"Koło Przyrodników Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. 130 lat tradycji (1873-2003)", Piotr Köhler, Kraków 2006 : [recenzja]

Piotr K ö h l e r : Koło Przyrodników Studentów Uniwersytetu Jagielloń­ skiego. 130 lat tradycji (1873-2003). K raków 2006, 226 s.

Piotr Köhler, autor recenzow anej pracy, należy do grona pracow ników Wy­ działu Biologii i N auk o Ziem i U niw ersytetu Jagiellońskiego, gdzie pełni funkcję adiunkta w Instytucie Botaniki (Zakład Badań i D okum entacji Polarnej im. prof. Z dzisław a Czeppego). Jego zainteresow ania badaw cze obejm ują przede w szystkim zagadnienia z dziedziny historii botaniki, dziejów zbiorów botanicznych oraz biografii botaników. Zajm uje się rów nież rozw ojem instytu­ cji botanicznych, etnobotaniką historyczną oraz użytkow aniem zasobów roślin­ nych na przestrzeni w ieków ; tem atom tym pośw ięcone zostały poprzednie pub­ likacje b ad a cza1. Prezentow ana książka także naw iązuje do w spom nianej problem atyki - przedstaw iając losy studenckiego Koła Przyrodników na U ni­ w ersytecie Jagiellońskim .

Koło to, istniejące po dziś dzień, należy do grona najstarszych i najbardziej zasłużonych stow arzyszeń naukow ych m łodzieży akadem ickiej na uczelni kra­ kow skiej. W edle słów P. K ohlera je g o korzenie sięgają „...kółka przyrodniczego pow stałego w 1873 r. w obrębie Czytelni A kadem ickiej...” (s. 9). Jego losy prze­ biegały w zm iennym rytm ie, zależnie od panującej sytuacji politycznej i aktual­ nych w ytycznych władz. Dlatego też notow ano przerw y w jeg o działalności: ju ż w początkow ym okresie istnienia Koła niekorzystne dlań przepisy urzędników austriackich spow odow ały trw ającą kilka lat pauzę. Stow arzyszenie nie funkcjo­ now ało także w czasie II wojny św iatow ej, zaś w okresie stalinow skim jeg o czynności pozostaw ały pod silnym wpływem teorii m iczurinizm u-łysenkizm u. Zadaniem K oła Przyrodników była pom oc studentom w rozw ijaniu i pogłębia­ niu w iedzy biologicznej, w tym celu organizow ano rozm aite kursy - m.in. ry­ sunku biologicznego, preparacji kręgow ców i bezkręgow ców , sporządzania ziel­ ników - oraz w m iarę m ożliw ości dostarczano najnow szych publikacji. W ażną rolę pełniło także przygotow anie i publikow anie tanich skryptów, jak rów nież (zw łaszcza z punktu w idzenia społeczności studenckiej) przeprow adzanie w spólnych spotkań tow arzyskich. O statnią z w ym ienionych funkcji Koła, acz­ kolw iek rów nie w ażną, było organizow anie bliskich i dalekich w ypraw badaw ­ czych. W ycieczki te, oprócz integrow ania społeczności akadem ickiej, często służyły w iększem u gronu ludności, np. „Tydzień ochrony przyrody” w 1929 r., który stał się im prezą ogólnopolską (s. 45).

Stan badań na ten tem at je s t bardzo skromny, ja k zauw aża autor „...B rak do­ tychczas profesjonalnej publikacji, która obejm ow ałaby całość dziejów Koła

Przyrodników . D otychczasow e zaw ierały jed y n ie krótkie inform acje o działal­ ności Koła Przyrodników ...” (s. 10). Przykładem m oże tu służyć m onum entalna praca profesora Juliana Dybca, w której to pośw ięcono opisyw anem u stow arzy­ szeniu zaledw ie jed n o zdanie, a je s t to przecież jed n a z najstarszych tego typu

organizacji na U niw ersytecie Jagiellońskim 2! Pozostałe tytuły w ym ienione przez P. K ohlera ograniczają się do kronik i spraw ozdań w periodykach nauko­ w ych oraz do dw óch niew ielkich prac jubileu szo w y ch 3. R easum ując - w idocz­ ne jest, że zagadnienie to było ja k dotąd zaniedbane. Z m iana tego stanu rzeczy stanow iła jed en z celów autora, który na w stępie zaznaczył, iż pragnie opraco­ wać dzieje Kola Przyrodników w całym okresie je g o istnienia. Poza tym badacz zaplanow ał szczegółow e przedstaw ienie działalności w ydaw niczej stow arzysze­ nia, zaś w części końcow ej - relacje z odbytych w ypraw studenckich.

Ze w zględu na specyfikę tem atu - m onografia stow arzyszenia naukow ego - oraz ograniczoną ilość opracow ań, praca ta ma charakter źródłow y. Jako że au­ tor pośw ięcił najw ięcej uwagi faktom z życia Koła w układzie chron olo gicz­ nym, korzystał przede w szystkim z uniw ersyteckich m ateriałów archiw alnych oraz z opisów przekazanych przez byłych studentów. W pierw szej kolejności w ykorzystane zostały archiw alia Koła Przyrodników zachow ane w A rchiw um U niw ersytetu Jagiellońskiego oraz w D ziale N auczania (C ollegium N ovum ). C zęść dokum entacji została udostępniona przez w ieloletnią opiekun stow arzy­ szenia prof, dr hab. Annę M archlew ską-K oj. Poza tym autor przeprow adził kw e­ rendę źró d ło w ą w śród protokołów posiedzeń Senatu A k ad em ickiego UJ (począw szy od roku 1873 r.) oraz innych akt senackich dotyczących organizacji studenckich - w tym także m ateriałów pośw ięconych C zytelni A kadem ickiej im. A dam a M ickiew icza i dokum entów rozm aitych zw iązków ideow o-politycz- nych m ających w pływ na działalność Koła (m .in. Federacji Polskich O rganiza­ cji Studenckich, Z rzeszenia Studentów Polskich, Z w iązku A kadem ickiej M ło­ dzieży Polskiej). W dalszej części pracy uw zględnione zostały akta posiedzeń Rady W ydziału Filozoficznego (1 873-1 945), jak i zbiory dokum entacji pozosta­ łych w ydziałów zw iązanych z przedsięw zięciam i Koła (przykładow o Tow arzy­ stwem B iblioteki U czniów N auk M atem atycznych). N astępnie zaś P. K ohler w ykorzystał zachow ane m ateriały własne Koła z okresu 1945-1950 i 1981-2003, dokum enty Stow arzyszenia Kół N aukow ych W ydziału M atem atyczno-P rzyrod­ niczego oraz akta Zw iązku M łodzieży Polskiej i Z rzeszenia Studentów Polskich (1 950-1970).

K siążka zaw iera pięć rozdziałów, z których najbardziej rozbudow ana je st część pośw ięcona dziejom Koła. Kalendarium zostało opracow ane w ch ronolo­ gicznie ułożonych odcinkach, w których w yróżniono zostały kolejne okresy ist­ nienia organizacji: przedstaw iono m.in. pierw sze próby utw orzenia Koła, jeg o pow olny rozw ój, a następnie rozkw it stow arzyszenia w okresie m iędzyw ojen­ nym oraz dokładny przebieg prac prow adzonych w spółcześnie. K ażdy z podroz­ działów dzieli się na akapity prezentujące następujące po sobie lata (w rozw inię­ ciu na m iesiące i dni), tak więc czytelnik ma szansę zapoznać się z bardzo dokładnym opisem w ydarzeń i podejm ow anych przez studentów akcji. N aszki­ cow ane zostały ram y praw ne funkcjonow ania Koła (obow iązujące statuty),

spraw y finansow e, dzieje rozm aitych sesji naukow ych i w ypraw badaw czych. A utor przytaczya liczne cytaty zarów no naw iązujące do w spom nień absol­ wentów, ja k i w yw odzące się z ówczesnej prasy oraz opracow ań naukow ych. Co więcej, każdy z przedstaw ionych okresów został przez autora zw ięźle podsum o­ w any przez zaznaczenie dokonań oraz zm iany w statusie prawnym Koła, jak ie zaszły w om aw ianym czasie.

Z rozum ienie losów stow arzyszenia w szerszym kontekście historycznym um ożliw ia rozdział pośw ięcony podstaw om prawnym działalności Koła Przy­ rodników Studentów U niw ersytetu Jagiellońskiego. O prócz w yczerpujących in­ form acji z dziedziny ustaw odaw stw a, fragm ent ten zaw iera zw ięzłe odniesienia do dziejów ośw iaty w Polsce od połowy XIX w., a w ięc prezentuje sytuację szkół w yższych w m om encie uzyskania przez G alicję autonom ii, następnie om aw ia m iędzyw ojenne ustawy akadem ickie i ich tło polityczne, zaś w części końcow ej przedstaw iono losy uniw ersytetów w okresie PRL. Kalendarium uzu­ pełnione zostało rozdziałam i pośw ięconym i działalności wydaw niczej Koła oraz opisom i relacjom z odbytych w ycieczek. A utor skrupulatnie odnotow ał w szelkie publikacje sygnow ane przez stow arzyszenie oraz sposoby ich edycji, od skryptów poprzez publikacje naukow e (pierw sza z r. 1910 - Klucz do ozna­ czania zwierząt kręgowych ziem polskich) aż po w ydaw nictw a jubileuszow e {Biuletyn Informacyjny Kola). W dalszej części książki zam ieszczone zostały w spom nienia z lat m inionych oraz relacje z wypraw, co stanow i cenny m ateriał, jak o że nie pow stała ja k dotąd obszerna księga jub ileu szow a Koła. W pracy uw zględniono w ypow iedzi siedm iu osób, poczynając od okresu tuż przed drugą w ojną św iatow ą aż po w spółczesność. M ają one charakter narracyjny i anegdo­ tyczny, natom iast opisy studenckich w ypraw badaw czych ujęte zostały w bar­ dziej zw ięzłą form ę katalogu „fiszek” : relację poprzedza nagłów ek inform ujący o czasie, celu i osiągnięciach ekspedycji; w publikacji przedstaw ione zostały w ycieczki z lat 1985-2003. Poza tym w książce znajduje się rozdział pośw ięco­ ny najw ybitniejszym członkom Koła (biogram y), dw a aneksy z tekstam i źródło­ wymi (statuty Koła Przyrodników oraz jeg o kolejne w ładze) oraz indeks osób. D odatkow ym atutem są fotografie, ilustrujące działalność Koła, poczynając od czasów m iędzyw ojennych po w spółczesne.

Podsum ow ując uznać należy, iż autor osiągnął w yznaczony zam iar: opraco­ wał w yczerpujące kalendarium z dziejów Koła Przyrodników Studentów U ni­ w ersytetu Jagiellońskiego. W swojej pracy uw zględnił obow iązujące na prze­ strzeni lat w arunki polityczne oraz obow iązujące akty prawne. U dokum entow ał dokonania K oła - publikacje, egzotyczne wyprawy, akcje o charakterze społecz­ nym. K siążka ta została oparta na rzetelnie zgrom adzonym m ateriale źródło­ wym (w yczerpujące przypisy św iadczą o starannej kw erendzie w archiw ach UJ), dzięki czem u stała się doskonałą pom ocą dla badaczy zainteresow anych dziejam i U niw ersytetu Jagiellońskiego oraz rozwojem studenckiego ruchu nau­ kow ego w Polsce.

Przypisy

1 M .in. Bibliografia botaniki w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (IS 18-1952-2000), K raków 2004; Bo­ tanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Aka­ demii Umiejętności (1815-1952), K raków 2002; Polskie badania paleoboianiczne trze­ ciorzędu, K raków 2001; Zielnik Józefa Jundzilla, K raków 1995.

: J. D y b i e c : Uniwersytet Jagielloński 1918-1939, K raków 2000, s. 333.

3 J. W a j d a : Zarys historii Kola Przyrodników Studentów Uniwersytetu Jagielloń­ skiego, K raków 1987; W. M r ó z : Zarys historii Kola Przyrodników Studentów Uni­ wersytetu Jagiellońskiego, K raków 1997.

Ewelina Tylińska

Instytut H istorii N auki PAN W arszaw a

Jone R u k ś e n i e n e , D alia J o n y n a i t e : Vilniaus universiteto herba- riuo senoji kolekcija. Vilnius 2006 Lietuvos nacionaline U N ESC O kom isija, 119 s., ilustr.

Zanim fotografia zdom inow ała szatę ilustracyjną przyrodniczych publikacje zam ieszczano w nich ryciny - głów nie grafiki tw orzone w różnych, coraz bar­ dziej doskonalonych technikach. Rozwój ilustracji będących dopełnieniem nau­ kow ego przekazu m ożna zauw ażyć od lat 20. XIX w., kiedy to w ynalazek lito­ grafii znacznie ułatwił i obniżył koszt powielania rysunków, a n a s tę p n ie -w drugiej połow ie XIX w., gdy m iejsce odbitek litograficznych zajęły drzew oryty. W zo­ rem służącym za podstaw ę tych przedstaw ień były rysunki oraz barw ne akw are­ le i pastele, w ykonyw ane zarów no przez w yszkolonych artystów i rytow ników ja k rów nież przez sam ych przyrodników, kopiow ano też prace ju ż op ublikow a­

ne - najczęściej ilustracje zam ieszczane w obcych czasopism ach. Ideałem była sytuacja, gdy ilustracje m ogły być w ykonane z natury, i gdy ich tw órca posiadał zarów no w iedzę p rz y ro d n iczą ja k i zdolności plastyczne.

Jednym z tak uzdolnionych przyrodników był K onstanty Prószyński (P ró­ szyński, w wersji litewskiej - Prośinskio) (1 859-1 93 6), który w latach 1919-36 zajm ow ał stanow isko inspektora Ogrodu Botanicznego U niw ersytetu Stefana B atorego w Wilnie. Prószyński prow adził badania floty krajow ej, zajm ow ał się zw łaszcza tzw. flo rą kresową; najwięcej uwagi pośw ięcił jed n ak badaniu grzy­ bów w yższych. W ykorzystując swoje zdolności m alarskie stw orzył atlas roślin w yższych, a także atlas grzybów składający się z kilku tysięcy barw nych tablic. D zieła tego jed n ak nie zdołał opublikow ać z pow odu trudności fin ansow y ch1.