Przyczynek do recepcji Zielnika Szymona Syreniusza. Wileński rękopis Jerzego Pabreża z 1814 r.

Wanda Grębecka

(Warszawa)

PRZYCZYNEK DO RECEPCJI ZIELNIKA SZYMONA SYRENIUSZA

WILEŃSKI RĘKOPIS JERZEGO PABREŻA Z 1814 R.

Wydany w 1613 r.

1

Zielnik polskiego botanika Szymona Syreniusza stanowił

przez długie lata podstawowe dzieło, z którego badacze polskiej flory czerpali

materiał porównawczy do własnych obserwacji. Swoisty renesans przeżył w epoce

Oświecenia , gdy prace florystyczne prowadzili wybitni polscy botanicy -

Krzy-sztof Kluk i Stanisław Bonifacy Jundziłł. Stare to dzieło było dla nich źródłem

polskiej nomenklatury i słownictwa botanicznego

2

, Ale nie tylko. Pełniło także

funkcje praktycznego podręcznika, szczególnie z zakresu medycyny.

W dziale archiwalnym Biblioteki Publicznej w Wilnie znajduje się rękopis

Jerzego Pabreża (1771-1849) z 1814 г., zatytułowany: Skutki lekarskie niektórych

roślin i sposób używania tychże roślin wyjęte z dzieła S[z]ymona Syreniusza,

doktora Akad.[emii]Krak.[owskiej] przez Księdza Jerzego Pabreża altarysty

kor-cianego. Roku 1814 w Korcianach. (sygn.F.124, nr.l - R y c . l . )

3

. Manuskrypt liczy

245 ss. i jest zaopatrzony w Indeksy nazw: łaciński, polski i żmudzki. (Ryc.2,3,4,).

W krótkiej przedmowie Do czytelnika (Ryc.5) autor przedstawia przyczynę, dla

której podjął się tej trudnej pracy. Miała ona stanowić jego podręczny poradnik

ziołolecznictwa dla ludzi ubogich, a więc pozbawionych naogół pomocy lekarskiej

w lżejszych, a nawet cięższych przypadkach. Poradnik jest przeznaczony dla

czytelników, dla których zbyt trudne jest korzystanie z oryginalnej pracy

Syreniu-sza. Dlatego też Pabreż wybrał metody leczenia „roślinami pospolitemi i mało

niewszystkim (tzn. powszechnie - W.G.) oświeceńszym znajomemi"

4

. Autor

stwierdza, iż przepisy, podane przez Syreniusza sam sprawdził i wypróbował.

Przestrzega też wszystkich, chcących zajmować się ziołolecznictwem, iż jest to

zajęcie trudne, wymagające znajomości rzeczy i nieustannego kształcenia

się:„[...]chcąc kogo przyzwoicie leczyć, niedość mieć roślinę p o m o c n ą na chorobę, ale do tego [trzeba] czytać i inne dzieła medyczne"5.

Jerzy Pabreż sam był lekarzem6. Studiował w Wilnie, a p r z y r o d o z n a w s t w a

uczył się u F. Spitznagla ( 1 7 5 7 - 1 8 2 6 ) . Studia ukończył w 1794r. Okres wileński w s p o m i n a w liście do Jana Fryderyka W o l f g a n g a7 i stwierdza, że zdobył na uczelni

p o d s t a w o w e wykształcenie przyrodnicze oraz zdołał o p a n o w a ć sztukę oznaczania roślin. O d 1816 r. żył i pracował w Kretyndze. Jego p o c z ą t k o w e zamiłowania bo-taniczne skupiały się na hodowaniu roślin lekarskich, dopiero kontakty z botani-kami wileńskimi - J ó z e f e m Jundziłem w trakcie podróży tego ostatniego po Litwie (1821) oraz z W o l f g a n g i e m , z którym współpracował kilka lat ( 1 8 2 4 - 1 8 2 9 ) skłoniły go do zajęcia się poważniej florystyką8. Interesował się ponadto

tworze-niem n a u k o w e g o słownictwa żmudzkiego. Oprócz opracowanych przez niego spisów i słowników9, także korespondencja z W o l f g a n g i e m potwierdza te

zain-teresowania1 0.

Praca z 1814 roku zawierała wypisy z Z/e/m&a Syreniusza uzupełnione o now-sze i n f o r m a c j e o roślinach. Autor, j a k o wykształcony przyrodnik, wykorzystał system Linneusza uzupełniając swoje notatki. Pisze o potrzebie takiego zabiegu: „Że zaś opisanie roślin przez Syreniusza jest według starodawnej metody, dla uniknięcia więc trudności w poznawaniu ich włączyłem przezwanie [nazwę - W.

Gr.] każdej rośliny podług nowej metody systematycznej Linneusza, biorąc one

z dzieła X.Jundziłła pod tytułem Opisanie Roślin w prowincji W.K.L., w 1791 w y d a n e g o " .

Ponadto spis roślin leczniczych Pabreża opatrzony jest licznymi notatkami, które uzupełniają opisy Syreniusza o wiadomości zaczerpnięte z prac K. Kluka i S.B. Jundziłła, m.in. o miejsca występowania gatunków i ich zastosowanie.

N a karcie tytułowej rękopisu Pabreża z n a j d u j e się napis T o m II, sugerujący istnienie pierwszego. W y j a ś n i a to sam autor w notatce na stronie tytułowej oraz pisząc w Do czytelnika: „ C o do poznania każdej rośliny znajdziesz to w Syreniuszu najakuratniej opisane: lub w manuskrypcie J.P.Ignacego Hryniewicza [...], który co do słowa każdą roślinę z m o c ą j e j wypisał z Syreniusza. Ten to Hryniewicza manuskrypt niech służy za pierwszy tom niniejszemu dziełku m o j e m u "1 2.

Wspo-mniany rękopis, bogato ilustrowany, jest zbiorem opisów roślin wybranych z

Ziel-nika Syreniusza oraz innych autorów1 3, po polsku i po łacinie. Z n a j d u j e się również

w Bibliotece Publicznej w Wilnie (sygn.fR nr. 1305 - patrz ryc.6). O autorze niestety nie udało się odnaleźć żadnych bliższych wiadomości.

Pabreż czuł się kontynuatorem pracy Hryniewicza.Nie jest to j e d n a k ścisłe określenie, m i m o że u ż y w a go sam autor. Być m o ż e praca Hryniewicza stała się dla m ł o d e g o przyrodnika inspiracją, ale obaj autorzy stosują zupełnie o d m i e n n e sposoby wykorzystania starego dzieła.Opisanie roślin Hryniewicza to wypisy p o z b a w i o n e wszelkich własnych uzupełnień, natomiast rękopis Jerzego Pabreża to przykład wykorzystania Zielnika j a k o punktu wyjścia do własnej, twórczej pracy. O b a rękopisy świadczą o recepcji dzieła Syreniusza j e s z c z e w X I X wieku.

Przyczynek do recepcji Zielnika S. Syreniusza 209

Rye. 1. Karta tytułowa rękopisu Jerzego Pabreża. Fig. 1. The title page of Jerzy Pabrez's manuscript.

•4» _A

^ J / n i o n cl . / a t u i j f c / e '

'm OU fey n ayb u/aJ'ytÀ ju^

rd/i*

, ie> r

u J j .

-53

< i +o

T ^

-

rćiyj/ca-/о /•/б*.

- M .

• COv 1, / \ .

. >> ; J U »•""< J o . ' O

^c', го^

Jkc-A

О H ' {.< •>•'4

/pi'»« • - - t . • • - / 3 ,

fyunrJf- 'Уа jT^oY f s,

С.

л

L a

/ W ?

1) ci

///>*- .

,7/a.

f * : •

- - j 2$,

-' IM

•

-, 4 À - .•

& ** £/i* . : .

p/fuA, . : .

fri'plJ' / ~ •'

J0J

i i

У « т*?' -• »л1/ 4**v •

/ — . - а-гоглсa.. - ... . „ ,

#

у ,, j 6er,?!),ctuj g ;

/V С;*;»-«*>«- Сю-ryt- .j. .

•

0

* U / ^ A ; - Ç^JCM +Ą. -2 Ho

7 Z, С"-ha-m,'y,crr. 2. Sil.

— 3> f , Cén faure*?** f

- / . !• • • • ; / . s ' £ ! i?

y~\j y*

- - t

- Я^З.

C<? yVAyj'iL

. - • /д •

A. J t

I » * *' *

f À^é^*^ - ' y'

i : л . / / V -' -' f t . ! -' l T ••• " 1 . : -V / / à . - ; - - / S 3 , ' ' 4 e г ? " » »

y-r^ae sy с с.

CA

г л : • • •

S.u.

шх)

ós-•/fV««.'»vv » « « / и ; , j' fr/?. W j

Rye. 2. Karta z rękopisu J.Pabreża -

Indeks łaciński.

Fig. 2. A page from of J. Pabreż's manuscript - the Lato ('mfet.

Przyczynek do recepcji Zielnika S. Syreniusza 211 'Ш' ' m i c - i i c L я i«- '

AY<? :

• i i i Vм Jo ' SHU к ' Л д 1 ^ г ; ' K i l'. • S a/śta •*•»» -•ЛО . i ' Л ' t t ' ^ e j / - • j f t'<%£. с Ç - i a / v a r • y r -- , / , 'i t / , ' • Л o -. - j r -. 2 3 . ritt • -r -m , J b e Z . - - 2 / 3 . . ; -"у- • ' ' Y . ' •• j&fesi ->г /1<?г/е"'"у. Hp, • 3*6. : - ч - J : д j j y . Ж ъ б . с А Я Щ . - I . л / / • # " / Я?ге ' • ъ з , ^ • Д / 2 / / о - ^ ' " i ; î J ' / 3 3 , j Z y / c t L I . . . . -С i k -Г" • С/С >>!< ^ 'Л:

>

: / ^ f (2ч >icS ctsoc ryty ка- ф л - S j - Цо^, УУу С Л - . « f e ^ »<« ; . - . Д • i Уд. te ,< ; / / г л • л £ w t f и W<Ł- . . J . » -9 Г / » « а ->•*- /л у, oyvb M W Ç ÎUOO yijći / i l г ? ? . ' / Д

• . \ \ . i , ! \ t' ''Tic til, ' xJ^yCv^ï ^ « / " f . / Д , C c M a , t ' - J Y - -_:/<?S'* j : . ; ' Л л и

Ce/*'àcn}x->- - - - / /

^ 'г

a W i - - N ' i i f . i - - • *

Rye. 3. Indeks polski. Fig. 3. The Polish index.

j.f N.f V • 1.Л л - , ' ) ' ' ' i vS> • г !: ri ^ V V / ' . U ' • w',, <•'.'./(»'A ' : - ! . / . : ' l . / ! ' • ! > 4 ..-Xi" ..О "С. / . / / ^ 1 Ż M • U • 'l • . • Hi I , • , f'Qj/'S -\ -\ /72. • A ''di* ^ •л A • ^ ' " i Ę Ą • - V r j f - А д U 4 V 1 ü • / ; • "î ' * t. / Г А к ь . е и ' сц _ С ^ ź^i . - - » •

/ У / .

ido. 1 - / 3 S - . С у * .. г ". • - -0.Z2, CL ««я г^лЪл. [t^p/év}i JCO/ '/ .y* r '. >1 • i : ! f •' '- i . £*<y. С* 'e. _Jej - / я ъ , •J; _{! " н- T :}

<

i -, l' ^ ' Л • L : • - ; P : 'Sb-z / / ( . f t t r ^ y . i . , - - Л . . . . . 'i . - ; а й / f v ' Qç-iM'i-t <?« żp.я»*. faj-y, •-i ,-'3 â r à t k j - f - •-i t з а ĄoM*'/* -11 ™fwT i а«» \ fT-4-^ f f f ' « V-t k ' r f f ' - i J ' : . '- ' •: "!' ' / i t Qv/bO*- -meac-ji u . . 7 K ' и

Rye. 4. Indeks imudzki. Fig. 4. 77ге Samogitian index.

Przyczynek do recepcji Zielnika S. Syreniusza 213

С'4- 'У4

«•«i?

и п

• г :

Rye. 5. Autograf J. Pabreża - wstęp. Fig. 5. The autograph of J. Pabreż - Introduction.

Ryc. 6. Karta tytułowa rękopisu I. Hryniewicza. Fig. 6. The title page of Ignacy Hryniewicz's manuscript.

Przyczynek do recepcji Zielnika S. Syreniusza 215 Brak dostępu do literatury naukowej, szczególnie na dalekiej prowincji, przedłużył poczytność i przydatność Zielnika o wiele lat.

Przypisy.

1 Patrz artykuł K . R o s t a ń s k i e g o i A. Z e m a n e k w tym numerze s. 159. 2 К. К 1 u к : Dykcyonarz roślinny.(Wstęp).T. 1 Warszawa 1805 wyd. 2 s. IV; S. B.

J u n d z i 11 : Pamiętniki życia Księdza Stanisława Jundziłła, profesora botaniki i zoologii

w cesarskim Uniwersytecie. Wydał А. К u r p i e 1. W: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce,nr. 13 Kraków 1914 s.l5[47],

3 O rękopisach Pabreża znajdujących się w tej Bibliotece informuje szczegółowo

monografia wydana pod redakcją K. J a n k i e v i c i u s a : Jurgis Pabreża, 1771-1849. Wilno 1972,121 ss.; omawiany rękopis jest wymieniony na s.99.

4 Do czytelnika.W: J.P a b r e ż : Skutki lekarskie niektórych roślin.., k.2.

5 Tamże k.2.

6 Życiorys J. Pabreża patrz J a n k i e v i c i u s , dz. cyt. s.36; B . H r y n i e w i e c

k i : Tentamen Florae Lithuaniae. Zarys Flory Litwy. Warszawa 1933 s.4.; J. O 1 e s z a -к o w a : Dwusetna rocznica urodzin flory sty żmudzkiego ks Jerzego Pabreża.,, Wiadomo-s'ci Botaniczne" 1971 s.173.

7 Korespondencja J. Pabreża do Jana Fryderyka Wolfganga BUWil.[F.20-29 oraz

BANLit.F.7-309, list z dnia 13.04.1829r.

8 O współpracy patrz także W. G r ę b e c k a : Badania szaty roślinnej prowadzone w ośrodku wileńskim i krzemienieckim (1781-1842).W: Wkład wileńskiego ośrodka na-ukowego w przyrodnicze poznanie kraju 1781-1842. Praca zbiór, red J. В a b i с z , W.

G r ę b e c k a Warszawa 1988 s.l 15-125, cyt. s. 195.

9 Pabreż słowniki polsko-żmudzkie i łacińsko-żmudzkie umieszczał w wielu swoich

pracach rękopiśmiennych i drukowanych. Np. w podręcznym poradniku lekarskim

Pro-myczek zwiastujący tablicę chorób [1827] znajduje się Słownik żmudzko-polsko-łaciński różnych imion wyrażających cAora£)\ В ibl.Nar. w Wilnie F.124-2.

1 0 Patrz korespondencja do J.F. Wolfganga, list z dnia 27.11.1828r.

11 Do czytelnika,dz.cyt. k.2.

12 Tamże.

13 I.H r y n i e w i с z : Opisanie roślin..,s.tytułowa verte.

Wanda Grębecka

ON THE RECEPTION OF SZYMON SYRENIUSZ'S ZIELNIK [THE HERBAL]: THE VILNA MANUSCRIPT OF JERZY PABREŻ OF 1814

The polish botanist Szymon Syreniusz's Zielnik [The Herbal], published in 1613, was for many years the only list of Poland's plants that provided a relatively true account of

the country's flora. It was quite novel and corresponded to world standards in the year of its publication, and even as time went by it was continually used by Polish naturalists as a basic source of comparative material and terminology. All Polish botanists who engaged in serious floristic research based upon it (including K. Kluk and S.B. Jundzill). Syreniusz's work thus enjoyed a veritable renaissance in the age of Enlightenment.

New evidence corroborating the herbal's importance comes from manuscript by Jerzy Pabreż, found in the archives section of the Public Library in Vilna [Vilnius] (F. 124, no. l.,p. 1). (fig. 1) This is a manuscript volume (245 pp.) bound in a cover carrying a reference to another manuscript, marked as 1.1 [volume 1 ]. The manuscript contains list of medicinal plants, selected from Syreniusz's herbal, with the descriptions of the plants being supple-mented by information from works by Kluk and Jundzill, who had studied the local flora before. The volume 1 cited on the cover - Opisanie roślin [A Description of plants] by Ignacy Hryniewicz (fig,. 6 fR, no. 1305) is a richly illustrated copy of description of selected plants from Syreniusz' s Zielnik; the illustrations were made by the author himself, but there is no supplementary description of the plants.

Jerzy Pabreż (1771-1849) studied in Vilna, and in the 1824-29s he collaborated with Jan F. Wolfgang, professor of the Vilna University. He was an eminent florist of Samogitia, interested in the development of Samogitian terminology and nomeclature. He lived and worked in Kretinga.

The manuscript by Pabreż is an example of a creative adaptation of Syreniusz's herbal. The work by Hryniewicz (no information on the author has been found), on the other hand, shows that Zielnik was still in use as a description of Poland's flora as late as in the 19th century. The reason for the continued importance of Syreniusz's Zielnik had to do with a lack of access to more recent writings of this kind in the Polish provinces.