Nauczyciel nauczania początkowego i jego kompetencje w zakresie edukacji zdrowotnej

Urszula Macioł-Kisiel

Nauczyciel nauczania początkowego

i jego kompetencje w zakresie

edukacji zdrowotnej

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (10-11), 67-73

Nauczyciel nauczania początkowego

i jego kompetencje w zakresie

edukacji zdrowotnej

W spółczesna rzeczyw istość, w której rozw ija się m łody człow iek, zdom ino­ wana je st ciągłym pośpiechem , w zrostem urbanizacji, kom puteryzacją, dążeniem do osiągnięcia coraz lepszych w arunków m aterialnych i społecznych. Taka sytu­ acja wymusza zw eryfikow anie naszego podejścia do życia, w tym i do zdrow ia. Zdrowie je st w artością, która determ inuje w szechstronny rozw ój człow ieka oraz jego możliwość sam orealizacji. Stan zdrow ia m a wpływ na sam opoczucie i aktyw ­

ność życiow ą każdego z nas. Człow iek w dowolnej fazie sw ojego życia potrzebuje wiedzy o zdrow iu i sposobach jeg o ochrony. Prom ocja zdrow ia m a na celu takie oddziaływanie na człow ieka, by um iał kontrolow ać swoje zdrow ie i dbał o w łasną kondycję. Jednym z elem entów tak rozumianej prom ocji jest wychowanie dla zdro­ wia. Działanie to je s t bardzo w ażne w stosunku do najm łodszych w ychow anków — uczniów klas początkowych.

Edukacja zdrow otna realizow ana w klasach I- III szkoły podstaw ow ej m a na celu kształtow anie w łaściw ych naw yków higienicznych, a także kreow anie w śród uczniów pozytyw nych zachow ań zdrow otnych. Proces ten przebiega na zasadzie zajęć zintegrow anych, dzięki którym m łody człow iek otrzym uje m ożliw ość łagod­ nego przejścia ze środow iska przedszkolnego w w arunki szkolne. Z ajęcia eduka- cyjne prow adzi nauczyciel, który w zależności od m ożliw ości grupy planuje nau­ czanie, dostosow ując czas i przerw y m iędzy nim i do aktyw ności dzieci. Pracując z uczniem, nauczyciel m a za zadanie realizację głów nego celu edukacyjnego, j a ­ kim je st dbanie o jeg o w szechstronny i harm onijny rozwój [Podstaw y Program o­

we, 1999]. Treści prozdrow otne zaw arte w om aw ianych Podstaw ach Program o­

wych dotyczą głów nie zagadnień związanych: z poznaniem własnego ciała, dbało­ ścią o zdrow ie, higieną w łasną i otoczenia, żyw ieniem i sposobam i odżyw iania, podobieństwami i różnicam i między ludźmi, zrozum ieniem a tolerancją oraz bez­ pieczeństwem. Poza tym działania na rzecz zdrow ia m ają w yposażyć ucznia w um iejętności ruchow e i ćw iczenia korygujące postaw ę ciała. R ealizując eduka­ cję zdrow otną, nauczyciel będzie opierał się na pozytyw nych zachow aniach

zdro-68 Nauczyciel i Szkota 1 -2 2001

wotnych dziecka w yniesionych ze środow iska domow ego, w zm acniał je i dalej doskonalił. Dodatkowym, istotnym wsparciem poczynań dydaktyczno-wychow aw ­ czych w tym zakresie je s t w łasny przykład wychowawcy.

Środowisko rodzinne to pierw szy etap nabyw ania naw yków prozdrow otnych przez dzieci. Rodzinę tworzą osoby powiązane ze sobąemocjonalnie, mające wspólne w artości i cechy oraz w yróżniające się zasadą odrębności w stosunku do innych. Rodzina je st w stanie realizow ać w pełni sw oje zadania w yłącznie wtedy, gdy jest zdrowa. Rozum iane je st to jako zdrowie poszczególnych jej członków oraz okreś­ lone m ożliw ości i rzeczyw ista realizacja poszczególnych jej funkcji. Jest faktem bezspornym, że za zdrowie swoich dzieci ponoszą odpowiedzialność przede wszyst­ kim rodzice. To w rodzinie dziecko nabyw a szereg um iejętności zw iązanych m.in. z utrzym aniem higieny osobistej, odżywianiem, a także z zaspokojeniem potrzeby m iłości, własnej w artości i godności. Rodzina m oże być rów nież źródłem niepo­ żądanych naw yków (nieregularny tryb życia, złe odżywianie, braki w higienie oso­ bistej itp.).

N auczyciel, jako drugie ogniw o działalności prozdrow otnej, ma za zadanie uzupełnić zm agania wychowaw cze rodziców, oddziałując na dziecko tak, by brało czynny udział w przysw ajaniu umiejętności i sprawności oraz odczuw ało koniecz­ ność w ykorzystyw ania w iedzy i naw yków nabytych w ram ach prow adzonej edu­ kacji zdrow otnej. Skuteczność jego oddziaływ ań determ inow ać będzie przygoto­ w anie m erytoryczne i m etodyczne w tej dziedzinie, ja k rów nież sposób podejścia do w łasnego zdrowia. A bsolw ent pedagogiki wczesnoszkolnej posiada niew ątpli­ wie dużą w iedzę z zakresu biom edycznych podstaw rozw oju człow ieka, jednakże często brakuje mu metodycznego przygotow ania do realizacji tak w ażnych zadań, ja k edukacja dla zdrow ia młodych ludzi. N abycie um iejętności rozpoznaw ania potrzeb i oczekiwań uczniów z zakresu zdrowia, istotnych dla efektyw ności od­ działyw ań w tym zakresie, w ym agać będzie od niego dalszego sam okształcenia. R ów nież spraw ności zw iązane z przygotow aniem zajęć (dobór m etod, treści) dom agać się będą system atycznego studiow ania literatury, a także dokładnego rozpoznania sytuacji swych podopiecznych. K om petentny nauczyciel — anim ator zdrow ia, to osoba która oprócz posiadanej w iedzy o czynnikach w arunkujących utrzym anie i w zm acnianie zdrow ia, będzie profesjonalnie rozpoznaw ać sytuację zdrowotną swych wychowanków oraz wykaże się umiejętnościami związanymi z za­ stosowaniem m etod odpowiednich do potrzeb dzieci. Jednocześnie anim atora zdro­ wia w inna cechow ać odpow iedzialność za zdrow ie sw oje i innych, um iejętność podejm ow ania decyzji, rozw ijania zw iązków interpersonalnych i radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

W 1998 roku zostały przeprow adzone badania losowo wybranej populacji studentów i nauczycieli nauczania początkow ego szkół w ojew ództw a śląskiego

w celu zebrania opinii środowiska nt. realizacji zadań związanych z edukacją zdro­ wotną na poziom e klas I-III.

Wykres 1

Cel i zakres prowadzenia edukacji zdrowotnej wśród uczniów

ro zszerzenie w iedzy o ży ciu człow ieka;

zaop o zn an ie zc zdrow ym stylem życia, rozw ijanie zachow ań prozdrow otnych;

kształto w an ie naw yków w zakresie spraw ności fizycznej;

po g łęb ian ie w iedzy ogólnej;

kory go w an ie d eficy tó w w zakresie ruchu;

je s t niepotrzebna.

Doceniając wagą postawy nauczycieli wobec edukacji zdrowotnej starano się zbadać sposób postrzegania zagadnień dotyczących zdrowia przez respondentów, którzy podjęli próbę określenia celu działalności prozdrowotnej realizowanej na terenie swojej szkoły. Badane osoby uważają, iż główny cel i zadania edukacji zdrowotnej to zapoznanie uczniów ze zdrowym stylem życia oraz rozwijanie u nich pozytywnych zachowań zdrowotnych. Jednocześnie stwierdzają oni, iż zadania edukacji zdrowotnej nie są regularnie realizowane podczas zajęć dydaktycznych (68,7%), a tylko niewielki procent respondentów (17,0%) informuje o systema­ tycznym ich wykonywaniu (np. raz w tygodniu). Najczęściej poruszanymi zagad­ nieniami na zajęciach z dziedziny edukacji zdrowotnej są: aktywność ruchowa, ruch i jego oddziaływanie na zdrowie, życie człowieka (24,0%); higiena pracy i ak­ tywny wypoczynek (18,0%); higiena osobista (17,0%); znaczenie odżywiania ( 16,0%) oraz zasady bezpieczeństwa w szkole i poza nią ( 10,5%). Biorąc pod uwagę fakt, iż w opinii badanych ruch ujmowany jest jako czynnik determinujący zdrowie można sądzić, że takie działanie pozytywnie wpłynie na kształtowanie się wśród uczniów aktywnego stylu życia. Dodatkowym wzmocnieniem działań preferują­ cych aktywność ruchową wśród uczniów jest organizowanie „Dni Sportu” (94,0%

70

odpow iedzi respondentów ), w których m łodzież chętnie uczestniczy. W spotka­ niach tych biorą udział nie tylko nauczyciele wychowawcy, ale rów nież nauczycie­ le wychow ania fizycznego, nauczyciele innych przedm iotów oraz dyrekcja szkoły. To niew ątpliw ie przyczynia się do integracji działań i wysiłku w szystkich zaintere­ sow anych na rzecz aktyw nego stylu życia.

Pedagodzy realizujący kształcenie dla zdrow ia podkreślają, iż rodzina jest kolebką naw yków służących utrzym aniu i w zm acnianiu zdrow ia — rodzina to pierwowzór zachow ań prozdrowotnych dla dziecka (33,0%). M imo doceniania roli, ja k ą spełnia rodzina, znaczna część badanych nauczycieli (43,0% ) stwierdza, że rodzice oddziaływ anie prozdrowotne w stosunku do swoich dzieci często pozosta­ w iają w gestii szkoły, a tylko niew ielki procent z nich czynnie w spółpracuje w tej dziedzinie z placów ką ośw iatow ą (22,0% badanych). Taki stan rzeczy w opinii respondentów to wynik przem ian społeczno-ekonomicznych współczesnej rodziny, zapracow ania, braku czasu dla dziecka, które w pływ ają na scedow anie niektórych rodzicielskich zadań w ychowawczych na szkołę, w tym także zadań z zakresu edu­ kacji zdrowotnej.

W ykres 2

M iejsce ro d zin y w działaniach na rzecz zdrow ia

Rodzice oczekują od szkoły pozytyw nych w yników w zakresie kształtow ania naw yków i postaw służących zdrow iu, w tym utrw alenia aktyw nego stylu życia. Stąd w ażnym zadaniem dla nauczycieli staje się stw orzenie takich w arunków,

rodzina je s t pierw o w zo rem z a ch o w ań zd ro w o tn y ch dziecka;

ro d zin a czy n n ie w sp ó łp racu je ze sz k o łą w realizacji zad ań e d u kacji z d row otnej;

cały ciężar kształcen ia prozd ro w otn eg o p rzek azan y je s t szkole;

ro dzice n ie interesu ją sią p rz eb ie g ie m edukacji zdrow otnej sw oich dzieci;

które przyczyniłyby się do w zrostu m otyw acji dzieci w podejm ow aniu pozytyw ­ nych zachowań zdrowotnych. Również uatrakcyjnienie i wzmocnienie, poprzez ak­ tywizujące metody oddziaływań pedagogicznych, lekcji i zajęć pozalekcyjnych może pomóc zainteresowanym w zachęceniu młodych ludzi do aktywnego udziału w dzia­ łaniach podejm owanych na rzecz zdrow ia. Jednocześnie organizowanie otw artych rodzinnych spotkań rekreacyjnych w esprze działalność prozdrow otną nauczycieli akceptacją, przychylnością i pozytyw nym przykładem rodziców.

W toczącym się procesie dydaktycznym korzystne jest, by sam e zagadnienia prozdrowotne były integrow ane z treściam i przedm iotów z w ykorzystaniem w łaś­ ciwych form i m etod oddziaływ ania realizow anych program ow o. Jest faktem, i to rów nież potw ierdzają w yniki badań, że użycie przez nauczycieli w edukacji zdro­ wotnej m etod aktyw izujących (tj.: w ycieczka, gry i zabaw y dydaktyczne, odgry­ wanie ról i stym ulacja, pogadanka, itp.) sprzyja czynnem u uczestnictw u uczniów w zajęciach. Podejm ow ane działania przyniosą pożądany rezultat, gdy uczeń po­ zyska umiejętność sam ooceny i samokontroli, zrozumie zdrowotne w alory ćwiczeń ruchowych, a także utw ierdzi w sobie pozytyw ne zachow ania zdrowotne.

Aby cele edukacji zdrowotnej, prezentowane działania i proponow ane metody pracy przyniosły oczekiwany rezultat, szkoła w inna tw orzyć środow isko w spiera­ jące zdrowie. K ażda tego typu placów ka ośw iatowa pow inna spełniać w ym ogi higieniczne (klasy prawidłowo wyposażone, oświetlone, łatwy dostęp uczniów i per­ sonelu do sanitariatów, zachow yw ana na bieżąco czystość pom ieszczeń, budynek szkolny spełniający wymogi bezpieczeństwa przeciwpożarowego, bezpieczeństw a pracy i nauki). W ażnym wydaje się rów nież sam klim at środow iska szkolnego, a przede w szystkim środowiska klasowego, w którym odbyw ają się zajęcia, oraz czas i m iejsce przebyw ania dziecka po lekcjach. Stw arzanie przez szkołę sytuacji wzmacniających pożądane działania ucznia, pozytyw nie go m otyw ujące sprzyjają niewątpliwie jeg o prawidłowem u rozwojowi. Likwidacja systemu zastraszania bę­ dzie w zm acniała u uczniów poczucie bezpieczeństw a, a tym sam ym pozytyw nie wpłynie na ich sam orealizację w procesie kształcenia. Badani nauczyciele i studen­ ci w w iększości wypowiedzi (67,2%) stwierdzili, iż szkoła daje m łodem u człow ie­ kowi m ożliw ość swobodnego rozw oju jeg o osobow ości, tylko nieliczni (20,7% ) wyrazili opinię negatyw ną w tej kwestii. Jednocześnie aż 54,3% respondentów uważa, że szkoła w której pracują nie spełnia w ym ogów szkoły bezstresow ej. Według nauczycieli sytuacja ta spow odowana je st przeładow anym program em , ograniczeniem zajęć pozalekcyjnych, ja k rów nież zbyt w ygórow anym i oczekiw a­ niami rodziców wobec uczniów.

M ożna przypuszczać, że zarówno szkoła, jak i rodzina nie w ykorzystują w pełni swoich m ożliw ości w dziedzinie prom ow ania zdrow ia. Warto podkreślić, że nie tylko młody człowiek wymaga edukacji zdrowotnej, ale również osoby dorosłe (opie­

72

kunow ie, rodzice), które swymi poglądam i i zachow aniam i oddziałują na ucznia. System prezentowanej przez nich wiedzy, nabyte umiejętności oraz przyjęte w arto­ ści w sferze utrzym ania i w zm acniania zdrow ia decydują o sposobie tego oddziały­ wania. Aby skutecznie realizow ać zadania z zakresu edukacji zdrowotnej zarówno nauczyciel, ja k i rodzic pow inni uznaw ać sw oje zdrow ie za w artość, jednocześnie nauczyć się myśleć o nim w kategoriach prom owania [M ateriały seminarium, 1991].

N auczyciel nauczania początkow ego podejm ujący działania w celu w zm ac­ niania potencjału zdrow otnego uczniów pow inien być dobrze przygotow any pod w zględem m erytorycznym do realizow ania tak doniosłych zadań. K ończąc studia, w inien posiadać podstaw ow ą w iedzę z zakresu: celu i zadań edukacji zdrow otnej, ja k rów nież znać znaczenie podstaw ow ych pojęć, tj.: zdrow ie, choroba, potrzeby, profilaktyka, w ychow anie zdrow otne, zachow anie zdrow otne, zdrow y styl życia, prom ocja zdrowia. U m ieć określić zadania w ychow ania zdrow otnego na etapie w czesnoszkolnym i sw o jąro lę w ich realizacji (działania ucznia na rzecz własnego zdrowia, higiena własna i otoczenia, szukanie pom ocy w stanie zagrożenia i urazu, żyw ność i żyw ienie, ruch i odpoczynek). W iedzieć, ja k pom óc uczniow i w stoso­ w aniu przez niego zasad higienicznego trybu pracy (uczenie się, odpoczynek, zm ę­ czenie, formy aktywności w czasie spędzania czasu wolnego). A także poznać ogólne zagadnienia z zakresu epidem iologii, a w szczególności chorób wieku dziecięcego. Jednocześnie oczekuje się od niego umiejętności indywidualnego podejścia do ucznia jako podmiotu oddziaływań pedagogicznych, ja k również właściwego sposobu nau- czania-uczenia się.

U zyskana w trakcie studiów w iedza z zakresu zdrow ia w yposaża absolw en­ tów w podstawy do realizacji zadań edukacji zdrowotnej, jednakże biorąc pod uwagę rozwój medycyny i przemiany społeczno-gospodarcze, wskazane jest systematyczne jej uzupełnianie w ram ach sam okształcenia. Pom ocne w tym procesie będzie orga­ nizow anie kursów, studiów podyplom ow ych z zakresu prom ocji zdrowia. Jedno­ cześnie m ożna przypuszczać, iż na efektywność edukacji zdrowotnej duży wpływ będzie miał dostęp nauczycieli i uczniów do bieżących, rzetelnych inform acji doty­ czących zdrow ia. Taką m ożliw ość da niew ątpliw ie w ykorzystanie w swej pracy inform acji płynących z różnych mass mediów. Badani nauczyciele i studenci pyta­ ni o w ykorzystyw ane źródła (podręczniki, publikatory, itp.) w trakcie realizow a­ nia czynności przygotow aw czych najczęściej korzystali z pozycji typu poradniki m etodyczne (np. E. i J. Frątczakow ie, Edukacja zdrow otna), książki medyczne (A. Dziak, Wypadki i zachorowania nagle — pierw sza pom oc) oraz innych publi­ kacji poruszających na swych łam ach tem atykę prozdrow otną. O pierając się na w ypow iedziach respondentów, m ożna w ysnuć przypuszczenie, iż nauczyciele od­ czuw ają niepokój naukow y w dziedzinie zdrow ia i poszukują w iadom ości w tym zakresie.

Poczynania na rzecz zdrow ia realizow ane na etapie kształcenia zintegrow a­ nego w klasach I-III b ędą procentow ać w późniejszym w szechstronnym rozw oju dziecka, gdyż w yposażą je w w iedzę i um iejętności niezbędne do utrzym ania i doskonalenia swego potencjału zdrow otnego. Taka sytuacja zapew ni m łodem u człowiekowi m ożliw ość sam orealizacji, a co za tym idzie — pom oże m u osiągnąć w swym życiu szczęście.

Bibliografia:

Вік В. i in. (red.), Wybrane zagadnienia p ro m o cji zd ro w ia , Szkoła Zdrow ia Publicznego CM UJ, K raków 1996.

Kulik T.B., E dukacja zdrowotna w rodzinie i w szkole, O ficyna W ydaw nicza Fun­ dacji U niw ersyteckiej, Stalow a Wola 1997.

M ateriały Sem inarium pt. „Zdrow a szkoła” , K raków 1991.

Merki B ronson M ., M erki Don, Health. A guide to w ellness, C opyright 1989 by G lencoe/M cG raw -H ill, p. 351-359.

Pike S., F o rster D ., P rom ocja zdrowia dla w szystkich, P rzeł. G ąsow ska U ., R. G iszczak, Lublin 1998.

Podstawy Program owe K ształcenia Ogólnego dla Szkół Podstaw ow ych i G im­ nazjów, M EN, W arszawa 1999.

Słońska Z., M isiuna М. (орг.), Prom ocja zdrowia. Słow nik podstaw ow ych term i­

nów, w ydawca: A gencja P rom o-L ider, W arszawa 1993.

W oynarowska B .(red.), J a k tworzym y szkołą prom ującą zdrowie, Polski Zespół ds. Projektu „Szkoła prom ująca Z drow ie” , W arszawa 1995.

W oynarow ska B., Jodkow ska M., N astolatek też je s t w ażny — problem y zdrow ot­

ne m łodzieży, Instytut M atki i Dziecka, W arszawa 1995.

W oynarowska B. (tłum .), 1988 — Prom owanie zdrowia — koncepcja i zasady, Instytut M atki i D ziecka Zakład Zdrow ia Rodziny. M ateriały zaczerpnięto z publikacji w ydanej przez Św iatow ą O rganizację Zdrow ia, B iuro Regionalne dla Europy 1984, pt. Health Prom otion: A discussion docum ent on the con­

cepts an d principles.

W oynarowska B., D zieci nie m ogą czekać, „Lider” 1991, nr 1.

Zdrowie dzieci i m łodzieży a edukacja, K om itet Ekspertów do spraw Edukacji