121 RECENZJE
Rozprawa Lecha Kasprzaka wnosi wiele nowego do wiedzy o teorii i praktyce wielostronnego kszta<cenia, porusza kwestie szczegó<owe, które nie znalaz<y dot @ad nalezAytego miejsca w fachowych opracowaniach lub s @a rozproszone po rózAnych publikacjach. Niejednokrotnie Autor formu<uje wnioski w pe<ni oryginalne. Proponuje nowatorskie rozwi @azania praktyczne. Zawarte s @a one g<ównie w cze@s´ci II. Ze wzgle@du na poczynione wnioski praca Kacprzaka stanowi resumé pogl @adów spotykanych we wspó<czesnej teorii dydaktyki na wazAkie zagadnienie, jakim jest obligatoryjne wpro-wadzanie w Polsce wielostronnego kszta<cenia.
Lech Kacprzak podj @a< temat bardzo aktualny i wazAny dla polskiego systemu edukacyjnego. Wskaza< nowe, b @adz´ szerzej nizA dotychczas uje@te problemy w omawia-nej tu dziedzinie, a to najlepszy z mozAliwych argumentów, by jego studium wzi @a< do re@ki kazAdy, kto interesuje sie@ edukacj @a.
Ks. Edward Walewander Katedra Pedagogiki Porównawczej KUL
Ks. Stanis<aw C h r o b a k,
Podstawy pedagogiki nadziei. Wspó"czesne
konteksty w inspiracji personalistyczno-chrzes´cijan´skiej.
Warszawa:
Wydaw-nictwo Uniwersytetu Kardyna<a Stefana Wyszyn´skiego 2009, ss. 631.
Wobec kryzysu cz<owieczen´stwa spowodowanego kryzysem nadziei wspó<czesnego cz<owieka, dobrze sie@ sta<o, zAe na rynku ksie@garskim pojawi<o sie@ kompleksowe studium pos´wie@cone pedagogice nadziei. Wnikliwa lektura obszernej ksi @azAki ks. Sta-nis<awa Chrobaka zatytu<owanej Podstawy pedagogiki nadziei, oznaczonej podtytu<em Wspó"czesne konteksty w inspiracji personalistyczno-chrzes´cijan´skiej, pozwala sie@ zgodzic´ z opiniami zamieszczonymi na ok<adce przez obydwu recenzentów wydawni-czych (prof. Eugeniusza Sakowicza i prof. Mariana S´niezAyn´skiego), zAe jej Autor „podejmuje oryginalny, aktualny i wazAny X tak dla teorii, jak i praktyki edukacyjnej X temat” (Sakowicz). Niew @atpliwie wspó<czes´nie zauwazAyc´ mozAna wielkie zmaganie sie@ o cz<owieka i nadzieje@. Z jednej strony podkres´la sie@, izA nadzieja motywuje kazAde ludzkie dzia<anie i sprawia, zAe trudne do osi @agnie@cia dobra staj @a sie@ osi @agalne, z dru-giej zas´ wskazuje sie@ na jej „archaicznos´c´” a nawet utopijnos´c´. Egzystencja ludzka – zAycie jednostek oraz funkcjonowanie rózAnych spo<eczen´stw nie przestaje jednak sytuowac´ sie@ „na styku” nadziei i jej braku. Najwyraz´niej dostrzec to mozAna i us´wia-domic´ sobie w sytuacjach traumatycznych, ekstremalnych, granicznych. Nie ma tezA w @atpliwos´ci co do tego, zAe pedagogika odgrywa niezmiernie wazAn @a role@ w przestrzeni spotkania tego, co jest znaczone nadziej @a i tego, co ni @a nie jest. Unicestwienie na-dziei oznacza unicestwienie cz<owieka i jego kultury. Maj @acy nadzieje@ cz<owiek mozAe zrozumiec´, na czym polega jego czasowos´c´ i w jaki sposób rodzi sie@ jego przysz<os´c´.
122 RECENZJE
Nadzieja motywuj @ac podmiot do podejmowania dzia<an´, ujawnia w cz<owieku tak @a gotowos´c´, dzie@ki której potrafi on zmierzyc´ sie@ z sytuacjami niecodziennymi. Co wie@cej X nadaje ona sens zAyciu i znacz @aco wp<ywa na poczucie wartos´ci. Rozpozna-nie braku nadziei jako istotnego braku wspó<czesnego cz<owieka implikuje teleolo-giczny zakres powinnos´ci pedagoteleolo-gicznych, zmierzaj @acych do przywrócenia cz<owie-kowi nadziei ocalenia samego siebie i powrotu do prawdy bycia i d @azAenia do pe<ni cz<owieczen´stwa.
Autor omawianego studium podj @a< sie@ nie<atwego zadania. Postawi< sobie za cel próbe@ ukazania z<ozAonej problematyki, kojarz @acej sie@ z poje@ciem „nadzieja” i sformu-<owania odpowiedzi na szereg pytan´ z ni @a zwi @azanych. Pytania te brzmi @a naste@puj @aco: Czego sie@ oczekuje od nadziei? Jak przezAywa sie@ spe<nion @a nadzieje@? W jaki sposób rozumie sie@ spe<nion @a nadzieje@, gdy zrealizowa<a sie@ ona inaczej nizA oczekiwano? Jak przezAywa sie@ niespe<nion @a nadzieje@? Jak naste@puje uwolnienie od niespe<nionej na-dziei, w formie beznadziei (braku) czy zw @atpienia? Jaki wk<ad mozAe wnies´c´ peda-gogika w tym wzgle@dzie? Odpowiadaj @ac na postawione pytania, ks. Chrobak wskazu-je na podstawy, fundamenty nadziei jako motywu kazAdego dzia<ania a zarazem wol-nej od le@ku, otwartej na przysz<os´c´ „dyspozycji” cz<owieka.
W rozdziale I – maj @acym charakter „introdukcji”, Autor analizuj @ac pogl @ady wybit-nych filozofów i mys´licieli jak: I. Kanta, E. Blocha, O. F. Bollnowa, G. Marcela, J. Pietera, J. Tischnera, P. Freire’a, E. Eriksona, E. Fromma, R. Snydera i V. E. Frankla, ukaza< filozoficzno-antropologiczny obraz nadziei. Przeprowadzi< jej inter-pretacje@ w perspektywie pedagogicznej. Zaprezentowa< nadzieje@ jako kategorie@ ludz-kiego zAycia. Wskaza< nadto na psychospo<eczny wymiar nadziei, by dac´ naste@pnie opis postaw „pokrewnych nadziei”, ale tezA im przeciwnych czy przeciwstawnych.
W rozdziale II Autor przedstawi< motywy nadziei chrzes´cijan´skiej, wskazuj @ac równoczes´nie na jej specyfike@. Chrzes´cijan´ska nadzieja opisana na kartach Pisma S´wie@tego (zarówno w Starym Testamencie, jak i Biblii Hebrajskiej) by<a perma-nentnym motywem towarzysz @acym „prowadzeniu” (przez samego Boga!) cz<owieka i narodu (narodów), w którym on bytowa<. Nie ma zAycia cz<owieka bez pedagogii BozAej. Chrzes´cijan´stwo jest religi @a (a zatem równiezA kultur @a) na wskros´ przeniknie@t @a nadziej @a. Uniwersalizm nadziei chrzes´cijan´skiej (ujawniaj @acy sie@ w<as´nie w pedago-gice nadziei) wyzwala z wszelkich partykularyzmów, zawe@zAen´, a takzAe z nietole-rancji. Nadzieja chrystianizmu (be@d @aca jego cech @a wyrózAniaj @ac @a) przenika nie tylko doczesnos´c´ cz<owieka (czyli jego „tu i teraz”), ale równoczes´nie ukierunkowuje go ku „wydarzeniom ostatecznym” („stanu” po s´mierci). Takie postrzeganie nadziei – w konteks´cie umierania i s´mierci – pozwala dostrzec te egzystencjalne fenomeny jako wyzwania dla pedagogiki. Nadzieja nie stanowi tylko „planu zAycia”, nie jest szkicem teoretycznym. W<as´nie zwazAywszy na to Autor w rozdziale III opisa< biblij-ne egzemplifikacje nadziei. Wskaza< na bohaterów ksi @ag biblijnych Starego i Nowego Testamentu, którzy byli równoczes´nie ludz´mi czynu – wielkimi pedagogami nadziei. W rozdziale IV ks. Chrobak ukaza< kolejny kontekst pedagogiki nadziei. Przedsta-wi< jej personalistyczno-chrzes´cijan´skie aplikacje w s´wietle nauczania Soboru Waty-kan´skiego II, który proklamowa< nadzieje@ jako droge@ wychowywania spo<ecznos´ci wolnych od totalitarnych zape@dów kulturowej nienawis´ci. W nurcie soborowego nauczania Autor usytuowa< interpretacje@ wypowiedzi posoborowych papiezAy (w tym
123 RECENZJE
Jana Paw<a II i Benedykta XVI), be@d @acych dla katolików niekwestionowanymi auto-rytetami nie tylko w sprawach „wiary i obyczajów”, ale takzAe w kszta<towaniu su-mien´ i serca cz<owieka (czyli w jego wychowywaniu).
W rozdziale IV Autor opisa< tozAsamos´c´ cz<owieka w perspektywie nadziei oraz skupi< sie@ na opisie nadziei zwi @azanej z dzia<aniem pedagogicznym. Ksi @azAke@ pos´wie@-con @a pedagogice nadziei (jej podstawom, ale tezA i dylematom, wyzwaniom) wien´czy rozdzia< V, w którym nadzieja zaprezentowana zosta<a jako z´ród<o inspiracji pedago-gicznych. Autor zarysowa< etos nauczyciela-wychowawcy, którego to etosu cech @a wyrózAniaj @ac @a jest w<as´nie nadzieja. Fakt „bycia wychowankiem” wi @azAe sie@ z nadziej @a zarówno w odniesieniu do potencja<u rozwojowego wychowanka, jak i samowycho-wania oraz wspó<pracy wychowanka z wychowawc @a. Ta ostatnia bardzo wyraz´nie ukazuje nadzieje@ w sytuacji wychowawczej. Zarówno kultura (jako sposób bytowania cz<owieka i realizowane w niej wartos´ci: prawdy, dobra, pie@kna), jak i szko<a (be@d @aca sui generis instytucj @a wychowawcz @a) stanowic´ powinny niekwestionowane miejsce nadziei. Rozprawe@ zamyka analiza nadziei w epoce globalizacji. Autor podkres´li< aksjologiczny wymiar nadziei oraz jej potrzebe@ w wielorakich egzystencjalno-kulturo-wych kontekstach. Wskaza< tezA na spo<eczen´stwo otwarte i twórcze, nieboj @ace sie@ trudnych wyzwan´ i zadan´, jako spo<eczen´stwo nadziei.
Omawiana publikacja jest dzie<em ambitnym i uzAytecznym. Jej Autor w sposób erudycyjny i kompetentny opisa< fundamenty, motywy i inspiracje zwi @azane z na-dziej @a. W jego ksi @azAce, maj @acej charakter pedagogiczny, obecne s @a w @atki inter-dyscyplinarne (filozoficzno-teologiczne, kulturowe, fenomenologiczne). Czyni to jej lekture@ trudniejsz @a, ale tezA podnosi jej walor. Przegl @adaj @ac 99-stronicow @a bibliografie@ stwierdzam, zAe ks. Chrobak wykaza< sie@ bardzo dobr @a znajomos´ci @a literatury przed-miotu z zakresu pedagogiki, a takzAe inspirowanego przez chrzes´cijan´stwo persona-lizmu. Publikacja uwzgle@dnia kontekstualnos´c´ zagadnienia. Kontekst wyznaczony jest przez s´rodowisko, którego zrozumienie potrzebne jest do zrozumienia cz<owieka i czynnos´ci, jak @a jest wychowanie cz<owieka nadziei. Cel postawiony przez Autora zosta< osi @agnie@ty. Czytelnik otrzymuje cenny przewodnik pedagogiki nadziei w inspi-racji chrzes´cijan´sko-personalistycznej. Zosta< on zaopatrzony w bardzo bogaty spis literatury. Bibliografia ta stanowi baze@ informacji naukowej z zakresu pedagogiki nadziei i szerzej – pedagogiki chrzes´cijan´skiej. Na koniec ponownie wypada mi sie@ zgodzic´ z opini @a E. Sakowicza, zAe „do rozprawy Ks. Stanis<awa Chrobaka powinni sie@gn @ac´ nie tylko profesjonalis´ci – pedagogowie, wychowawcy, historycy wychowa-nia, ale tezA filozofowie, teologowie oraz osoby zainteresowane wychowaniem cz<o-wieka i za nie odpowiedzialne”. S @adze@, zAe w publikacji tej kazAdy znajdzie cos´ cenne-go dla siebie. Pedacenne-gocenne-gom-praktykom i tym wszystkim, dla których nadzieja nie ma nic wspólnego z oczekiwaniem jedynie na to, co <atwe i przyjemne, w sposób szcze-gólny polecam rozdzia< V, ukazuj @acy nadzieje@ jako z´ród<o inspiracji pedagogicznych do podejmowania dzia<an´, nadaj @acych sens zAyciu i wp<ywaj @acych znacz @aco na poczu-cie w<asnej wartos´ci.
Podstawy pedagogiki nadzieiwskazuj @a, na co zwraca uwage@ sam Autor omawia-nej publikacji, „zAe nadzieja nie wzrasta liniowo: w stresowych czy konfliktowych warunkach mozAe ona zmniejszac´ sie@ i s<abn @ac´, by póz´niej znów sie@ odradzac´. Na-dzieja zak<ada przekonanie, wiare@ w mozAliwos´ci osi @agnie@cia dobra z okres´lonym
124 RECENZJE
prawdopodobien´stwem, ale nadzieja tezA powinna odnosic´ sie@ do sytuacji i s´rodków ca<kowicie nieprzewidywalnych w racjonalnych, empirycznych kategoriach” (s. 529). Aby jednak tak rozumiana nadzieja zaistnia<a, potrzebne jest wychowanie obejmuj @ace ca<ego cz<owieka i przez ca<e zAycie. Potrzebni tezA s @a odpowiedni wychowawcy maj @ a-cy umieje@tnos´c´ prowadzenia dzia<an´ wychowawczych budz @acych i podtrzymuj @acych nadzieje@. WazAne znaczenie oprócz postaw uwzgle@dniaj @acych wspólne i zrózAnicowane style zAycia, uwarunkowania kulturowo-spo<eczne, polityczne, jak i aspekty religijne, ma takzAe umieje@tnos´c´ poszukiwania s´rodków pozwalaj @acych osi @agn @ac´ pozA @adane wyni-ki. Omawiana publikacja wiele wnosi w rozumienie nadziei jako dobra trudno osi @ a-galnego, ale jednak upragnionego i mozAliwego. Pokazuje jej zwi @azek nie tylko z wychowaniem, ale takzAe z poznaniem, wiar @a i mi<os´ci @a. Ksi @azAka Podstawy pedago-giki nadziei ukazuje cz<owieka homo sperans, otwartego ku przysz<os´ci i staraj @acego sie@ formu<owac´ odleg<e cele, do których zamierza on d @azAyc´. I to s @a wystarczaj @ace racje sprawiaj @ace, zAe wobec tej publikacji nie mozAna przejs´c´ oboje@tnie.
Alina Rynio Katedra Pedagogiki Chrzes´cijan´skiej KUL
Media w wychowaniu chrzes´cijan´skim
, red. Dorota Bis, Alina Rynio, Lublin:
Wydawnictwo KUL 2010, ss. 776.
Dzie<o stanowi zbiorowy owoc wysi<ków i wspó<dzia<ania 63 autorów z Polski i zagranicy. Zosta<o wydrukowane w postaci obszernego woluminu tekstowego (ma on 776 stron!), zawieraj @acego szes´c´ cze@s´ci i aneks oraz w postaci do< @aczonej do tomu p<ytki CD, z nagraniami wyst @apien´ znacz @acych uczestników mie@dzynarodowej konferencji „Media w wychowaniu chrzes´cijan´skim”, jaka odby<a sie@ w 2008 r. w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Autorzy zaje@li sie@ procesem wychowania w mediach i poprzez media z wielu punktów widzenia. Reprezentowali bowiem takie dyscypliny naukowe, jak pedagogika, psychologia, socjologia, filozofia, teologia, prawo, dziennikarstwo. Warto podkres´lic´, zAe redaktorzy ksi @azAki zaprosili do dysputy i wspó<tworzenia równiezA duszpasterzy (kard. Zenon Grocholewski, bp Adam Lepa), twórców mediów, artystów a takzAe dziennikarzy. S @a to zatem wieloaspektowe analizy mediów i procesów komunikowania ludzi uniwersytetów i szkó< wyzAszych (ze zrozu-mia<ych wzgle@dów tych jest najwie@cej), s´wiadectwa wybitnych twórców (Krzysztof Zanussi, Leszek M @adzik), ludzi zatroskanych o ewangelizowanie i szeroko poje@te wychowanie (teoretyków i praktyków, cz<onków ruchów religijnych i spo<ecznych), dziennikarzy znanych z mediów (Ryszard Montusiewicz), dyrektorów instytutów pedagogiki, dziennikarstwa i komunikacji spo<ecznej, których < @aczy spojrzenie
