gleby o słabym i średnim stopniu kultury. D om inują gleby IVb i V klasy bonitacyjnej, mniej jest gleb z klas lVa i VI, nielicznie spotyka się gleby klasy I lia i Illb . N a Wyżynie Częstochowskiej gleby zaliczone są do następujących kompleksów przydatności rolniczej: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 i 9, spośród których najliczniej reprezentowane są kompleksy: 3, 5, 6 i 7. Gleby kwaśne o pH do 5,5 zajm ują 77% powierzchni gruntów ornych, gleby lekko kwaśne o pH od 5,5 do 6,5 - 12%, gleby obojętne i alkaliczne o pH powyżej 6,5 - 11% ( L a n g h a m e r
1982).
W edług G u m i ń s k i e g o (1948) W yżyna Częstochowska leży w częs- tochowsko-kieleckiej dzielnicy rolniczo-klimatycznej. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec (średnio 17,8 °C). Obserwuje się przesunięcia m aksimum letniego na czerwiec lub sierpień. Tem peratury najniższe przypadają na styczeń (średnio - 3°C), drugorzędne m inimum zimowe przypada na luty. Średnia roczna tem peratura nie wykazuje większych różnic (2-3 °C), a am plituda roczna waha się od +21 °C do - 2 3 °C. Różnice tem peratury między dnem dolin i wyżynami sięgają kilku stopni Celsjusza. Przymrozki wiosenne zdarzają się w drugiej połowie kwietnia, a w niektóre lata pojaw iają się w pierwszej dekadzie maja, a jesienią w drugiej dekadzie października lub
w początkach tego miesiąca. Średnia roczna suma opadów atm osferycz nych za lata 1891-1930 wynosi 678 mm. M aksim um opadów przypada na lipiec. Pokryw a śnieżna zalega w listopadzie - 2,6 dni, grudniu - 13,8, styczniu - 23,2, lutym - 19,0, m arcu - 12,8 i średnio w roku śnieg leży 77,4 dnia ( L a n g h a m e r 1982). Przeważają tu wiatry zachod nie (18,8% ), południow o-zachodnie (17,8% ) i północno-w schodnie (12,5%). Cisza na tym obszarze panuje przez około 22,4 dnia w roku. Średnia długość okresu wegetacyjnego wynosi 212 dni przy progu ter micznym 5°C, rozpoczyna się około 2 kwietnia, a kończy około 1 lis topada.
3. U W A G I M E T O D Y C Z N E
Badania przeprowadzono w latach 1976-1986 w 144 miejscowościach, w których wykonano około 1500 zdjęć fitosocjologicznych powszechnie stosow aną m etodą Braun-Blanqueta ( P a w ł o w s k i 1972). W niniejszym opracow aniu, w tab. I, zestawiono listę gatunków flory segetalnej Wyżyny Częstochowskiej, zakwalifikowanych do skali IU C N ( Z a r z y c k i , K a ź - m i e r c z a k o w a 1993), według następującej metody: kwalifikowano gatunki, które w 51 wyróżnionych zespołach i zbiorowiskach wystąpiły ze współ czynnikiem pokrycia nie przekraczającycm 100, oraz te, które m aksimum trzykrotnie występowały w jednym ciągu zbiorowisk: okopowych, zbożowych i ścierniskowych ( W n u k 1989, tab. 46-48).
4. W YNIKI
Z a r z y c k i i K a ź m i e r c z a k o w a (1993) tylko dwa gatunki chwastów umieścili w Polskiej czerwonej księdze roślin, a mianowicie Camelina alyssum i Adonis flam meus. Listę tę należy uzupełnić o szereg innych gatunków , takich jak: Adonis aestivalis var citrina, Bupleurum rotundifolium, Caucalis
daucoides, Scandix pecten-veneris.
W tabeli I zestawiono listę gatunków flory segetalnej Wyżyny Częs tochowskiej zakwalifikowanych do skali IU C N ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a 1993). Liczby przy poszczególnych gatunkach inform ują, ile razy dany gatunek wystąpił w danym stopniu stałości, w określonej gru pie zespołów czy zbiorowisk. Num ery 1-16, 17-32, 33-51 są num erami zespołów i zbiorow isk sklasyfikow anych na W yżynie C zęstochow skiej ( W n u k 1989).
T a b e l a I
Lista gatunków według kategorii zagrożenia IU C N
List o f endangered and threatened species
G atunek Species K Z 1-16 III IV 17-32 HI IV V 33-51 II III IV 1 10 11 12 13 14 15 16 17
Adonis aestivalis var. citrina Rromus arvensis Bupleurum rotundifolium Isolepis setacea Lolium temulentum Sagina apétala Adonis flammeus Centunculus minimus Geranium columbinum Valerianella mixta Anagallis foemina Peplis portula Scandix pecten-veneris Teesdalea nudicaulis ValerianeUa olitoria Caucalis daucoides Radiola linoides Veronica opaca Juncus capitatus Lathy rus tuberosus Lolium perenne Papaver dubium Ranunculus arvensis Fumaria vailantii Galium tricorne Holosteum umbellatum Odontites verna Pastinaca sativa Vicia grandiflora Ex V Ex R 4 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 1 2 2 2 1 3
Tabela I (cd.)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
A lyssum calycinum R 5 2
Bromus se cal ¡ñus I 5 2
Alectorolophus hirsutus V 8
Sedum maximum R 8
Amaranthus retroflexus I 7 1 1 1
Nigella arvensis V 3 5 1 1
Adonis aestivalis E 1 5 3
Alectorolophus glaber v. apter. V 9 1 1
L ycopsis arvensis V 4 1 1 1 4 M elampyrum arvense R 1 7 2 1 1 Sherardia arvensis V 4 1 2 2 2 1 1 Euphorbia exigua V 3 1 4 1 1 1 1 1 1 Vicia tenuifolia R 6 4 3 Euphorbia esula I 1 4 1 7 1 Veronica ag rest is V 2 1 2 5 4 Veronica opaca V 3 3 1 4 1 1 Coronillla varia I 4 3 1 4 4 Geranium dissectum R 4 2 5 1 2 2 Camelina m icrocarpa V 2 1 3 4 2 2 2 1 Valerianella dentata V 2 1 1 1 2 4 1 1 4 Galium spurium I 2 3 1 2 3 2 1 3 1 1 Linaria minor R 5 3 4 1 4 1 Melandrium noctiflorum V 2 5 3 1 2 1 1 4 1 1 M edicago fa lca ta I 3 4 3 2 2 1 2 3 A grostem m a githago I 3 5 6 1 2 3 Silene inflata V 2 3 2 2 1 1 6 4 1 S tachys annua E 4 2 1 3 1 1 2 6 1 1 1 Lamium am plexicaule I 2 1 3 1 3 1 5 2 1 3 3 Falcaría vulgaris R 4 2 1 2 4 2 1 1 4 4 1 1 N eslia paniculata I 1 4 3 1 3 2 2 3 3 3 2
K Z - kategorie zagrożenia (categories o f threat); 1 -1 6 - zespoły roślin okopow ych (associations o f root crops); 17-32 - zespoły zbóż (associations o f cereals); 33-51 - zbiorow iska zbóż i zespoły ściernisk (comm unities o f creals and associations o f stubble fields); I, II, III. IV , V - stopień stałości (degree o f constancy).
5. P O D SU M O W A N IE
Opracowanie jest wynikiem badań nad chwastam i segetalnymi, prze prowadzonych w latach 1976-1986 w 144 miejscowościach Wyżyny Częs tochowskiej. Pola na tym obszarze zachwaszczają 282 gatunki, z których w zespołach okopowych wystąpiły 183, w zespołach zbożowych 232, w ze społach ścierniskowych 168; natom iast w zbiorowiskach stwierdzono: w oko powych - 158 gatunków , zbożowych - 174, ścierniskowych - 142.
Z a gatunki wymarłe i przypuszczalnie wymarłe (Ex) uznano dwa: Adonis
aestivalis var. citrina, A. flam m eus, za wymierające (E) — osiem: Adonis aestivalis, Anagallis foem ina, Bromus arvensis, Bupleurum rotundifolium, Caucalis daucoides, Radiola linoides, Scandix pecten-veneris, Stachys annua,
za narażone na wymarcie (V) - 27, za rzadkie (R) - 11, za gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (I) - 11 (tab. I)
6. P IŚM IE N N IC T W O
G u m i ń s k i , R. 1948. Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klim atycznych w Polsce. Przegl. M eteor. H ydr., 1: 7-20.
K o n d r a c k i , J. 1988. Geografia fizy czn a Polski. P W N , W arszawa.
K o r n a ś , J. 1972. Z espoły synantropijne. [W:] S z a f e r , W. , Z a r z y c k i , K ., (red.). S za la roślinna Polski. 1 PW N , W arszawa.
K o r n a ś , J. 1987. C hw asty potne rozprzestrzeniane z m aterialem siewnym . Specjalizacja ekologiczna i pro cesy wymierania. Zesz. N au k. A R w K rakow ie, 216, Sesja N au k ow a, 19: 2 3 -3 6 .
L a n g h a m e r , L. 1982. W arunki przyrodnicze produkcji rolnej iv woj. częstochow skim , IU N G , Puławy.
P a w ł o w s k i , B. 1972. S kła d i budowa zbiorow isk roślinnych oraz m etody ich badania. [W:] S z a f e r , W. , Z a r z y c k i , K. (red.). S za ta roślinna Polski. PW N , W arszawa.
S z a f e r , W. , P a w ł o w s k i , B. 1972. P odstaw y geobotanicznego podziału Polski. [W:] S z a f e r , W. , Z a r z y c k i , K . (red.). S za ta roślinna Polski. PW N , W arszawa.
W n u k , Z. 1989. Z biorow iska segetalne W yżyn y C zęstochow skiej na tle zbiorow isk segetalnych Polski. M onogr. B ot., 71: 1-118.
Z a r z y c k i , K. , K a ź m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. P A N , K raków: 9-310.
7. SU M M A R Y
T he treatise is a result o f the researches into segetal w eeds in C zęstochow a Upland conducted between 1976-1986 in 144 places. T he fields in this area are infested with weeds by 282 species.
T w o species (Adonis aestivalis var. citrina, A . flam m eus) are recognized as extinct or Presumably extinct (Ex), 8 species (Adonis aestivalis, Anagallis foem ina, Bromus arvensis,
Bupleurum rotundifotium, Caucalis daucoides, Radiota tinoides, Scandix pecten-veneris, Slachys annua) as vanishing (E), 27 as endangered (V), 11 as rare (R) and 11 as those under undefined threat (1) (tab. 1).
D etailed inform ation on the com m unities and species letting the ploughland o f the C zęstochow a U pland get weedy is to be found in W n u k ’ s treatise (1989).
Prof. nadzw . dr hab. Zygm unt W nuk W płynęło d o Redakcji
Zakład Turystyki i Ochrony Przyrody F olia botanica
W yższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszow ie 29.07.1996
