PRACE ORYGINALNE
Joanna Królewska-Gawarzyńska
A–D, Patrycja Proc
B, Małgorzata Daszkowska
B,
Magdalena Wochna-Sobańska
A, E, FNawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej
w świetle badań ankietowych
Dietary Habits Among High School Pupils in Lodz
in Light of Questionnaire Investigation
Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź, Polska
A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych; D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu
Streszczenie
Wprowadzenie. Właściwa dieta jest warunkiem dobrego stanu zdrowia dzieci i młodzieży, jednak asortyment
sklepików szkolnych to w 80% słodzone napoje i słodycze.
Cel pracy. Ocena nawyków żywieniowych łódzkiej młodzieży licealnej z uwzględnieniem jakości i częstości
posił-ków oraz analiza powodów wizyty u stomatologa i ocena źródeł informacji, z których młodzież czerpie wiedzę o higienie jamy ustnej.
Materiał i metody. Badaniem ankietowym objęto 159 uczniów w wieku 16–19 lat z wybranych losowo liceów
łódzkich.
Wyniki. W badanej grupie 39% nastolatków podało, że spożywa słodycze raz dziennie, aż 34% kilka razy dziennie
i tylko 27% sporadycznie lub wcale. Najwięcej słodkich produktów zjadają 17- i 18-latkowie. 50% osób pije słodzone napoje kilka razy dziennie, 23% raz dziennie, a tylko 27% sporadycznie lub wcale. Wykazano, że pierwsze śniadanie codziennie spożywa 61% ankietowanych, 30,2% czasem, a 8,8% nigdy nie jada porannego posiłku. Drugie śniada-nie zawsze zjada 41,1%, czasem 47,2%, natomiast nigdy 11,4% badanych. Na zakup słodyczy i słodkich napojów respondenci przeznaczyli 24,5% z kieszonkowego, pozostałe produkty, tj. napoje bez cukru, owoce, chipsy stanowi-ły zawsze poniżej 10%. Najczęstszym powodem zgłoszenia do stomatologa była wizyta kontrolna (52%), następnie ból zęba (41%) i ubytek próchnicowy (6%). Wiedzę na temat higieny jamy ustnej 48% respondentów czerpie od najbliższej rodziny, a stomatolog oraz higienistka są źródłem informacji dla zaledwie 31% badanych.
Wnioski. Nawyki żywieniowe młodzieży licealnej z punktu widzenia profilaktyki stomatologicznej są
niezadowa-lające. Jest zatem konieczna intensyfikacja działań promujących zdrowie jamy ustnej zarówno wśród dzieci i mło-dzieży, jak i ich rodziców (Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, 86–92).
Słowa kluczowe: nawyki żywieniowe, młodzież licealna.
Abstract
Bacground. Proper diet is crucial for good health of children, but the selection of food offered in school-shops in
80% consists of soft drinks and sweets.
Objectives. To evaluate the dietary habits including the quantity and quality of meals of schoolchildren from high
schools in Łódź. Moreover, to analyze the aim of dental visits and to evaluate schoolchildren’s source of knowledge regarding oral hygiene.
Material and Methods. The questionnaire investigation embraced 159 pupils, at the age from 16 to 19, from
ran-domly selected high schools in Łódź.
Results. In the investigated group, 39% of teenagers announced that they eat sweets once a day, as many as 34% eat
them several times a day, and only 27% seldom or not at all. Teenagers at the age of 17–18 eat the biggest amounts of sweets. Moreover, 50% of school pupils drinks soft-drinks few times a day, 23% once a day and only 27% rare
Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, 86–92
ISSN 1644-387X © Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society
Właściwa dieta jest warunkiem dobrego sta-nu zdrowia oraz prawidłowego rozwoju psychicz-nego i fizyczpsychicz-nego młodzieży. Na jakość nawyków żywieniowych ma w dużej mierze wpływ środowi-sko dorastania. Niedostateczna edukacja domowa i szkolna oraz reklamy w środkach masowego prze-kazu kształtują w młodzieży fałszywy obraz zdro-wego odżywiania. Asortyment sklepików szkol-nych w szkołach, w których prowadzono badania składał się w większości ze słodkich produktów. Brak wyrobienia dobrych nawyków oraz niewłaści-we wzorce dotyczące żywienia zaczerpnięte z domu rodzinnego pogłębiają brak świadomości oraz da-ją psychiczne przyzwolenie na nieodpowiednie od-żywianie. Częste spożywanie niezdrowego jedzenia jest poważnym problemem zagrażającym zdrowiu.
Celem pracy była ocena nawyków żywienio-wych młodzieży licealnej z uwzględnieniem ja-kości i częstości posiłków oraz analiza powodów wizyty u stomatologa i ocena źródeł informacji, z których młodzież czerpie wiedzę o higienie ja-my ustnej.
Materiał i metody
Badaniem ankietowym objęto 159 uczniów, w wieku 16–19 lat z wybranych losowo liceów łódzkich (tab. 1). W ankiecie były zawarte pyta-nia dotyczące nawyków żywieniowych i higienicz-nych, korzystania z opieki stomatologicznej oraz źródeł informacji, z których uczniowie czerpią wiedzę na temat zachowań prozdrowotnych.
Ana-lizę statystyczną wyników badań przeprowadzano na podstawie testu niezależności c2. Za istotny sta-tystycznie przyjęto poziom p < 0,05.
Wyniki
W badanej grupie 40% uczniów podało, że spożywa słodycze raz dziennie, aż 33% kilka ra-zy dziennie i tylko 27% sporadycznie lub wcale (ryc. 1). W tabeli 2 przedstawiono częstość
spo-or never. It was found that 61% pupils eat first breakfast everyday, 30.2% from time to time and 8.8% never. Lunch (second breakfast) is eaten everyday by 41.1%, sometimes by 47.2% and never by 11.4% of investigated pupils. Soft-drink containing sugar make up 12.1% of schoolchildren’s expenses, sweets – 11.7% and other products like: sugar-free drinks, fruits, chips etc. always below 10%. The most popular cause of dental visit was a check-up (52%), pain of a tooth (41%) and cavity (6%). The knowledge of proper oral hygiene 48% of children derive from parents and the dentist, and dental staff is a source of information for 31% of investigated pupils.
Conclusions. Dietary habits of investigated schoolchildren in light of dental prevention and rules of healthy
nutri-tion are unsatisfactory. Then, the need of intensive acnutri-tions promoting good oral health among: children and their parents was found (Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, 86–92).
Key words: dietary habits, high school pupils.
Tabela 1. Rozkład badanej populacji
Table 1. Distribution of the investigated population
Wiek (Age) Dziewczęta (Girls) Chłopcy (Boys) Razem (Total)
n % n % n % 16 lat (16-year-old) 5 4,3 7 16,3 12 7,5 17 lat (17-year-old) 43 37,1 16 37,2 59 37,1 18 lat (18-year-old) 38 32,8 15 34,9 53 33,3 19 lat (19-year-old) 30 25,9 5 11,6 35 22 Razem (Total) 116 100 43 100 159 100
Ryc. 1. Częstość spożywania słodyczy w badanej
popu-lacji młodzieży łódzkiej
Fig. 1. Frequency of eating sweets in investigated
żywania słodyczy w rocznych przedziałach wie-kowych. Nie stwierdzono różnic w zależności od wieku w zakresie spożywania słodyczy: spora-dycznie lub raz dziennie, a także kilka razy dzien-nie w grupie wiekowej 16–17 lat. Jedydzien-nie 18-latko-wie istotnie częściej spożywali słodycze kilka razy dziennie niż 19-latkowie. Różnica była istotna sta-tystycznie (c2 = 4,391; p < 0,05).
Według odpowiedzi udzielonych w ankietach 50% osób pije słodzone napoje kilka razy dzien-nie, 23% raz dziendzien-nie, a tylko 27% sporadycznie lub wcale (ryc. 2). Uwzględniając wiek ankietowa-nych (tab. 3), najczęściej po słodkie napoje sięgają 17- i 18-latkowie, różnice jednak nie są istotne sta-tystycznie (p > 0,05).
Wykazano, że 61% ankietowanych codziennie spożywa śniadanie, 30,2% czasem, a 8,8% nigdy nie jada porannego posiłku. Z badań wynika, że 47,5% czasem spożywa drugie śniadanie, 41,1% za-wsze, a 11,4% nigdy nie zjada drugiego śniadania. Obiad zjada 77,2% młodzieży, 22,8% czasem, nikt nie odpowiedział, że nie zjada obiadu wcale. Pod-wieczorek jest jedzony zawsze przez 21,8% ankie-towanych, natomiast do okazjonalnego zjadania tego posiłku przyznaje się 45,5%. Nigdy nie jada podwieczorku 32,7% badanych. Kolacje je zawsze 53,8%, 38% czasem, a 8,2% uczniów nigdy (ryc. 3). W badanej grupie na pytanie, na co jest wy-dawane tzw. „kieszonkowe”, najwięcej, bo 23%
re-spondentów odpowiedziało, że na kino i sport. Za-raz po tym, ale znacznie mniej procentowo – 14%, wydaje kieszonkowe na gumę bez cukru. Podob-nie, bo 13% przeznacza swoje pieniądze na zapla-nowany zakup (np. kanapkę). Napoje z cukrem stanowiły 13, a słodycze 11%. Pozostałe produk-ty, tj. napoje bez cukru, owoce, chipsy stanowiły poniżej 10%. Dokładne dane zostały przedstawio-ne na ryc. 4.
Tabela 2. Częstość spożywania słodyczy w badanej populacji z podziałem na wiek badanych Table 2. Frequency of eating sweets in the investigated population divided according to the age
Wiek (Age) Sporadycznie, wcale
(sporadic, never) Raz dziennie(once a day) Kilka razy dziennie(few times a day)
n % n % n % 16 lat (16-year-old) 7 16,3 6 10 8 15,1 17 lat (17-year-old) 14 32,6 25 41,7 19 35,8 18 lat (18-year-old) 11 25,6 21 35 23 43,4 19 lat (19-year-old) 11 25,6 8 13,3 3 5,7 Razem (Total) 43 100 60 100 53 100
Tabela 3. Częstość spożywania słodkich napojów z podziałem na wiek badanych Table 3. Frequency of drinking soft-drinks divided according to the age
Częstość (Frequency)
Wiek (Age) Sporadycznie, wcale
(sporadic, never) Raz dziennie(once a day) Kilka razy dziennie(few times a day)
n % n % n % 16 lat (16-year-old) 7 17,1 5 13,5 9 11,7 17 lat (17-year-old) 12 29,3 14 37,8 31 40,3 18 lat (18-year-old) 17 41,5 8 21,6 30 39 19 lat (19-year-old) 5 12,2 10 27 7 9,1 Razem (Total) 41 100 37 100 77 100
Ryc. 2. Częstość spożywania słodkich napojów Fig. 2. Frequency of drinking soft-drinks
Najczęstszym powodem wizyty u lekarza den-tysty była kontrola stanu uzębienia (52%), następ-nie ból zęba (41%) i ubytek próchnicowy (6%) (ryc. 5).
Z badań wynika, że najczęściej, bo aż w 48%, wiedzę na temat higieny jamy ustnej uczniowie czerpali od najbliższej rodziny. Stomatolog oraz higienistka były źródłem informacji dla zaledwie 32% badanych (ryc. 6).
Omówienie
Złe nawyki żywieniowe mogą być usuwane lub modyfikowane przez prowadzenie działań profi-laktycznych i edukacyjnych. Analiza badania an-kietowego wykazała, że jedzenie słodkich produk-tów jest powszechnym nawykiem, który dotyczy prawie 80% nastolatków, najwięcej w wieku 18 lat. Porównując te dane z badaniami innych autorów, można zauważyć, że słodycze są również jednym z najczęściej podjadanych produktów przez dzieci
w wieku przedszkolnym, z których 50% je słody-cze codziennie [1, 2]. Równie niepokojąca jest sta-tystyka picia słodkich napojów – dotyczy to poło-wy ankietowanych. Tak jak w przypadku
pokar-Ryc. 3. Częstość spożywania
poszczególnych posiłków
Fig. 3. Frequency of eating particular
meals
Ryc. 4. Rozkład procentowy wydawanych pieniędzy przez uczniów na poszczególne produkty spożywcze dostępne
w sklepiku szkolnym i poza nim
Fig.4. Distribution of schoolchildren’s expenses on particular groceries available in school shops and other shops
1 – kino, gry, sport, (cinema, games, sport); 2 – guma bez cukru (sugar-free chewing gum); 3 – coś konkretnego (proper meal); 4 – napoje z cukrem (soft drinks with sugar); 5 – słodycze (sweets); 6 – napoje bez cukru (sugar-free drinks); 7 – owoce (fruits); 8 – chipsy (chips); 9 – guma z cukrem (chewing gum); 10 – paluszki (twiglets)
Ryc. 5. Powód ostatniej wizyty w gabinecie
stomatolo-gicznym
mów, największe spożycie napojów słodkich jest wśród 17- i 18-latków. Zwiększone spożywanie cu-kru pod różnymi postaciami przez młodzież oraz brak regularności posiłków świadczą o małym po-ziomie wiedzy nastolatków na tematy zdrowotne. Problem ten powinien zwrócić szczególną uwagę zarówno rodziców, jak i lekarzy, ponieważ ma du-że znaczenie m. in. dla ograniczenia rozwoju cho-roby próchnicowej.
Przeprowadzone badania wykazały, że po-dobna liczba ankietowanych pacjentów regular-nie zjada śniadania i kolację. Wynika to praw-dopodobnie z tego, że w tym czasie młodzież przebywa w domu, gdzie znaczny wpływ na spo-żywanie wyżej wymienionych posiłków mają ro-dzice. Jednak tylko 70,2% dzieci zawsze zjada obiad. Drugie śniadanie oraz podwieczorek nie są jedzone regularnie, najwięcej ankietowanych odpowiedziało, że te posiłki jada czasem. Gdy pytano młodzież, na co wydaje kieszonkowe, pocieszające jest to, że napoje z cukrem (12,8%) oraz słodycze (11,7%) są na 4. i 5. miejscu, jed-nak na niezdrową żywność nadal wydaje pie-niądze bardzo duży odsetek uczniów. Niezkle istotna w zakresie zdrowego odżywiania wy-daje się zatem rola lekarza dentysty, który mając kontakt z dzieckiem jako pacjentem w czasie wi-zyt, powinien udzielić właściwych wskazań ży-wieniowych [3]. W przeprowadzonej ankiecie le-karz znalazł się na drugim miejscu jako źródło informacji o nawykach higienicznych, a rodzice
na pierwszym. Wynika z tego, że nadal ogrom-ną rolę w edukacji prozdrowotnej ma najbliższa rodzina [4]. Wnioski te potwierdzają wyniki ba-dań innych autorów, z których wynika, że zna-jomość zasad higieny jamy ustnej oraz nawyków dietetycznych rodziców ma ogromny wpływ na wdrażanie właściwych postaw prozdrowotnych ich dzieci w każdym wieku [5–10].
Z punktu widzenia teorii społeczno-poznaw-czej Bandury [11] wynika, że zachowania innych są ważnym źródłem wpływu społecznego. Inni au-torzy sugerują, że już 10-letnie dziecko jest w sta-nie w odpowiedzialny sposób dbać o higienę jamy ustnej [12]. Jest to kolejny dowód na to, że najwięk-szy wpływ, zwłaszcza na małe dzieci, mają rodzi-ce, co przekłada się na ich zachowania w przyszło-ści [13]. Wykształcone niekorzystne zachowania mogą zatem być trudne do zmiany w późniejszym okresie życia dziecka [14]. Także autorzy z innych krajów podkreślają, że najlepsze rezultaty przyno-si edukacja dzieci przez rodziców. Przykładem te-go jest wpływ edukacji rodziców dzieci azjatyckich imigrantów zaobserwowany przez Weinsteina [15] oraz badania Daszkowskiej [16] pokazujące, że in-formowanie polskich rodziców o tym, jak należy dbać o higienę jamy ustnej dzieci daje pozytywne skutki. Wyniki badań wskazują na potrzebę edu-kacji rodziców na temat prawidłowych nawyków żywieniowych i wczesnego zgłaszania się z dziec-kiem na wizyty stomatologiczne [17]. Brak regu-larnych wizyt u lekarza wynika głównie ze złej po-stawy rodzica wobec potrzeby badania i leczenia stomatologicznego [18], który często nie rozumie, dlaczego jest to bardzo ważne. Wiele badań wska-zuje, że system przeglądów stomatologicznych oraz właściwa higiena jamy ustnej w znacznym stopniu zapobiegają rozprzestrzenianiu się choro-by próchnicowej [19–21].
Z badań własnych wynika też, że najczęst-szym powodem zgłaszania się nastolatków do ga-binetu stomatologicznego była wizyta kontrolna (50%). Jednak niewiele mniej, bo 41% ankietowa-nych podaje, że zgłosiło się z powodu bólu zęba, co świadczy o zaniedbaniach w kontroli stanu zdro-wia jamy ustnej. Podobne wyniki badań uzyskali też inni autorzy polscy i zagraniczni [22, 23]. Uby-tek próchnicowy jako powód wizyty podaje tylko 6% osób i jest to w zgodzie z wynikami innych au-torów, którzy wskazują na zmniejszające się zapo-trzebowanie na usługi o charakterze naprawczym w krajach rozwijających się [24]. Poznańscy auto-rzy zwracają jednak uwagę na problem niewłaści-wych zachowań zdrowotnych, nawet przy popraw-nej wiedzy na ten temat [25].
Można zatem wnioskować, że intensywna edukacja prozdrowotna oraz właściwy instruk-taż dietetyczno-higieniczny od najwcześniejszych
Ryc. 6 Źródła wiedzy na temat prawidłowych nawyków
higienicznych
Fig. 6. Main sources of knowledge on proper hygienic
lat życia dziecka jest źródłem właściwych zacho-wań prozdrowotnych [26]. Lekarz dentysta powi-nien zwracać uwagę na jasność przekazu informa-cji, aby mogła być dobrze zrozumiana i zastosowa-na w codziennym życiu [27]. Pacjent powinien być przekonany o dużym znaczeniu systematycznych i regularnych odwiedzin gabinetu
stomatologicz-nego, które spowodują, że przyczyną wizyty nie będzie ból zęba [28].
Nawyki żywieniowe młodzieży licealnej z punktu widzenia profilaktyki stomatologicznej są niezadowalające. Konieczna jest zatem intensyfi-kacja działań promujących zdrowie jamy ustnej za-równo wśród dzieci i młodzieży, jak i ich rodziców.
Piśmiennictwo
[1] Daszkowska M., Lubowiedzka-Gontarek B., Szydłowska-Walendowska B., Wochna-Sobańska M.: The evaluation of hygienic and nutritional habits in preschool children included in program of caries prophylaxis. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 305–308 [in Polish].
[2] Kolarzyk E., Janik A., Kwiatkowski J.: Nutritional habits of pre-school children. Prob. Hig. Epidemiol. 2008, 89, 527–532 [in Polish].
[3] Pels E., Mielnik-Błaszczak M., Pietrak J., Ślusarski P.: Evaluation of oral hygiene and dietary habits of chil-dren based on the survey of their parents. Dent. Med. Probl. 2012, 49, 279–285 [in Polish].
[4] Okada M., Kawamura M., Hayashi Y., Takase N., Kozai K.: Simultaneous interrelationship between the oral health behavior and oral health status of mothers their children. J. Oral Sci. 2008, 50, 447–452
[5] Bachanek T., Nakonieczna-Rudnicka M.: Dietary habits of pregnant women. Czas. Stomatol. 2009, 62, 800– 808 [in Polish].
[6] Kaczmarek U., Iwańczak B., Pytrus T., Grzesiak-Gasek I.: Evaluation of questionnaire study among pedia-tricians and family physicians concerning oral health. Czas. Stomatol. 2010, 63, 693–702 [in Polish].
[7] Leda B., Niedźwiecki T., Hędzielek M.: “Healthy smile for the youngest” – sample model of dental prophylaxis campaign directed at preschool age children. Czas. Stomatol. 2009, 62, 502–508 [in Polish].
[8] Listl S.: Family composition and children’s dental health behavior: evidence from Germany. J. Public Health Dent. 2011, 71, 91–101.
[9] Skeie M.S., Klock K.S., Haugejorden O., Riordan P.J., Espelid.: Tracking of parents’ attitudes to their chil-dren’s oral health-related behavior – Oslo, Norway, 2002–2004. Acta. Odontol. Scand. 2010, 68, 49–56.
[10] Suresh B.S., Ravishankar T.L., Chaitra T.R., Mohapatra A.K., Gupta V.: Mother’s knowledge about pre-school child’s oral health J. Indian Soc. Pedod. Prev. Dent. 2010, 28, 282–287.
[11] Bussey K., bandura A.: Influence of gender constancy and social power on sex-linked modeling. J. Pers. Soc. Psy-chol. 1984, 47, 1292–1302.
[12] Okada M., Kawamura M., Kaihara Y., Matsuzaki Y., Kuwahara S., Ishidori H., Miura K.: Influence of par-ents oral health behavior on oral health and illness in Taiwan. Int. J. Pediatr. Dent. 2002, 12, 101–108.
[13] Rajb L.D., Petersen P.E., Bakeen G. et al.: Oral health behavior of school children and parents in Jordan. Int. J. Pediatr. Dent. 2002, 12, 168–176.
[14] BSPD and IADPD: British Society of Pediatric Dentistry: a policy document on health care in preschool children. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 279–285.
[15] Weinstein P., Harrison R., Benton T.: Motivating mothers to prevent caries: Confirming the beneficial effect of counseling. J. Am. Dent. Assoc. 2006, 137, 789–793.
[16] Daszkowska M., Lubowiedzka-Gontarek B., Szydłowska-Walendowska B., Wochna-Sobańska M.: The evaluation of dental health in preschool children. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 309–312 [in Polish].
[17] Bruzda-Zwiech A., Filipińska R., Szydłowska-Walendowska B., Lubowiedzka-Gontarek B., Wochna- -Sobańska M.: Oral health behaviors of 4 to 5-year-old children-parent questionnaire survey. Dent. Med. Probl. 2012, 49, 272–278 [in Polish].
[18] Javelik B., Sjostrom O., Nore J.G.: Evaluation of three years of dental care of adolescents in the Public Dental Service in west Sweden. Swed. Dent. J. 1999, 23, 141–148.
[19] Astrom A.N., Jakobsen R.: The effect of parental dental health behavior on that of their adolescent offspring. Acta Odontol. Scand. 1996, 54, 235–241.
[20] Stewart J.E., Jacobs Sochoen M., Padilla M.R., Maeder L.A., Wolfe G.R., Harts G.W.: The effect of a cog-nitive behavioral intervention on oral hygiene. J. Clin. Periodontol. 1991, 18, 219–222.
[21] Mizyazawa H., Lin Y.F., Eda S., Iwasaki H., Ueda T., Nakamura H., Tonomura A.: Primary environment fac-tors and gingivitis in children-relationship between life custom and gingivitis. Shoni. Shikagaku. Zasshi 1994, 32, 801–810.
[22] Mahmound K., Al-Omiri J., Ahed M., Al-Wahadni M., Khaled N., Saeed B.: Oral health attitudes, knowledge, and behavior among school children in North Jordan. J. Dent. Edu. 2006, 70, 179–185.
[23] Borysewicz-Lewicka M., Wochna-Sobańska M.: Dental health-promoting behavior of the Polish population in the light of epidemiological studies carried out in 2003 as a part of the “A month of totally healthy smile” pro-gram. Czas. Stomatol. 2007, 60, 377–383 [in Polish].
[24] Jańczuk Z., Ciągło A.: Foundation of epidemiology of disease of mastication system. (Podstawy epidemiologii chorób narządu żucia) Centrum Edukacji Medycznej. Warszawa 1999, 215–220 [in Polish].
[25] Borysewicz-Lewicka M., Przystanowicz A.: Evaluation of knowledge of oral health prevention and habits among elementary school pupils. Czas. Stomatol. 2001, 54, 152–158.
[26] Jarząbek A., Lisiecka K., Wieczorkowska I., Węsierska K.: Influence of 2-year caries prophylactic program on the oral health of 3-yeard-old children. Dent. Med. Probl. 2012, 49, 230–236 [in Polish].
[27] Williams N., Whittle J.G., Gatrell A.C.: The relationship between socio-demographic characteristics and den-tal health knowledge and attitudes of parents with young children. Br. Dent. J. 2002, 193, 651–654.
[28] Szatko F., Grzybowski A.: Forms of accessibility and real attainability of dental care in Poland-barriers. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj. 2000, 3/4,18–25 [in Polish].
Adres do korespondencji:
Joanna Królewska-Gawarzyńska
Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytet Medyczny
ul. Pomorska 251 92-213 Łódź
tel./faks: 42 675 75 16 e-mail: kja@poczta.fm
Praca wpłynęła do Redakcji: 12.08.2013 r. Po recenzji: 8.10.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 6.02.2014 r. Received: 12.08.2013
Revised: 8.10.2013 Accepted: 6.02.2014
