Ju¿ pod koniec 1977 r. do czytelników Kant-Studien dotar³a wiadomoœæ, ¿e w Bi-bliotece G³ównej za³o¿onego w 1945 r. Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w To-runiu znajduj¹ siê Kantiana. Rudolf Malter przedstawi³ wówczas sprawozdanie o Ostatnim zachowanym wyk³adzie Kanta z metafizyki1. Ten zachowany niestety
jedynie we fragmentach rêkopis ukaza³ siê w 1983 r. w tomie XXIX 1.2. Akade-mie-Ausgabe w opracowaniu Gerharda Lehmanna. Pytanie, „czy w Toruniu ist-niej¹ jeszcze jakieœ Kantiana”2 wci¹¿ pozostawa³o otwarte.
Dziêki organizacyjnemu wsparciu Akademii Nauk w Getyndze mog³em przeprowadziæ badania na miejscu (prze³om kwietnia i maja 1984). Otwarta i przy-jacielska uczynnoœæ, któr¹ okazali mi polscy koledzy i bibliotekarze, pozostanie na trwa³e w mojej pamiêci. Podziêkowania kierujê w szczególnoœci do Pani dr K. Podlaszewskiej (Biblioteka UMK, dzia³ rêkopisów i starodruków) oraz Pana dr M. ¯elaznego (Zak³ad Etyki UMK).
Dwie nowe karty z kroniki
Starannie prowadzony katalog rêkopisów odnotowuje, poza trzema sygnaturami: R 631, R 632, R 633, o których pisa³ Rudolf Malter, jedynie trzy dalsze fragmenty: R 187/II, nieznanego autorstwa XIX-wieczny tom wydany w formacie quarto stron 126, zatytu³owany Rosenkranz, Geschichte der Philosophie – von
Werner Stark
Marburg
Kantiana w Toruniu*
* Pierwodruk pt. „Kantiana in Thorn” w: Kant-Studien (Berlin / New York), nr 76 (1985), ss. 328-335. 1 Por. „Kant-Studien’’ 68 (1977), ss. 464-467.
Baco v. Verulam bis Kant. Bd. I. Tom ten nie ma ¿adnego znaczenia dla badañ nad Kantem i rêkopiœmiennicz¹ spuœcizn¹ XIX w.
R 680. I, ob³o¿ony be¿owym p³ótnem tom rêkopisów z XVIII, 351 stron. Zgod-nie z wykaligrafowanym na tytu³owej stroZgod-nie napisie:
Hoc. memoriae monumentum
Maecenatum, Patronorum, Fautorum Amicorumque Niminibus qua par est, animi submissione pere volluit, debuit Christophorus Abrahamus Borchard
SS. Theol. Cultor Ad. R.S. CIC IC CCLII
Chodzi tu o studenck¹ kronikê Christopha Abrahama Borcharda urodzonego 20 kwietnia 1752 r. w Heilgenbeil w Prusach, który zosta³ wpisany do królewiec-kiej matryku³y3.
Na stronie 229 znajduje siê wpis dokonany rêk¹ Kanta: Priusquam inceperis consulto, et postquam consulueris
mature facto opus est. Sallust:
Haec amico dignissimo in memoriam sui comendat Immanuel Kant
Art: Mag. Leg. Regiom; Pruss: Die 5. Nov. 1758
Naturalnie kronika zawiera ca³y szereg wpisów innych osób z lat 50. i 60. XVIII w. Wydaje mi siê, ¿e w szczególnym zwrocie Kanta do adresata mo¿na us³yszeæ pog³os jego obronionej w 1755 r. Nova Dilucidatio; poniewa¿ Borchardt odgrywa³ tê sam¹ rolê, co Markus Herz w sierpniu 1770 r.; por. t. I, s. 385 Akade-mie-Ausgabe.
R 679. I, podobnie bogato oprawiony skórzany album ze z³otym nadrukiem, na zewnêtrznych stronach ok³adki widnieje data 1784 wyt³oczona z³o-tym drukiem; na stronie 113 widaæ wpis Kanta:
Quod petis in te est -ne te quaesiveris extra Persius
Regiomonti Immanuel Kant
D. 17. Juni Log. et Met. Prof. Ord.
1784
3 Die Matrikel und Promotionsverzechnisse der Albertus Universität zu Königsberg, Georg Erler (wyd.),
Na stronie wewnêtrznej (recto) koñcowej kartki tomu znajduje siê adnota-cja o przyjêciu do zbiorów bibliotecznych z roku 1925, która z tego powodu nie mo¿e odnosiæ siê do Biblioteki G³ównej w Toruniu. Na tylnej stronie (verso) tej samej kartki widnieje adnotacja Jacoba Scheerbartha, który 22 paŸdziernika 1782 r. zosta³ wpisany jako student teologii do matryku³y uniwersytetu Alberusa w Kró-lewcu.
W Akademie-Ausgabe nie ma ¿adnej wzmianki o obydwu kronikach. Werset z Persiusa jako karta kroniki nr 6 odnotowany w tomie XII i objaœniony w tomie XIII. Bardziej interesuj¹ca jest natomiast sentencja z Sallusta. Nie tylko z powo-du jej relatywnie wczesnej daty4, lecz równie¿ z tego powodu, ¿e Kant – zgodnie
z indeksem osobowym 2. Stufe zu Kant’s Gesammelten Schriften (Bonn 1964 nn.) – cytowa³ Sallusta niezwykle rzadko. Jak mo¿na oczekiwaæ Kant pisa³ z pamiêci; u Sallusta, de Catilinae coniurtione I, 6 zdanie to brzmi w ca³oœci: „Nam et prius quam consulto et ubi conslueris, mature facto opus est”.
Orygina³y trzech fragmentów odkrytych w roku 1977
W przypadku R 633 chodzi o czêœæ korekty pierwszego wydania (1902) tomu XII Akademie-Ausgabe przeprowadzon¹ przez Rudolfa Reickego. Do ka¿dego arku-sza wydruku do³¹czone s¹ rêcznie pisane uzupe³nienia.
Pod numerem R 632 przechowywane s¹ w siedmiu ok³adkach z papieru pakowego du¿e fragmenty sporz¹dzonych i prawdopodobnie sprawdzonych z orygina³em przez Rudolfa Reickego odpisów z Kantowskiego Opus postumum. Odpisy te stanowi³y podstawê sprawozdañ w latach 1882–1884 dla czasopisma „Altpreuâischen Monatschrift”, które Reicke napisa³ wspólnie z Emilem Arnold-tem5.
R 631 to, jak wiadomo, sporz¹dzony w XIX w. odpis zaginionego „Kolle-gheft” (Zeszytu Akademickiego), który by³ poœwiêcony wyk³adom Kanta na te-mat metafizyki z semestru zimowego 1794/95.
W nawi¹zaniu do opisu Rudolfa Maltera dokonanego w 1977 r. na podsta-wie mikrofilmu nale¿y niestety stpodsta-wierdziæ, ¿e niektóre wywody wydawcy tekstu w tomie XXIX 1.2 Akademie-Ausgabe nie zgadzaj¹ siê rêkopisem tzw. (s. 941) „Metafizyki Arnolda (k30)”. Podczas gdy Malter mówi ostro¿nie o „niezwi¹za-nym zeszycie, na którym widnieje napis ...”6, Lehman pisze, ¿e manuskrypt
„zo-sta³ wyrwany z oprawy, która siê nie zachowa³a” (s. 1091). Drobiazgowa analiza 4 Sentencja ta jest niewiele wczeœniejsza od [sentencji] znajduj¹cej siê na tej samej karcie w tekœcie z 11.
7.1757, która w czerwcu 1980 r. zosta³a sprzedana przez Autographen-Handlung J.A. Stargardt; katalog 620, nr 492.
5 Por. Emil Arnoldt do Kuna Fischera, 20.06.1884, [w:] E. Arnoldt: Gesammelte Schriften (wyd. O.
Schöndörffer), Nachlass, t. IV: Briefe, Berlin 1911, ss. 377-381, s. tutaj w przypisie 9 podanego cytatu.
wykazuje w br¹zowej opisanej d³ugopisem ok³adce z papieru pakowego sto do³¹-czonych luŸnych kartek numerowanych sukcesywnie u góry z prawej strony. Tyl-ko pierwsze dwa arkusze (kartki 1-12; 13-22) z dwudziestu dwu arkuszy zosta³y zszyte niæmi. W pozosta³ych luŸnych arkuszach nie da siê stwierdziæ na lewych zewnêtrznych stronach ¿adnych œladów wczeœniejszego ³¹czenia. Pojedyncze kartki prostego, dzisiaj nieco zabr¹zowionego i pokruszonego papieru maszyno-wego bez znaków wodnych maj¹ ubytki, które zosta³y odrestaurowane za po-moc¹ bia³ego papieru, co widaæ zw³aszcza na górnych rogach pierwszej kartki. Kartka nr 100 jest po obu stronach pusta. Format quarto. Cztery znane luki w tekœcie7 powsta³y bez w¹tpienia na skutek utraty kompletnych arkuszy.
Wspo-mniane przez Maltnera, ale nieodnotowane w Akademie-Ausgabe, pojedyncze numery stron znajduj¹ce siê na kilku kartkach, s¹ – jak wykaza³o ponowne licze-nie – pierwotn¹ (obowi¹zuj¹c¹ przed powstalicze-niem ubytków w tekœcie i kartkach) numeracj¹ kartkow¹, wzglêdnie arkuszow¹.
Lehmann przyjmuje, ¿e „ca³oœæ jest zleconym ‘wspó³czeœnie’ odpisem z lat 80. [XIX w.]” (s. 1092). Nazywaj¹c tekst „Metafizyk¹ Arnoldta (K3)” daje do zrozumienia, ¿e uznaje Emila Arnoldta za zleceniodawcê. Ponadto, jak sugeruje Lehmann u¿ywaj¹c w „Textänderunegen und Lesarten” (ss. 1176-1185) skrótu „Ar”, ¿e w odpisie powinny znajdowaæ siê notatki dotycz¹ce odczytania tekstu autorstwa Arnoldta. W koñcu, z uwagi zapisanej na marginesie rêkopisu („dolny róg 1 von Opg 24” „collat. 5/1. 83 razem z Id¹ i Hansem” [s. 1092]) wynika, ¿e chodzi „rodzinne przedsiêwziêcie”.
Emil Arnoldt nie mia³ jednak nic wspólnego ze sporz¹dzeniem odpisu. W zaznaczonym przez Lehmanna miejscu toruñskiego manuskryptu, kartka 12 strona przednia na marginesie znajduje siê napisana o³ówkiem uwaga autorstwa Rudolfa Teicke’a. Brzmi ona nastêpuj¹co: „collat. 5/i 83 razem z Id¹ i Hansem. R.” Zbadana przez Lehmanna parafka „R” wskazuje na Rudolfa lub Reicke, dalsze dwie, oznaczone pe³nymi imionami osoby s¹ cz³onkami rodziny Reicke. Johan-nes Reicke (1861–1941), najstarszy syn królewieckiego badacza Kanta Rudolfa, by³ w rodzinie zwany Hansem. Jego ciotka Ida Reicke by³a zgodnie z rodzinn¹ tradycj¹, „od dawien dawna duchowo zaprzyjaŸniona z jej kuzynem Rudolfem”8.
Uwaga na marginesie wskazuje zatem, ¿e Rudolf, Ida i Johannes Reicke 5 czerw-ca 1883 r. porównuj¹c odpis z orygina³em dotarli do obecnej kartki nr 12. Widaæ tutaj podobny stan rzeczy, podobne postêpowanie, jak w przygotowanym w tym samym czasie wydaniu Opus postumum w Altpreuâischen Monatschrift9. W tekst 7 Pierwsza luka ustalona przez Maltera (pod „62a“ i „66b“) nie zosta³a wyró¿niona w Akademie-Ausgabe;
por. t. XXIX 1.2, s. 1001, wers 16, w którym tekst pozostaje rzekomo ci¹g³y mimo przerwy w paginacji. Fak-tycznie w rêkopisie Bl.58 druga po³owa s³owa „Metaphysic” na dole zosta³a zapisana jako kustosz, do którego nie pasuje pierwsze s³owo na nastêpnej kartce „sieht”.
8 Ilse Reicke, Treue und Freundschaft. Die Geschichte einer Familie, Jena 1936, s. 79.
9 Arnoldt opisuje sporz¹dzenie odpisów z Kanta Opus postumum w liœcie do Kuna Fischera z 20.06.1884 r.
zda-R 631 ingerowa³y dwie lub trzy10 nieznane mi osoby. Od Rudolfa Reickego
po-chodz¹ liczne najczêœciej o³ówkiem, rzadziej atramentem dopisane lub na margi-nesie zapisane korekty.
Niezale¿nie od ustaleñ uzyskanych z analizy rêkopisów mo¿na podaæ ze-wnêtrzne potwierdzenie tego, ¿e Arnoldt nie uczestniczy³ bezpoœrednio we wspól-nym przedsiêwziêciu rodziny Reicke. Wynika to mianowicie z treœci u¿ytej przez Lehmanna pracy Arnoldta, w której wyraŸnie podkreœli³, ¿e pozna³ jedynie odpis, nie zaœ orygina³ Zeszytu Akademickiego [Kollegheft] poœwiêconego wyk³adom Kanta z metafizyki z semestru zimowego 1794/95. Na temat czwartego ze zna-nych mu zapisków z wyk³adu Kanta o metafizyce pisze, co nastêpuje:
„Zawieraj¹ca oko³o 550 stron formatu quarto, starannie sporz¹dzona i porów-nana z orygina³em, przekazana mi do u¿ytku kopia manuskryptu. Potrzebujê nie-zbêdnych wiadomoœci o jego w³aœcicielu, które bêd¹ pilne przy publikacji. Na kopii widnieje nag³ówek: ‘Uwagi o metafizyce Baumgartena z wyk³adu Pana Prof. Kan-ta 1794/5’ oraz daKan-ta rozpoczêcia ‘13 paŸdziernik’ i zakoñczenia wyk³adu ‘20 luty’.”11
Nieco dalej Arnoldt u¿ywa ju¿ stwierdzenia wzglêdnego: „którego znam tylko kopiê”12.
Pochodzenie Kantianów z Uniwersyteckiej Biblioteki w Toruniu
Odnoœnie do dziewiêciu kartek z kroniki mo¿na stosunkowo ³atwo odpowiedzieæ na archiwistyczne pytanie o ich pochodzenie. Obie nale¿a³y przed 1945 r. do za-sobów Pañstwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu. R 680.I strona 2 powy¿ej piecz¹tki z Biblioteki G³ównej w Toruniu widnieje piecz¹tka z Królewca. Ponadto znajduje siê królewiecka sygnatura MS. 2480 i zwi¹zana z ni¹ adnotacja o przyjêciu do zbiorów bibliotecznych „1902/522”. R 679. I nie ma wprawdzie ¿adnej królewieckiej piecz¹tki, ale zawiera adnotacjê o sygnaturze i przyjêciu do zbiorów sporz¹dzon¹ w technice stosowanej przez Pañstwow¹ i Uniwersyteck¹ Bibliotekê w Królewcu; wewnêtrzna strona przedniej czêœci ok³adki „MS 2774”, tylna strona ostatniej kartki „acc. 1925, 4113”.Z nieporównywalnie bardziej skomplikowanym przypadkiem mamy do czynienia przy okazji trzech fragmentów znanych od 1977 r. Znajduj¹ siê na nich jedynie piecz¹tki z biblioteki toruñskiej. W dokumentacji do Kant in Königsberg seit 1945 Rudolf Malter wyrazi³ odnoœnie do uwagi Karla Fischera
przypuszcze-niem, g³ówn¹ pracê, kopiuj¹c trudne do odczytania arkusze, bardziej czytelne zlecaj¹c do skopiowania swojemu najstarszemu synowi a najprostsze kuzynowi. Wszystkie kopie starannie sam sprawdzi³ z orygina³em.” (E. Ar-noldt, Gesammelte Schriften, t. IV, s. 379).
10 W pierwszym akapicie, w zaznaczonym ju¿ przez Maltera miejscu, nale¿y moim zdaniem widzieæ
trze-ci¹ rêkê.
11 Emil Arnoldt, Gesammelte Schriften (wyd. O. Schöndörffer), t. V, Berlin 1909, s. 39. 12 Ibidem, s. 71.
nie, ¿e rêkopisy R 633, R 632, R 631 pochodz¹ z Biblioteki Królewieckiej13. Przed
moj¹ podró¿¹ do Torunia latem 1983 r. s¹dzi³em, ¿e nale¿y raczej szukaæ ich w Miejskiej Bibliotece z Królewca14. Dzisiaj kwestia ta prezentuje siê nastêpuj¹co:
Spuœcizna Rudolfa Reicke zosta³a po jego œmierci (1905) rozdzielona co naj-mniej na trzy czêœci.
1. Pañstwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu: tam dotar³y w roku 1906 „w postaci daru bibliotekarza dr. Johannesa Reickego z Getyngi pochodz¹-ca ze spadku po jego ojcu konwoluta zawieraj¹pochodz¹-ca 10 listów i fragmentów tekstu dotycz¹cych ¿ycia Herdera oraz dziesiêæ tomów zeszytów z wyk³adami króle-wieckich profesorów: Rosenkranzam Lobecka i Drumanna, spisanych przez ojca darczyñcy w latach 1847–51”15 a w 1907 r. „trzydzieœci jeden [rêkopisów]
doty-cz¹cych Kanta”:
„1. Podziurawiony od kul i gêsto zapisany egzemplarz podrêczny Rozwa¿ania o uczuciu piêkna i wznios³oœci – 2. Nie napisany przez Kanta, ale przez niego sko-rygowany drukowany manuskrypt Religii w obrêbie samego rozumu. – 3. Niepo-chodz¹cy od Kanta drukowany manuskrypt rozprawy Ku wiecznemu pokojowi z obszernymi dodatkami od Kanta, – 4. Dwie kartki spisane rêk¹ Kanta „De medi-cina corporis quae philosophorum est oratio” – 5. Arkusz autorstwa Kanta zawiera-j¹cy fragment projektu Sporu Fakultetów. – 6. Arkusz zawierazawiera-j¹cy Kanta projekt og³oszenia pierwszego fragmentu Philanthropischen Archivs 1776. – 7. List Kanta do Reinholda z pierwszego grudnia 1789. – 8. Postanowienia Kanta odnoœnie do pogrzebu. – 9 Kanta „Usprawiedliwienie Dyrektoriatu francuskiej Republiki z po-wodu rzekomo nies³usznego planu zakoñczenia na jej korzyœæ wojny z Angli¹” 1 Bl. – 10. Konwoluta (a,b,c) zawieraj¹ca 27 luŸnych kartek zapisanych przez Kanta. – 11. Konwoluta zwieraj¹ca osiem projektów (siedem dotycz¹cych listów, jeden – Sporu Fakultetów) napisanych rêk¹ Kanta. – 12. Przekopiowane przez Kanta listy. – 13. Jedenaœcie listów do Kanta. – 14. Johanna Schulza w³asnorêcznie napisana recenzja dotycz¹ca Kanta Metafizycznych... – 15. Krausa w³asnorêczna recenzja Herdera Idei ... – 16. Dwanaœcie tomów notatek z Kanta wyk³adów. – 17. Kanta przyczynek do filozofii ¿ycia. Królewiec 1789. Niepisany rêk¹ Kanta. Egzemplarz zadedykowany GR. Jacobiemu. – 18. Kanta przyczynek do filozofii ¿ycia. Elbl¹g 1791. Niepisany rêk¹ Kanta. Egzemplarz zadedykowany komercyjnemu radcy Schmidtowi. – Wysokiemu ministerstwu, którego wsparcie umo¿liwi³o pozyska-nie tego cennego zbioru, sk³ada siê rówpozyska-nie¿ w tym miejscu pe³ne szacunku podziê-kowanie ze strony biblioteki.”16
2. Miejska Biblioteka w Królewcu: Christin Krollmann pisze w swojej Hi-storii Biblioteki Miejskiej w Królewcu:
„Przy okazji uda³o siê Seraphimowi [bibliotekarzowi Biblioteki Miejskiej – W. S.] sk³oniæ równie¿ zarz¹d miasta do dodatkowych dotacji, jak w 1907 [r.] do zakupu
13 Malter/STAFFA; Kant in Königsberg seit 1945, s. 11. 14 W listach do prof. R. Maltera, Mainz.
15 Bericht über die Verwaltung der Kgl. und Universitäts Bibliothek zu Königsberg im Jahre 1906,
Königs-berg 1907, s. 3.
16 Bericht über die Verwaltung der Kgl. und Universitäts Bibliothek zu Königsberg im Jahre 1907,
niezwykle wa¿nej dla historii Prus Wschodnich i badañ nad Kantem biblioteki zmar³ego naczelnego bibliotekarza dr. Reickego, za³o¿yciela i d³ugoletniego wy-dawcy „Altpreuâischen Monatschrift” (Staropruskiego Miesiêcznika). Biblioteka obejmowa³a 2150 woluminów i 3250 pomniejszych pism. Cena zakupu wynios³a 7101,50 marek.”17
3. W³asnoœæ prywatna rodziny Reicke: Rudolf Reicke pozostawi³ obszern¹ korespondencjê nie tylko zwi¹zan¹ z wydawanym przez niego Staropruskim Mie-siêcznikiem, ale równie¿ z jego rozleg³ymi, g³ównie bibliotekoznawczymi bada-niami nad spuœcizn¹ Kanta i otoczenia. Wiadomo, ¿e w trakcie opracowywania uwag do Kanta korespondencji w t. XIII Akademie-Ausgabe, wydanym w roku 1922, korzystano ze zbiorów Reickego (por. tom XIII, s. XXI). Poniewa¿ zbiory te nie dotar³y jeszcze ani do Pañstwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królew-cu, ani do Miejskiej, mo¿na przyj¹æ, ¿e ta osobista spuœcizna pozosta³a w posia-daniu rodziny. Wymieniona w szczegó³owej liœcie Miejskiej Biblioteki w Królewcu liczba „dwunastu tomów zapisków z wyk³adów Kanta” zgadza siê z danymi nie datowanego spisu „Manuskrypty Kanta ze spadku Reickego”, który znajduje siê w archiwum Uniwersytetu z Tybingi18. W 16. punkcie widnieje tam napis:
Zeszy-ty z wyk³adów (zapiski s³uchaczy Kanta) jedenaœcie tomów”. Na koñcu wymie-nia siê tylko jedenaœcie z nich o sygnaturach Miejskiej Biblioteki z Królewca zaznaczonych przez podanie innych Ÿróde³:
1 – Ms 2576: Anthropologie Flotwell; Akademie-Ausgabe, t. XV, s. VII, nr 7. 2 – Ms 2577: Anthropologie Puttlich; ibidem, t. VIII, nr 15.
3 – Ms 2578: Anthropologie 1789; ibidem, t. VIII, nr 18. 4 – Ms 2579: Anthropologie Elsner; ibidem, t. VII, nr 6. 5 – Ms 2580: Anthropologie Fragment; ibidem, s. VIII, nr 17. 6 – Ms 2581: Moral; W. Krauâ (Diss.)19, s. 4, Sigel D‘
7 – 2582: Logik Hintz; s. Akademie-Ausgabe, t. XVI, s. VIII, nr 5, por. O. Schlapp, Kants Lehre vom Genie20, s. 18.
8 – Ms 2582 a: physische Geographie; E. Adickes, Untersuchungen21, s. 4,
Sigel R’.
9 – Ms 2582 b: physische Geographie; ibidem, Sigel ,K’. 10 – Ms 2583: logica 1791; Akten der Kant-Komission22.
17 Geschichte der Stadtbibliothek zu Königsberg, Christian Krollmann (wyd.), Königsberg 1929, ss. 94 i nn. 18 Sygnatura 167/283; Panu dr. Gemeinhardtowi (archiwum uniwersyteckie z Tybingi) wyra¿am
wdziêcz-noœæ za nades³anie kserokopii.
19 W. Krauß, Untersuchungen zu kants moralphilosophischen Vorlesungen. Maszynopis dysertacji,
Tübin-gen 1936/32.
20 O. Schlapp, Kants Lehre vom Genie und Entstehung der ‘Kritik der Urteilskraft’, Göttingen 1901. 21 E. Adickes, Untersuchungen zu Kants physicher Geographie, Tübingen 1911.
22 W aktach Komisji Kantowskiej ówczesnej Pruskiej Akademii Nauk, które nieomal bez luk zosta³y
zacho-wane w Centralnym Archiwum Akademii Nauk NRD, znajduje siê zestawienie z Biblioteki Uniwersyteckiej z Halle z 20.02.1920, na której wymienia siê „Kant. Logica (Reicke) 1791”.
Nastêpuj¹ce po sobie wed³ug tej kolejnoœci sygnatury o numerach 2584 i 2585 odpowiadaj¹ cyfrom 17 lub 18 cytowanego sprawozdania. Do³¹czona sygnatura 2586 nale¿a³a do 11 – zgodnie z informacjami z t. XXVIII Akademie-Ausgabe do metafizyki „bez dalszych oznaczeñ” (s. 1339). Dlatego mo¿na przyj¹æ, ¿e w przy-padku Ms 2586 chodzi³o o fragment umieszczony na ostatniej pozycji w rêkopi-œmiennym spisie „Manuskryptów Kanta ze spuœcizny Reickego”.
S¹dzê, ¿e mimo niedaj¹cej siê odcyfrowaæ sygnatury nr 12, za Ÿród³o to-ruñskiej sygnatury Ms R631 nie mo¿e uchodziæ Pañstwowa i Uniwersytecka Bi-blioteka z Królewca, poniewa¿ jest to odpis rêkopisu z XVIII w., który znajdowa³ siê ju¿ pod opiek¹ tej biblioteki23. W rachubê zdaje siê raczej wchodziæ Biblioteka
Miejska z Królewca24, poniewa¿ pod sygnaturami „Sf. 1, fol.” i „Sf. 1, 4”25 zosta³y
równie¿ przechowane rêkopiœmienne materia³y ze spadku po Reicku. W znacznej mierze26 niewyjaœnion¹ kwesti¹ pozostaje pytanie, które fragmenty pozosta³y
naj-pierw w rêkach rodziny.
Otwarte dyskusje na temat proweniencji, które mog³em przeprowadziæ z polskimi bibliotekarzami w Toruniu, doprowadzi³y mnie do przekonania, ¿e nie da siê obecnie jednoznacznie wyjaœniæ pochodzenia trzech wchodz¹cych w grê fragmentów. Pewn¹ rzecz¹ jest, ¿e fragmenty te pochodz¹ ostatecznie od Rudolfa Reickego i ¿e wraz z innymi rêkopisami i drukami zosta³y po zajêciu polskich stanowisk w pierwszych latach po 1945 r. zachowane przed zniszczeniem. Bez wielkiego osobistego zaanga¿owania polskich bibliotekarzy i archiwistów mate-ria³y te, jak i wiele innych cennych materia³ów, zosta³yby stracone dla dalszych badañ.
Prze³ozy³ Marek Jankowski
23 Por. „Kant-Studien” 68 (1977), s. 464, uwaga 3.
24 Kilka przejrzanych przeze mnie w Toruniu druków zawiera stempel Miejskiej Biblioteki z Królewca. 25 Handschriften-Katalog der Stadtbibliothek Königsberg i. Pr., opracowany przez Rhodego i Seraphima
(Köningsberg 1909) [=Sprawozdania z Biblioteki Królewieckiej i. Pr., t. I], s. 335. Katalog powinien, jak stwier-dza siê we Wstêpie (s. III), opisywaæ zasoby „bez opuszczeñ”, jednak¿e zrezygnowano ze szczegó³owego wyli-czania wszystkich fragmentów w nowszych zbiorach listów. Poniewa¿ druk katalogu ci¹gn¹³ siê od lipca 1909 przez pó³tora roku, nie wydaje siê wykluczone, ¿e materia³y ze spuœcizny po Reickem nie zosta³y jeszcze kom-pletnie oznaczone. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu znajduje siê opatrzony stemplem Biblioteki Miej-skiej z Królewca oraz notk¹ o w³¹czeniu do zasobów z 1906 rêkopis (sygnatura: R 817), który pochodzi³ „z biblio-teki profesora dr Rudolfa Reickego”. Tytu³ brzmi „Wokalne i instrumentalne koncerty muzyczne w Elbl¹gu z lat 1800 bis 1864”. Wed³ug tego rêkopisu, katalog nie jest pewnym instrumentem do wyjaœnienia w¹tpliwoœci zwi¹-zanych z fragmentami przejêtymi z Biblioteki Miejskiej Królewca po œmierci Reickego (1905).
26 Wiadomo mi jedynie o tym, ¿e nale¿¹cy do Reickego podrêczny egzemplarz wydawanego przez niego
Staropruskiego Miesiêcznika po 1945 r. znalaz³ siê za poœrednictwem jego syna Johanna i antykwariusza z Ge-tyngi w zasobach Instytutu Johanna-Gotfrieda-Herdera (w Marburgu).
