Muzeum Morskie u podnóża Gór

(1)

Muzeum Morskie u podnóża Gór | Marek Guzik, Alicja Walosik | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/2016

136 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2016 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2016

Na zajęciach z biologii uczniowie poznają różno-rodność świata przyrodniczego, zwracają uwagę na jego bogactwo i piękno. Ponadto powinni zrozumieć zależności istniejące w środowisku przyrodniczym, co umożliwia kształtowanie u nich nowych umiejętności i kompetencji. Zwiększa to ich zdolność do praktyczne-go wykorzystania nabytej wiedzy poza szkołą.

Zadaniem współczesnej szkoły jest nie tylko przeka-zywanie uczniom pewnego zasobu wiedzy, ale także ko-nieczność przeniesienia akcentu z ilości zdobytej wiedzy na umiejętności samodzielnego gromadzenia potrzeb-nych informacji oraz ich wykorzystywania w codzien-nym życiu i w dalszej edukacji. Eliminowanie nadmiaru treści – to tendencja, którą mocno należy akcentować

Muzeum Morskie u podnóża Gór

Marek Guzik, Alicja Walosik

w podejściu do nauczania biologii. Należy zwracać szczególną uwagę na rozwój aktywności poznawczej, emocjonalnej i zainteresowań uczniów, szeroko rozu-mianymi zagadnieniami przyrodniczymi.

W ostatnich kilkunastu latach dostrzega się nasile-nie popularyzacji wiedzy biologicznej i środowiskowej. W popularyzacji tej wiedzy uczestniczą m.in. różne or-ganizacje, stowarzyszenia naukowe, ogrody botaniczne i zoologiczne, parki narodowe i krajobrazowe.

Ważne zadania w upowszechnianiu wiedzy pełnią muzea przyrodnicze. Stąd też Międzynarodowa Strate-gia Edukacji Środowiskowej (LOP, 1990) zaleca „orga-nizowanie wystaw i muzeów oraz ich wykorzystanie do celów edukacji przyrodniczej i środowiskowej”. W do-kumencie tym podkreśla się, że ”(…) muzea przyrodni-cze i ekologiczne odgrywają ważną rolę w upowszech-nianiu nowej wiedzy i dokonań w dziedzinie biologii i ochrony środowiska oraz edukowaniu społeczeństwa, w tym nauczycieli i uczniów, metodą poglądową, z korzystaniem materiałów audiowizualnych. Tę ich wy-chowawczą funkcję wzmacniają wystawy obrazujące różnorodność warunków środowiskowych w skali mię-dzynarodowej, krajowej lub lokalnej”.

Również Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej (2001) silnie akcentuje potrzebę nasilenia współpracy szkół z terenowymi ośrodkami edukacji ekologicznej oraz innymi instytucjami (w tym muzeami przyrodni-czymi) oraz organizacjami, których działalność wpły-wa na podwyższenie poziomu wiedzy przyrodniczej i środowiskowej.

Od dwóch lat w Jaworzu koło Bielska Białej dzia-ła Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej. Jest to placówka, która jako jedyna w Polsce Południowej stwarza możliwość prowadzenia zajęć z tematów doty-czących rafy koralowej i ogólnie pojętego środowiska wodnego i zwierząt w nim żyjących.

Muzeum jest realizacją marzeń bosmana Erwina Pasternego, który kończył szkołę podstawową w Jawo-rzu, i po latach pływania po morzach i oceanach, w la-tach 60 tych ubiegłego wieku, przekazał swoje zbiory do dyspozycji szkoły w Jaworzu. Zastrzegł przy tym, że tam one pozostaną. Przekazał okazy zasuszone a także słoje pełne okazów mokrych. Największym eksponatem jest dwumetrowy rekin. Pierwsze eksponaty dotarły do Jaworza ok. 1963 roku. Na bazie tych okazów staraniem ówczesnej dyrekcji szkoły, zostało utworzone szkolne Muzeum Flory i Fauny Morskiej.

W latach 90-tych z inicjatywy Dyrektorki Gimna-zjum nr 1 im. Gen. Broni St. Maczka w Jaworzu, Kry-styny Szczypki i nauczyciela biologii mgr. Andrzeja Stąsieka został nawiązany kontakt z Instytutem Biologii ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej i od tego cza-su zbiorami, ich renowacją, opracowywaniem i przygo-towywaniem do eksponowania zajmują się pracownicy Zakładu Zoologii.

Od tego też momentu datują się coroczne Warszta-ty Ekologiczne organizowane przez Szkołę Podstawową a następnie Gimnazjum w Jaworzu, prowadzone przez pracowników WSP (obecnie UP), w których uczestni-czy młodzież okolicznych szkół. W trakcie warsztatów

Fot. 1. Muzeum Flory i Fauny Morskiej i Śródlądowej w Jaworzu

(2)

137 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

uczniowie poszerzają i pogłębiają wiadomości z zakre-su ochrony środowiska i ekologii przyrody, dotyczące bioróżnorodności, biologii płazów, zwierząt wodnych, ochrony zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk a także zależności ekologicznych w wybranych biocenozach. Uczą się rozumieć przyrodę. Celem zajęć w ramach warsztatów ekologicznych jest przede wszyst-kim kształtowanie świadomości ekologicznej i właści-wych postaw uczniów wobec środowiska. Zajęcia pro-wadzone w ramach warsztatów stanowią dla uczniów inspirację do poszukiwania sposobów promowania działań związanych z rozwiązywaniem problemów śro-dowiskowych.

W 2014 roku powstał przy szkole nowy pawilon mu-zeum. Fakt ten urasta do rangi symbolu, bo oto po 50 latach od przekazania zbiorów przez Człowieka Morza

– bosmana Pasternego, inny Człowiek Morza – Wójt Gminy Jaworze, kpt. ż. w. Zdzisław Bylok zainicjował powstanie nowego budynku Muzeum dla tych zbiorów. Wielka w tym zasługa również Rady Gminy, która tę inicjatywę poparła.

W nowym budynku mieści się sala wystawiennicza o powierzchni 150 m², ponadto sala wykładowa o po-wierzchni 42 m² oraz pomieszczenie biurowe i zaplecze sanitarne, również dla niepełnosprawnych.

Praktycznie od początku zdecydowano, że prze-wodnikami po Muzeum będą uczniowie. Początkowo przygotowaniem przewodników zajmował się Pan A. Stąsiek a w ostatnich latach uczniowie – kandydaci na przewodników, przyjeżdżają do Instytutu Biologii na konsultacje i egzamin dla przewodników. W ich trakcie przewodnicy prezentują przygotowanie do swojej roli.

Prowadzący zwracają uwagę na dopracowanie szczegó-łów, dotyczących biologii wybranych gatunków a także sposobów ich omawiania. Tradycja ta jest kontynuowa-na a przewodnicy uzyskują stosowne certyfikaty.

W 2009 roku na bazie zbiorów Instytutu Biolo-gii została utworzona ekspozycja dotycząca Bałtyku. Bałtyk jest morzem młodym, powstałym po zlodowa-ceniach i ma ciekawą historię, dlatego w gablocie zo-stały umieszczone stosowne mapy obrazujące kolejne fazy jego rozwoju oraz przywiezione okazy. W 2010 roku z okazji obchodów 100-lecia szkoły ekspozycja Bałtyku wzbogaciła się o bardzo ciekawy okaz kraba wełnistoszczypcego podarowanego przez Prezesa Ligi Morskiej i Rzecznej, dr. inż. kpt. ż. w. Andrzeja Króli-kowskiego.

Ekspozycja muzealna została tak zaplanowana, że jej istotnym elementem jest światło. Sala wystawienni-cza jest zaciemniona a dominuje światło z podświetlo-nych gablot. Podświetlanie „wędruje” z widzem. Stwa-rza to odpowiedni klimat i skupia uwagę zwiedzającego na konkretnych okazach. W tym muzeum wszystko zaskakuje – obraz, dźwięk, światło, a także młody czło-wiek, uczeń Gimnazjum nr 1 im. Gen. Broni St. Maczka w Jaworzu, który oprowadza zwiedzających. Przy opro-wadzaniu grup można ustawić stałe światło.

W sali wystawienniczej oprócz łódki, w której na dziobie, na specjalnie zamontowanym monito-rze, wyświetlana jest prezentacja o zwierzętach Bał-tyku i gablot z eksponatami, umieszczone są akwa-ria z egzotycznymi rybami słodkowodnymi, które szczególnie wieczorem są dobrze widoczne przez główne przeszklenie elewacji frontowej. Na opusz-czanym ekranie prezentowany jest film o rafie koralowej.

Zgromadzone eksponaty zostały umieszczone w gablotach – burtach statków, a także w gablotach – kubikach wolno stojących.

Fot. 2. Gabloty w rybami rafy koralowej

(3)

138 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej jest jedynym muzeum na południu Polski, w którym zgro-madzono wiele egzotycznych zwierząt występujących w morzach i oceanach Świata, w dużym stopniu miesz-kańców rafy koralowej.

Zobaczyć tu można kilkadziesiąt gatunków ryb o różnych przystosowaniach do mikrośrodowisk, w których żyją. Są tu więc przedstawiciele ryb chrzęst-noszkieletowych m.in. rzadki rekin młot, a także płasz-czki z okazałym diabłem morskim czyli mantą i rybą piłą. Wśród licznych ryb kostnoszkieletowych na uwagę zasługują zaopatrzone w mocne rogowe szczęki rogat-nice, drapieżna, polująca z zasadzki żabnica, nadymki i najeżki a także ryby latające, konik morski, jadowita skorpena, kostery i wężokształtne mureny, kolorowa, jadowita skrzydlica a także efektowna rurecznica czy podnawka – ryba z przyssawką na grzbietowej stronie ciała.

W oddzielnych gablotach prezentowane są gady – żółwie wodne a także węże morskie.

W kolejnych gablotach zgromadzono liczne bezkrę-gowce. W jednej umieszczono liczne gąbki i koralowce – organizmy tworzące rafy koralowe. W kolejnej, sta-wonogi z należącym do szczękoczułkowców skrzypło-czem, efektowną langustą – skorupiakiem, u którego I para odnóży krocznych nie jest zakończona charak-terystycznymi szczypcami, oraz liczne mniejsze rakow-ce, np. łopaciaż, rawka czy kraby. W dwóch kolejnych gablotach zaprezentowano mięczaki, gdzie uwagę zwra-cają efektowne muszle ślimaków egzotycznych wśród których uwagę zwraca trąba trytona, morskie ślimaki bezmuszlowe, a także małże z przydacznią, przegrzeb-kiem czyli małżem Św. Jakuba, oraz endemitem Morza Śródziemnego – przyszynką szlachetną, a ponadto licz-ne głowonogi – ośmiornice, kalmary i mątwy.

Efektowny pokaz kończy gablota ze szkarłupniami – rozgwiazdami, jeżowcami, wężowidłami

i strzykwa-Fot. 3. Eksponaty suche zawieszone pod sufitem

mi. Plansze nad gablotami objaśniają cechy charaktery-styczne poszczególnych grup zwierzęcych.

W jednej z gablot zaprezentowano zwierzęta śro-dowiska lądowego z różnych stron Świata. Centralnym okazem jest w niej wąż – kobra indyjska z charaktery-stycznym rysunkiem okularów na grzbiecie. Zwraca także uwagę poskoczek mułowy – ryba lasów

namo-Fot. 4. Gablota ze zwierzętami lądowymi

(4)

139 KR

Ó

TK

O

NA

UK

A

SZK

OŁA

rzynowych otaczających Ocean Indyjski, która odbywa spacery po lądzie, a także lądowy waran oraz ciekawy ssak – mangusta, która potrafi walczyć i zwyciężać ko-brę. W gablocie pokazane są również skorpiony i eg-zotyczny wij z grupy dwuparców oraz południowo-amerykański pancernik, który był oficjalną maskotką brazylijskiego Mundialu.

W oddzielnej ekspozycji przedstawiono nasz Bałtyk. Poznać tu można ciekawą historię Bałtyku a także obej-rzeć wiele okazów, które obecnie występują w naszym morzu. Ciekawymi gatunkami są skorupiaki, relikt po-lodowcowy – podwój wielki, oraz garnela czy krewetka bałtycka. Ozdobą tej części ekspozycji jest wspomniany krab wełnistoszczypcy – przybysz aż z morza chińskie-go, który przybył do Bałtyku z wodą balastową statków dalekomorskich. Na wystawie zaprezentowane zostały wszystkie gatunki bałtyckich małży. Pokazano również wpływ zasolenia na wielkość małży bałtyckich – omuł-ków i sercówek w porównaniu z omułkami i sercówka-mi z mórz i oceanów o pełnym zasoleniu.

W gablocie umieszczono również ciekawe gatunki bałtyckich ryb. Rzadkim gatunkiem jest tasza czyli zając morski. U tego gatunku samiec opiekuje się przyklejoną do kamienia ikrą. Rybą o charakterystycznym wyglą-dzie jest belona czyli bocian morski, u której szczęki są wydłużone na kształt bocianiego dziobu, a szkielet ma barwę zieloną (niewidoczną niestety u okazów zakon-serwowanych). Ponadto w gablocie umieszczono żyjące wśród wodorostów wężynki i iglicznie – ryby, u których ikrą opiekują się samce nosząc ją przyklejoną do ciała (wężynka) lub w specjalnie utworzonej torbie lęgowej (iglicznia). Wspomnieć należy także o pocierńcu, cie-kawej rybie, której samiec buduje gniazdo i opiekuje się potomstwem, bowiem samice po tarle giną. Zwra-ca uwagę zasuszony okaz jesiotra zachodniego bardzo rzadkiej ryby bałtyckiej.

W Muzeum uczniowie mają doskonałą okazję do powtórzenia wiadomości z zakresu zoologii bezkręgow-ców jak i strunowbezkręgow-ców głównie słonowodnych. Mogą zapoznać się z bioróżnorodnością w obrębie morskich skorupiaków, mięczaków, szkarłupni oraz ryb, a tak-że poznać różnice między rybami chrzęstno i kost-noszkieletowymi oraz pogłębić wiedzę na temat cech świadczących o przystosowaniach ryb do życia w róż-nych środowiskach. W zależności od potrzeb nauczyciel może realizować wiele innych tematów jak np. opieka nad potomstwem, przystosowania do drapieżnictwa itp., bowiem w muzeum znajdują się okazy, które dają wiele możliwości interpretacyjnych.

Muzeum przyrodnicze daje uczniom możliwość nie tylko zdobycia informacji i samodzielnego dochodzenia do wiedzy, ale także uczenia się przez zabawę. Umożli-wia realizację celów kształcenia odnoszących się do od-nalezienia i poznania elementów ekspozycji związanej z określonym tematem zajęć, celów w zakresie kształto-wania u uczniów zdolności do wykorzystykształto-wania ekspo-zycji jako nowego źródła wiedzy, a przy tym pogłębiania

dotychczas posiadanej, jak również rozwoju zaintereso-wań przyrodniczych uczniów i szukania nowych in-spiracji. Jest doskonałym miejscem do wymiany myśli i poglądów, stanowiąc swoistą platformę komunikacji, a także do zgłębiania wiedzy w sposób twórczy. Może być cennym uzupełnieniem procesu dydaktycznego re-alizowanego w szkole.

Edukacja w muzeum powinna być nie tylko cieka-wa, ale także przyjemna. Te warunki spełnia Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej. Poprzez zapew-nienie Gościom odpowiedniego komfortu, stworzono tu odpowiednie warunki do spotkań pomiędzy przyja-ciółmi, dziećmi i rodzicami oraz innymi towarzyszami muzealnej przygody.

Literatura

Międzynarodowa Strategia Edukacji Środowiskowej. UNESCO, UNEP. LOP Warszawa 1990

Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej. Przez Edukację do Zrównoważonego Rozwoju. Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2001.

Fot. 6. Lekcja muzealna

Fot. 5. Fragment wystawy dotyczący historii i zwierząt Bałtyku