Zofia Sokół,Dorota Gdańska
Sympozjum : "Likwidacja pism w
okresie PRL"
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/1, 153-156
1992
K w a rta ln ik H isto rii P rasy P o lsk ie j X X X I 1 P L IS S N 0137-2998"
SY M PO Z JU M — „LIK W IDA CJE P ISM W OK RESIE PR L ”
Prof. A lin a S ło m k o w sk a zorgan izow ała w d n iach 25— 26 V 1990 r. w I n s ty tu c ie D zien n ik a rstw a U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego sym p ozju m n a u k o w e nt. „ L ik w id acji p ism w o k resie P R L ”. W sym p ozju m u czestn iczy li w sp ó łp ra co w n icy P ra co w n i H isto rii D zien n ik a rstw a , p ro feso ro w ie W D iN P, h isto ry cy prasy spoza U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego, d zien n ik arze oraz dok toran ci i stu d en ci. O gółem w y g ło szo n o 17 r e fe r a tó w i k om u n ik atów .
W cza sie obrad ek sp o n o w a n o p r y w a tn e zbiory p rasy prof. A. S ło m k o w sk iej, ob razu jące zm ia n y za ch od zące n a ryn k u w y d a w n iczy m . W ystaw a sk ła d a ła się z trzech części, z k tórych p ierw sza o b ejm ow ała pism a z lik w id o w a n e, druga — p rzek ształcan e (d zien n ik i i tygod n ik i w o jew ó d zk ie b y łej PZPR ), trzecia p o św ięco n a b y ła ty tu ło m n o w o p ow stającym .
R eferat w p ro w a d za ją cy pt. P r o b l e m y b a d a w c z e z w i ą z a n e z l i k w i d a c j ą p i s m w P R L w y g ło siła prof. A lin a S ło m k o w sk a sięg a ją c do g en ezy te g o zja w isk a w ok resie d w u d ziesto lecia m ięd zy w o jen n eg o , k ied y w p o szczególn ych la ta c h lic z b o w o i p ro cen to w o b y ło w ięcej lik w id a c ji niż p ism n ow o założon ych . W ok resie p o w o jen n y m referen tk a w y o d ręb n iła n a stęp u ją ce ok resy lik w id a cji: ro k 1947 (ko m asacja), la ta 1948— 1950 (centralizacja), 1957— 1958 („od ch ylen ie r e w iz jo n isty c z n e ”, tzw . „cza rn o w id ztw o ”, „ in filtra cja ” k u ltu Z achodu itp.) oraz okres z a w ie sz a n ia pism w ok resie sta n u w o je n n e g o i la ta 1989— 1990.
R eferat za ty tu ło w a n y L i k w i d a c j a a u d y c j i r a d i o w y c h p rzed sta w ił prof. Jerzy M yśliń sk i. R ozw ażan iam i ob jął la ta 1944— 1961, tj. do ok resu u m a so w ien ia r a d io - fo n iza cji i w p ro w a d zen ia te le w iz ji w P o lsce. Z lik w id o w a n o w ó w cza s szereg zn a n ych i p op u larn ych a u d y cji rad iow ych : „Z d z ie jó w b a rb a rzy ń stw a n ie m ie c k ie g o w P o lsc e ”, „T rybuna R a d io w a ”, „Jed ziem y na Z ach ód ”, „Stara i n o w a d em ok ra c ja ” oraz w ie le in n y ch . P o w o d y p rzerw an ia e m isji b y ły p od ob n e ja k w p ra sie d ru k ow an ej.
R ed. A lo jzy L eszek G zella w y g ło sił r efera t L i k w i d a c j a p i s m k a to l ic k i c h w P R L , skupiając się g łó w n ie n a jej p ierw szy m o k resie za m k n ięty m cezurą rok u 1953. R eferen t zw rócił u w a g ę na p ow oln ość odradzania się p rasy k a to lick iej p o w o jn ie i złożoność w a ru n k ó w u tru d n iających jej fu n k c jo n o w a n ie zw ła szcza w ob liczu n ow ej id eo lo g ii.
D r A ndrzej K o zieł za p rezen to w a ł r e fe r a t L i k w i d a c j e p i s m z w i ą z a n e z e z j e d n o c z e n i e m ru ch u ro b o tn ic ze g o , w k tó ry m w sk a za ł na p o lity c z n e p o d ło że p ro cesu zw ią za n eg o z łą cze n iem się P P R i P P S . K om u n iści, zam yk ając ty tu ły P o lsk iej P artii S o cja listy czn ej, w ty m k ilk a m ających ran gę sym b olu , d ą ży li do za ta rcia w szelk ich śla d ó w d zia ła ln o ści so cja listó w . H eg em o n isty czn e a sp ira cje P P R n ie m o g ły zostać zrea lizo w a n e przy u d zia le obcej sy m b o lik i, sy m b o lik i p a rtii zw a lc z a ją c e j ruch k o m u n isty czn y . O gółem w w y n ik u zjed n oczen ia zlik w id o w a n o 10 ty tu łó w (łącznie z m u tacjam i) w y d a w a n y c h przez P P S i ty lk o je d e n ty tu ł PPR .
154
S P R A W O Z D A N IADr D anuta G rzelew sk a p rzed sta w iła refera t pt. L i k w i d a c j a t y t u ł ó w p i s m p o p o ł u d n i o w y c h (1947— 1953). R eferen tk a zw ró ciła u w agę na p od jęte w a n a liz o w a n y c h
latach działan ia cen tra listy czn o -k o m a sa cy jn e, w w y n ik u k tórych spośród ośm iu ty tu łó w p ism p o p o łu d n io w y ch trzy zo sta ły zlik w id o w a n e.
N a stęp n y refera t L i k w i d a c j e c z a s o p is m „ c z y t e l n i k o w s k i c h ” w latach p i ę ć d z i e s ią ty c h , w y g ło siła m gr L id ia P iw oń sk a. P okazując k o lejn e eta p y ro zw o ju założon ej przez J erzego B orejszę w 1944 r. S p ó łd zieln i W y d a w n iczo -O św ia to w ej „ C zy teln ik ”, referen tk a w sk a z y w a ła jed n o cześn ie n a sto p n io w e u za leżn ia n ie k on cern u od w ła d z p artyjn ych . Z w róciła u w agę na od su n ięcie J. B orejszy od w p ły w u n a lo s y sp ó ł d zieln i oraz n a sk u tk i p rzejęcia In sty tu tu P rasy „C zyteln ik a” przez R SW „ P ra sę”.
D r Z ofia S ok ół zap rezen tow ała r efera t za ty tu ło w a n y L i k w i d a c j a c z a s o p i s m k o b iecy ch w Polsce. W ciągu 40-lecia u k a zy w a ły się 73 ty tu ły p ism k o b iecy ch , w tym 48 sam od zieln ych i 25 w form ie d odatków , w k ła d e k lu b d ziałów . W ciągu tego czasu lik w id a c ji u le g ło 51 ty tu łó w , a p ow od y b y ły podobne, ja k w in n y ch gru p ach p rasow ych , zw łaszcza w p ierw szy m ok resie, tj. w la ta ch 1947— 1948, p ó ź n ie jsz e lik w id a c je p o w o d o w a n e b y ły n ie w y trzy m y w a n iem k on k u ren cji z u sta b ili zo w a n y m i tytu łam i, ta k im i jak „K obieta i Z y cie”, „P rzyjaciółk a”, „Ś w ia t M ody”, „ F ilip in k a ”, „G ospodyni”.
Red. P iotr K ościń sk i zajął się tem a ty k ą lik w id a c ji p ism S tro n n ictw a D em o kratyczn ego i S tro n n ictw a Pracy. W yodrębnił dw a ok resy lik w id a cji: p ierw szy z la t 1947— 1948 (w zględ y p olityczn e) oraz drugi, p o 1988 r. (p ow od y ekon om iczn e).
O rganom ruchu lu d o w eg o p o św ię c iła sw ój k o m u n ik a t pt. L i k w i d a c j a p i s m p a r t i i ch ło p s k ich w latach 1945— 1950 m gr G rażyna K ubicka. W ty m c z a sie u k a zy w a ło się 27 ty tu łó w zw ią za n y ch z ru ch em lu d o w y m i p artiam i ch łop sk im i, które w zw iązk u ze zjed n oczen iem ruchu lu d o w eg o zo sta ły zlik w id o w a n e; ty lk o w 1947 r., ze w zg lęd ó w p o lity czn y ch i ek on om iczn ych , lik w id a c ji u le g ło 10 ty tu łó w . Z w y m ien io n y ch 27 ty tu łó w w y d a w a n y ch w latach 1945— 1950, z w y ją tk ie m „Z ielonego S zta n d a ru ”, cała prasa u leg ła lik w id a cji.
N a stęp n y kom unikat, z a ty tu ło w a n y L i k w i d a c j a p i s m r z e s z o w s k i c h , op racow ała dr Z ofia Sokół. R eferen tk a zak resem bad ań ob jęła 4 ob ecn ie istn ie ją c e w o jew ó d ztw a p o łu d n io w o -w sc h o d n ie, na teren ie których lik w id a cja od b y w a ła się w trzech o k re sach: p ierw szy m w latach 1944— 1947, gdy z lik w id o w a n o cały, n o w o u tw orzon y sy ste m p rasow y (56 tytu łów ); drugi w la ta ch 1955— 1960 (37 ty tu łó w ), g d y lik w id a cji u leg ły czasop ism a sp o łeczn o -k u ltu ra ln e, prasa p o w ia to w a , m ło d zieżo w a , sporto w a , tech n iczn a, urzędow a, za k ład ow a itp . T rzeci okres lik w id a c ji p rzyp ad ł na lata 1975— 1981, gdy w w y n ik u reform y a d m in istra cji teren o w ej, a p o tem stanu w o je n n e g o zm ien ił się obraz prasy region aln ej. C ałk ow itej lik w id a c ji u leg ła prasa tech n iczn a (13 ty tu łó w ), zak ład ow a (11), u rzęd ow a (17), m ło d zieżo w a (14). O statni okres lik w id a c ji przyp ad a na la ta 1989— 1990, gd y za w iesza n e są w sz y stk ie d o ty ch cza so w e ty tu ły , n a jczęściej z p ow od ów ek on om iczn ych .
O statn im z grupy k o m u n ik a tó w b y ło w y stą p ie n ie m gr. M ariusza Z ałuskiego nt. L i k w i d a c j i „ Ś w i a t a ” po ro k u 1968. D o ty czy ło ono zn an ego m agazyn u ilu stro w a n e g o p o w sta łeg o w 1951 r. i cieszą ceg o się dużą p op u larn ością czyteln iczą zw ła szcza w śród m łod zieży. P ism o to sta ło się p rzed m io tem k r y ty k i ze strony KC PZPR. Jego lik w id a c ja b y ła a k tem p o lity czn y m i o d b y ła się w podobnych ok oliczn ościach ja k w p rzypadkach zn an ych z 1956 r. „ Ś w ia t” został zaw ieszon y n agle, w p e łn i p ow od zen ia czyteln iczego. R ed ak cji n ie pozw olon o n a w e t pożegnać się z czy teln ik a m i i podać im p ow od y lik w id a cji.
O drębnym p u n k tem sym p ozju m b y ły w sp o m n ien ia red ak torów n aczelnych lik w id o w a n y c h czasopism . S w o im i p rzeżyciam i i u w a g a m i na tem a t p rasy śląskiej oraz lik w id a c ji p ism k u ltu ra ln y ch na Ś ląsk u p o d zielił się red. W ilh elm Szew czyk. O k reślił sp ecy fik ę w y d a w a n ia , fu n k cjo n o w a n ia i za m yk an ia cza so p ism kultural
n y c h oraz o p o w ied zia ł o w ła sn y ch d ośw iad czen iach zw iązan ych z w y d a w a n iem i lik w id o w a n ie m czasopism : „Odra”, „P rzem ian y”, „P ogląd y”, k tórych b y ł z a ło ży c ie le m i w ie lo le tn im red ak torem n aczeln ym .
N a te m a t lik w id a c ji „Po p ro stu ” m ó w ił red. E ligiusz L asota. T y tu ł o k reślił m ia n em cza so p ism a w y d a w a n e g o przez grupę m łod ych d zien n ik arzy stu d en tó w , „ szaleń ców i m an iak ów , którzy c h c ie li zm ien ić ś w ia t”, a k tórym przyszło żyć w dobie p rzem ia n p aźd ziern ik ow ych . R edaktor w sp o m in a ł sw o ją w a lk ę z cenzurą, szyk an y, w ielo g o d zin n e przesłu ch an ia, k o n flik ty z w ła d za m i i w reszcie sam m o m en t lik w id a c ji ty tu łu w o k resie próby jego w z n o w ie n ia p o p rzerw ie w a k a cy jn ej 1957 r. D zien n ik a rzy z w ią za n y ch z ty m p ism em w y d a lo n o z PZPR pod zarzu tem „grupow ej w a lk i z p a rtią ” i „podw ażaniem p o d sta w u stro ju ”. Z akazano im p racy w d zien n ik a rstw ie.
P od ob n y w sp o m n ie n io w y charak ter m ia ło też w y stą p ie n ie red. M ichała M i ch ała M isiorn ego nt. lik w id a c ji p ism a „W yboje”. U k a zy w a ło się ono w P ozn an iu w latach 1956— 1957, w y d a w a n e b yło przez stu d en tó w i m łodą in telig en cję. „W y b o je ” n a leża ły d o gru p y p ism „p aźd ziern ik ow ych ”, u k a zy w a ły się przez 14 m ie sięcy. D zieje p ism a to h istoria w a lk cen zu ry z redakcją po d ojściu G om ułki du w ła d zy , to ta k że bogata d ok u m en tacja w y p a d k ó w p ozn ań sk iego czerw ca 1956 i . „W yboje” z lik w id o w a n o 4 X II 1957 r. i podobnie jak w p rzypadku „Po prostu" zakazano d zien n ik arzom pracy w zaw odzie.
C hociaż tem a t sym p ozju m d o ty czy ł lik w id a c ji p ism w ok resie PRL, n a sah , w czasie obrad n ie zab rak ło też a k c e n tó w od n oszących się do zm ian zachodzących w latach 1989— 1990 na w y d a w n ic z y m rynku prasow ym . R eferat pt. L i k w i d a c j a p i s m w latach 1989— 1990 p rzed sta w iła red. E lżb ieta C iborska. A utorka oparła się na danych z 1989 r. i p ierw szy ch 5 m iesięc y roku 1990, a także n a d o k u m en ta cji za w iesza n ia ty tu łó w . W ty m czasie zlik w id o w a n o ogółem 133 ty tu ły , z tego 107 na 253 RS W „Prasa— K siążk a— R u ch ”, 13 — PW R iL (zaw ieszon o lub zlik w id ow an o), 4 — PSL, 3 — PZW L, 3 — „ P a x ”, 3 — SD , 3 — OPZZ. G łów n ym p ow od em lik w i d acji prasy b y ła d eficy to w o ść pism . O becny ok res lik w id a c ji lu b za w iesza n ia n ie zam yka drogi do k o n ty n u a cji ty tu łó w w in n ej fo rm u le w ła sn o ścio w ej, co odróżnia ten okres od poprzednich, gd y lik w id a cja od b yw ała się ty lk o ze w zg lęd ó w p o li ty czn ych . S zczeg ó ln ie b u rzliw e zm ian y o b serw u je się w p rasie lok aln ej, która szuka sponsorów , n o w ej fo rm u ły w y d a w n iczej jak i w ła sn o ścio w ej.
P rob lem y p raw n e d otyczące lik w id a c ji p ism o m ów ił prof. B ogd an M ichalski. R eferen t w y m ie n ił trzy p rzyczyn y lik w id a c ji pism : ekonom iczne, p o lity czn e i z w ła sn ej w o li, a le d ecyzją w ład z a d m in istra cy jn y ch . P ok azał gen ezę i tło lik w i dacji w ok resie d w u d ziesto lecia oraz o m ó w ił p o w o jen n y , w zo ro w a n y na rad zieckim system prasow y. P o w p ro w a d zen iu stan u w o jen n eg o d okonano zm ian w p ra w ie p rasow ym . „O krągły s tó ł” p rzyn iósł ze sobą sy s te m zg ło szen io w y w m iejsce k on cesyjn ego, z n iesien ie cen zu ry n a to m ia st sp o w o d o w a ło w p ro w a d zen ie sy stem u r e jestracji ty tu łó w . N o w e p raw o p ra so w e w p row ad za ochronę ty tu łu i w in ie ty t y tu łow ej, szaty graficzn ej, za w a rto ści treści. Jest to w a żn e w zw iązk u z zak ład an iem n ow ych ty tu łó w , często n a w ią zu ją cy ch do tra d y cji tzw . m ocn ych , zak orzen ion ych na ryn k u czy teln iczy m .
W ystąp ien ie to w y w o ła ło oży w io n ą d y sk u sję, w k tórej u d ział w z ię li m .in. doc. A. P aczk ow sk i, prof. A. S łom k ow sk a, prof. B. M ich alsk i i m gr W iesła w K oński. N ajczęściej też p od n oszon o tem a ty z w ią za n e ze zm ia n a m i na ryn k u p rasow ym w latach 1989— 1990. K on cen tro w a n o się na k w estia ch p raw n ych , sp ołeczn ych i p o lity czn y ch d o tyczących lik w id a c ji pism , p roblem ach zw ią za n y ch z zak ład an iem d ziennikarskich sp ó łd zieln i w y d a w n iczy ch oraz spraw ą fin a n so w a n ia prasy w n o w ej sytu acji ek on om iczn ej kraju. W iele u w agi p o św ięco n o też zagad n ien iom z w ią zanym z w y k o r z y sty w a n ie m lu k w o b ow iązu jącym p ra w ie p rasow ym , co Drowadzi
156
S P R A W O Z D A N IAdo p o jaw ian ia się n iem a l id en ty czn y ch ty tu łó w pism . P o d n iesio n o ta k że k w e stię p ew n y ch an alogii m ięd zy p ro cesa m i na ryn k u p ra so w y m z la t 1989— 1990 a d w u d ziesto lec iem m ięd zy w o jen n y m .
Isto tn y m u zu p ełn ien iem , ro zw in ięc iem i w zb ogacen iem te m a ty k i d otyczącej la t 1989— 1990 b y ło w y stą p ie n ie p rezesa S to w a rzy szen ia D zien n ik arzy R P, red. M ariana P od k ow iń sk iego. P o in fo rm o w a ł on o p ojed n an iu dw óch sto w a rzy szeń i — jak się w y r a z ił — za k oń czen iu w o jn y b ratobójczej w śród d zien n ik arzy. B ro n ił w sp ó łtw ó r có w p rasy p o w o jen n ej, podnosząc ich ro lę w od b u d w ie d zien n ik a rstw a zn iszczo nego w ok resie okupacji. U b o lew a ł, że w w y n ik u lik w id a c ji z n ik n ę ły z rynku prasow ego pism a sp o łeczn o -k u ltu ra ln e tak ie, jak np. „K u ltu ra”, „Ż ycie L itera c k ie”. T ragedią p o lsk ieg o d zien n ik a rstw a n a zw a ł bezrobocie, które w y stą p iło po raz p ierw szy od zak oń czen ia w ojn y.
Z agadnienia d otyczące p rasy la t 1989— 1990 zd ecy d o w a n ie zd o m in o w a ły atm o sferę drugiego dnia obrad sesji. N ie zabrakło też tego ak cen tu w jej p od su m ow a niu , k tórego d ok on ała prof. A lin a S łom k ow sk a, sy stem a ty zu ją c p o w o d y lik w id a cji oraz w sk ak zu jąc na p ew n e jej an alogie z ok resem d w u d ziesto lecia .
