gdyż w nauce przez rozwój pojaw iają się coraz to now e dyscypliny, które rozsa dzają dotychczas obow iązujące schem aty klasyfikacyjne. W reszcie dochodzi do stw ierdzenia, iż stanow isko Supińskiego dotyczące zasad klasyfikacji nauk bar dziej odpow iada saintsim onow skiem u aniżeli com tow skiem u.
R ozdziały piąty i szósty pośw ięcone są kw estiom stricte ekonom icznym . Tu autor om aw ia takie aspekty życia gospodarczego ja k bogactw o, praca, w ydajność pracy, podział pracy, dochody z pracy, w łasność, w artość, w ym iana handlowa, gospodarka tow arow a, pieniądz, kredyt itp. W rozdziale szóstym przedstaw ia poglądy Supińskiego dotyczące zagadnień natury społecznej zw iązane z funkcjo now aniem gospodarki. Z najdują się tu wywody pośw ięcone roli państw a, solida ryzmu społecznego, ośw iaty, czy też wpływu elit intelektualnych na strategię gospodarczą.
W podsum ow ujących w nioskach w zakończeniu autor skłania się ku stanow i skom uczonych, iż pism a naukow e Supińskiego znam ionow ały koniec epoki rom antyzm u w polskiej myśli społecznej, a także, iż m ożna go uznać za prekursora polskiej socjologii. Jednakże ta socjologia nie czerpie inspiracji od C o m te’ uw a żanego za ojca socjologii.
Recenzowana praca jest oryginalną ze względu na krytyczne podejście do obie gowych sądów funkcjonujących w nauce polskiej i rzetelną z racji stawiania własnych tez i ich mocnego uzasadnienia w oparciu o analizę przekazów źródłowych. Jest to sumienna monografia, która z pewnością będzie służyła nie tylko badaczom Supiń skiego, ale również szerszemu ogółowi historyków myśli społecznej.
A n to ni K rawczyk (Lublin)
The M aking o f the Chemist. The Social H istory o f C hem istry in Europe, 1789-1914. Edited by D avid Knight and H elg eK rag h. C am bridge 1998 C am brid ge U niversity Press 353 s., tab., ilustr.
Oto bardzo szkicow e uwagi na tem at tej książki. Pow stała ona dzięki wysiłkom 19 historyków subdziedziny chem ii z Europy i Stanów Z jednoczonych A.P., realizujących program „The Evolution o f C hem istry in E urope, 1 789-1938” . Program ow i tem u patronow ało European Science Foundation (ESF), stow arzysze nie skupające ponad 60 narodow ych agencji w spierających podstaw ow e badania naukow e w ponad 20 krajach E uropy'.
C zytelnicy z pew nością zauw ażą, że daty uw idocznione w tytule om awianej książki nie pokryw ają się z datam i w nazw ie realizow anego program u. Co więcej, poszczególni autorzy nie podporządkow ali się zam ysłow i redaktorów książki, aby
opisyw ać w sw ych artykułach w ydarzenia począw szy od Rew olucji Francuskiej a skończyw szy na w ybuchu I wojny św iatow ej. Z pew nością różne były pow ody takiego postępow ania; znam ienne, że naw et jeden z jej redaktorów , D avid Knight, zajął się okresem kończącym się nie na roku 1914 a 1840. M ożna sądzić, że o takim a nie innym zakresie chronologicznym tekstów zadecydow ały głów nie: 1 ) zain teresow ania i 2) kom petencje poszczególnych autorów , a także 3) m ożliw ości w ykorzystania przyznanej im liczby stron.
K siążka pośw ięcona j e s t - głosi jej ty tuł - „społecznej historii chem ii w latach 1789-1914 w E uropie” (z zastrzeżeniam i jak w poprzednim akapicie). W mojej term inologii traktuje ona o eksternistycznych aspektach subdziedziny chem ii w w ym ienionym okresie. W tym m iejscu stosow ny jest pew ien kom entarz. O tóż nie w szyscy autorzy, którzy zam ieścili swe teksty w tej książce są gorliw ym i adherentam i jaw nieekstem alistycznego w ariantu upraw iania historii subdziedziny chem ii. T ak przynajm niej m ożna by sądzić po zapoznaniu się z ich doty chczaso w ym dorobkiem pisarskim . W szelako w sw ych artykułach dostroili się do ogólne go tenoru naprzód konferencji poprzedzających w ydanie tej książki, a w reszcie zam ierzonej wspólnej publikacji. Tym sposobem pow stała praca w yznaczona w jej realizacji nie tylko przez zainteresow ania i kom petencje poszczególnych autorów , ale nadto przez określone zam ów ienie społeczne w yznaczone w spom nia nym program em badaw czym w spieranym finansow o przez ESF. To zam ów ienie społeczne w yw arło decydujący wpływ na objętość całości, a także poszczególnych części i artykułów.
U jm ując rzecz najkrócej: autorzy piszący na tem at dziejów subdziedziny chem ii w krajach „W ielkiej trójki” (The big three) - czyli we Francji, N iem czech i W ielkiej Brytanii - ogółem uzyskali najw ięcej m iejsca (około 130 stron) w recen zow anej książce; na średnio rozw inięte kraje (M edium developed countries) i na peryferie Europy (On the periphery) przypadło nieco m niej (po około 100 stron). N iektórym krajom (Francja, N iem cy, W ielka B rytania) pośw ięcono kilka tekstów (por. zam ieszczony dalej spis artykułów ). Tak więc, dzieje subdziedziny chem ii w ram ach „W ielkiej trójki”, gdzie subdziedzina ta była w latach 1789-1914 rze czyw iście najbardziej rozw inięta, zostały dodatkow o dow artościow ane decyzją redaktorów przyznania większej liczby stron i większej liczby artykułów (nieza leżnie od um iejscow ienia tych ostatnich w takiej czy innej części) pośw ięconych danem u krajow i. Biorąc pod uw agę realia w spom nianego okresu a także w spół czesny stan historii subdziedziny chem ii upraw ianej w Europie, decyzja ta nie budzi m oich w ątpliw ości. Z drugiej strony, autorzy piszący o dziejach subdziedzi ny chem ii w drugiej i trzeciej grupie krajów - z w yjątkiem trzech artykułów (C errutiego i T orracci, A m orim a da Costy oraz K ragha) - nie mogli szerzej om ó wić realiów swoich krajów , gdyż po prostu nie było na to m iejsca. Z tego w zględu
niżej podpisany, zam iast o dziejach subdziedziny chem ii w całym okresie od roku 1789 do 1914 w Polsce, zdecydow ał się pisać o dziejach tej subdziedziny w okresie od roku 1863 do 1914, by tym sposobem w ygospodarow ać trochę m iejsca dla in form acji zaoferow anych w nieco mniej lakonicznym w ydaniu. P ew ną rolę w pod jęciu przeze mnie takiej decyzji odegrał też fakt, że jeden z zagranicznych autorów
zajął się tematem krzyżującym się zakresowo z możliwym ujęciem niżej podpisanego. K siążka zaw iera następujące teksty: Acknowledgements', P reface (David K night - W ielka B rytania); Part 1: The big th ree: 1. The organisation o f chem istry in nineteenth-century France (M aurice C rosland - W ielka B rytania); 2. The chem istry profession in France: the Societe C him ique de Paris/cle France 1 8 7 0 - 1914 (U lrike Fell - Francja); 3. Two factions, one profession: the chem ical profession in G erm an society 178 0-1 8 7 0 (Ernst H om burg - H olandia); 4. Origins o f a nd education and career opportunities f o r the profession o f ’c h e m ist’ in the second h a lf o f the nineteenth century in G erm any (W alter W etzel - Niem cy); 5. C hem istry on an offshore island: Britain, 1 7 8 9 -1 8 4 0 (D avid K night - W ielka B rytania); 6. ’A plea f o r pure science ’: the ascendancy o f academ ia in the making o f the English chemist, 1841-1914 (G errylynn K. R oberts - W ielka Brytania); 7. A British career in chem istry: S ir William C rookes (18 3 2 -1 9 1 9 ) (W illiam H. B rock - W ielka B rytania); Part 2: M edium developed countries'. 8. D evelopm ent o f chem istry in Italy, 1840-1910 (Luigi Cerruti and Eugenio T orracca - W łochy); 9. The evolution o f chem istry in Russia during the eighteenth a n d nineteenth centuries (N athan M. Brooks - Stany Zjednoczone); 10. Seeking an identity f o r chem istry in Spain: medicine, industry, university, the liberal state a n d the new ’p ro fessio n a ls’ in the neneteenth century (Augusti N ieto-G alan - Hiszpania); 11. The profession o f chem ist in nineteenth-century Belgium (G eert V anpaelm el and B rigitte Van Tiggelen - B elgia); 12. C hem istry in Ireland (D avid Knight and G errylynn K. R oberts - W ielka B rytania); 13. C hem istry on the edge o f Europe: grow th and decline in Sw eden (Collin A. Russell - W ielka B rytania); Part 3: On the periphery: 14. Out o f the shedow o f m edicine: them es in the developm ent o f chem istry in D enm ark and N orw ay (H elge Kragh - D ania); 15. C hem istry and the scientific developm ent o f the country: the nineteenth century in P ortugal (Antonio M. A m orim da C osta - P ortugalia)2; 16. The transm ission to a n d assim ilation o f scientific ideas in the G reek-speaking world, ca 1700-1900: the case o f chem istry (Kostas G avroglu - Grecja); 17. The fir s t chem ists in Lithuania (M udis Salkauskas - Litw a); 18. Individuals, institutions, and problem s: a review o f Polish chem istry betw een 1863 and 1918 (Stefan Zam ecki - Polska); A fterw ord: The European com m onw ealth o f chem istry (H elge Kragh - D ania); N otes on conributors', Index.
W książce tej nie są om aw iane dzieje subdziedziny chem ii we w szystkich krajach w ybranego okresu. Brak, na przykład, opracow ania pośw ięconego Austrii,
gdzie subdziedzina chem ii była przecież znacząca, chociaż nie tak ja k w krajach „W ielkiej trójki” . D odam , że w skład austriackiego im perium w chodziło szereg znaczących ośrodków akadem ickich, które m iały tradycje badaw cze sięgające kilku stuleci, w śród nich Kraków i Lwów, B udapeszt czy w reszcie W iedeń. O tych spraw ach m ożna było w spom nieć albo w Przedm ow ie {Preface), albo w Postow iu (Afterw ord), gdy zabrakło autora m ogącego kom petentnie w ypow iedzieć się w odrębnym artykule.
O sobliw e, że artykuł pośw ięcony dziejom subdziedziny chem ii w R osji napisał autor ze Stanów Zjednoczonych, a m ianow icie B rooks, nie zaś z R osji, chociaż w iadom o, że w ykorzystał on m ateriały dobrze znane rosyjskim (w cześniej: so w ieckim ) historykom subdziedziny chem ii. Biorąc pod uw agę realia lat 1789—
1914, autor m ógł szerzej wspom nieć o uczelniach w yższych w zaw łaszczonych przez kraj carów ośrodkach, a m ianow icie o Szkole Głów nej W arszaw skiej i C e sarskim U niw ersytecie W arszaw skim oraz U niw ersytecie W ileńskim . W praw dzie m ożna z artykułu dow iedzieć się, że w 1802 r. ustanow iony został rosyjski uniw ersytet w W ilnie (s. 165), zaś liczba członków R osyjskiego T ow arzstw a Chem icznego rekrutujących się z W arszawy w latach 1868-1877 wahała się od 1 do 7 (s. 173), ale są to jedyne dane, w których - być m oże - autor w sposób bardzo zakam uflow any m ógłby ukryć inform acje dotyczące polskich realiów . W każdym razie, w św ietle artykułu B rooksa, m ożna by sądzić, że ośrodki w arszaw ski i w ileń ski nie liczyły się naw et w ram ach rosyjskiego im perium . Co się tyczy ośrodka w i leńskiego, to jeg o znaczenie odm iennie ocenia autor litew ski, a m ianow icie Sal- kauskas. Oto jeg o słow a w oryginalnym , angielskojęzycznym w ysłow ieniu.
„A fter the third partition of the L ithuanian-Polish Union [R zeczpospolita] in 1795 the U niversity of Vilnius becam e one o f the m ost im portant educational and scientific centres in the Russian Em pire, which was divided into six educational districts with a university in each of them. One o f these districts was headed by the U niversity o f V ilnius, then renam ed the Imperial U niversity o f V ilnius. In its district there were about nine million inhabitants in the eight big and w ealthy gubernias: V ilnius, Gardin, M insk, M ogiliov, V itebsk (previously the lands o f the G rand Duchy o f Lithuania), Kiev, Volyn and Podol. Between 1803 and 1832 the U niversity o f V ilnius fluorished as one of the largest educational institutions in the Russian Em pire, also spreading scientific inform atuion by m eans o f public m e etings, the journal of popular science D ziennik W ileński, and textbooks for secun- dary schools. G reat attention was paid to the dissem ination of natural sciences due to their intensive developm ent and differentiation into separate branches according to the classification o f that tim e o f theoretical (m athem atics, astronom y, physics, chem istry, geology, geography, biology) and applied (m edicine, agriculture, m e chanics, technology) sciences” (s. 309).
Inną osobliw ością książki je st to, że dziejom subdziedziny chem ii w Irlandii -w c h o d z ą c e j w badanym okresie w skład W ielkiej B ry ta n ii-p o św ię c o n o odrębny artykuł, pióra K nighta i Roberts z W ielkiej Brytanii, chociaż na konferencji ESF w D ublinie (1 7 -2 0 w rześnia 1994 r.) W. J. D avis z Republiki Irlandii w ygłosił referat zatytułow any A n introduction to the history o f chem istry in Irland, który planow ano w łączyć do przyszłej zbiorow ej publikacji, czyli recenzow anej książki. W reszcie, ja k się okazało, trudno było pozyskać autora ze Szw ecji, toteż dzieje subdziedziny chem ii w tym kraju opisał z dużym znaw stw em Russell z W ielkiej Brytanii.
C o się tyczy m ojego artykułu, to stanowi on znacznie skróconą w ersję tekstu, który zam ieściłem w 1987 r. w H istorii nauki polskiej\ Żałuję, że mój angielskoję zyczny artykuł w recenzow anej książce nie m ógł, z braku m iejsca, dostarczyć więcej inform acji o subdziedzinie chem ii na ziem iach polskich badanego okresu. D odam , że naw et w H istorii nauki polskiej obow iązyw ały lim ity stron przezna czonych na opracow ania poszczególnych autorów.
W ażne m iejsce pełni w książce Przedm ow a (Preface), pióra Knighta. Oto początek tego tekstu w angielskojęzycznym w ysłow ieniu.
„C hem istry is very old. D yes, drinks, drugs and m etals have been prepared and purified all over the world for thousands years; and there have long been ex perts, doing these things for a living. But we m ight disagree about when chem istry becam e a science: that is, a body o f factual, em pirical know ledge com bined with theoretical understanding. Theories of yesterday, or the day before yesterday, may seem quaint or sim py false, because science is a dynam ics and progressive business: but w ithout theory a m ass if facts is not a science. H istorians differ: perhaps alchem ists in China, or in the H ellenistic o r Islam ic world, m ade chem istry a science; or contrariw ise, Paracelsus, active around 1500, founded it; or else R obert Boyle, son of the Earl o f C ork, fathered chem istry in 1660s. Again, the idea o f Joachim B echer and G eorg-Ernst Stahl that everything which would burn contained ’phlogiston’ brought a new coherence to chem ical thinking in the eighteenth century: m aybe they began the science” (s.ix).
O pinię K nighta podziela w Poslowiu (A fterw o rd ) drugi redaktor książki, Kragh, który stw ierdza: „ C hem istry is an old science, as D avid K night rem inds us his preface. H ow ever it is also, as a science, a young field com pared with clas sical sciences as m athem atics, astronom y and physics” (s.329). N ieco odm iennie - j a k niedaw no inform ow ałem czytelników „K w artalnika” - ujm uje relacje po m iędzy chem ią a fizyką am erykańska autorka M ary Jo Nye, w ysuw ając problem : kiedy chem ia uzyskała swą tożsam ość dyscyplinow ą? T w ierdzi ona, że chem ia uzyskała tę tożsam ość przed fizyką4.
N iew ątpliw ie w skazane jest rozróżniać - gdy stosuje się term inologię K nighta, K ragha, czy N ye - chem ię, chem ię jak o naukę etc. C ytow any wyżej fragm ent P rzedm ow y K nighta w skazuje, że różne byw ały opinie dotyczące początków chem ii jak o nauki, co ostatecznie nie dziw i, w szelako w ystępow anie w spółcześnie rozm aitych opinii w tej kwestii m oże budzić i ugruntow yw ać poczucie teoretycz nego bałaganu na poziom ie rozw ażań m etanaukow ych w odniesieniu do kw estii w stępnych. O czyw iście w Przedm ow ie w ystępują stw ierdzenia będące od lat w obiegu społecznym , znane z książek czy to sam ego K nighta, czy to innych, w yłącznie zachodnich znakom itości - historyków subdziedziny chem ii. A utor tej Przedm ow y, ze zrozum iałych w zględów (głów nie języ ko w y ch) nie sięga do opra cow ań zrodzonych w kręgu oddziaływ aniajęzyków słow iańskich. To sam o m ożna pow iedzieć o autorze Posłowia. O gólnie biorąc - w m ojej ocenie - za w yjątkiem artykułów Salkauskasa i Zam eckiego, w szystkie pozostałe ujm ują dzieje subdzie dziny chem ii w E uropie z punktu w idzenia standardów obow iązujących w „W iel kiej trójce” . Sądzę, że optyka w idzenia tych dziejów byw a odm ienna w zależności od w spółczesnego kulturow ego usytuow ania krajów , z których w yw odzą się historycy subdziedziny chem ii, a także od osiągnięć tych historyków jak o bądź to profesjonalistów , bądź to jako tylko życzliw ych hobbystów . B iorąc pod uw agę te i inne uw arunkow ania, w ydaje się, że przyjdzie jeszcze długo poczekać na podej ście w pełni zintegrow ane w ujm ow aniu dziejów subdziedziny chem ii w Europie. K siążka - by w yrazić się zw ięźle - stanowi zaledw ie zaczątek takiego zintegro wanego podejścia. Jako taką m ożna i należy ją przyjąć życzliw ie, z nadzieją, że kontakty rozw inięte w ram ach European Science F ondation zaow ocują w przy szłości licznym i przedsięw zięciam i badaw czym i w odniesieniu do dziejów sub dziedziny chem ii.
Przypisy
1 S. Z a m e c k i : Ewolucja chemii w Europie. Raport końcowy. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1999 nr 2 s. 189-195.
2 A. M. A m o r i m d a C o s t a : Od medycznego nauczania w XVII w. do Portu galskiego Towarzystwa Chemicznego na początku XX w. „Analecta” 1998 nr 1 s. 115-147. 3 S. Z a m e c k i : Chemia. W : Historia nauki polskiej. Pod redakcją Bogdana Suchodolskiego. Tom IV. 1863-1918. C zęść III. Wrocław. Warszawa. Kraków. Gdańsk. Łódź 1987 s. 103-135.
4 S. Z a m e c k i : /V« marginesie książki Mary Jo Nye: From Chemical Philosophy to Theoretical Chemistry. Dynamics o f Matter and Dynamics o f Disciplines, 1800-1950. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1999 nr 1 s. 9 7 -1 2 4 .
Stefan Z am ecki (W arszaw a)
