REALIZACJA BEZPIECZEŃSTWA
ENERGETYCZNEGO POLSKI
Justyna Trubalska
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna im. Jana Zamoyskiego w Zamościu, Koszary 8, 22-400 Zamość, justyna.trubalska@gmail.com
Streszczenie. Celem artykułu jest analiza działań podejmowanych przez rząd Polski w celu realizacji bezpieczeństwa energetycznego. Biorąc pod uwagę jego specyfi czne uwarunkowania, realizacja bezpieczeństwa energetycznego Polski sprowadza się do trzech poziomów. Na poziomie państwa jest ono realizowane między innymi poprzez próby dywersyfi kacji struktury bilansu surowcowo-energetycznego oraz rozbudowę infrastruktury. Na poziomie Unii Europejskiej bezpieczeństwo energetyczne Polski jest realizowane w kontekście budowy wspólnego rynku energii, a także rozbudowy sieci transeuropejskich. Z kolei na poziomie międzynarodowym, realizacja bezpieczeństwa odbywa się poprzez dywersyfi kację struktury kontraktów na import surowców energetycznych oraz działania zmierzające do budowy międzynarodowych projektów infrastrukturalnych.
Słowa kluczowe: polityka energetyczna Polski, projekty infrastrukturalne, bezpieczeństwo ener-getyczne, realizacja bezpieczeństwa energetycznego
WSTĘP
Surowce energetyczne stanowią produkt strategiczny, tym samym speł-niają jednocześnie trzy kryteria: konieczność zastosowania w gospodarce, brak substytutu, powszechnie postrzegane jako strategiczne1. Ze względu na
szczególne znaczenie surowców energetycznych dla funkcjonowania państwa, należy stwierdzić, że determinantą roli i pozycji państw jest dostęp do surow-ców energetycznych. Głównym wyznacznikiem wskazanego stanu rzeczy są przede wszystkim negatywne konsekwencje kryzysów energetycznych, wystę-pujących, z różnym natężeniem, w stosunkach międzynarodowych od 1973 roku. Dodatkowo prognozy dotyczące wzrostu zużycia nieodnawialnych źródeł energii, a także wzrost niestabilności politycznej w państwach posiadających znaczne ich zasoby, zwiększają naturę zagrożeń płynących od pojedynczych
1 A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Cześcik, K. Sochacka, Co to jest bezpieczeństwo
ener-getyczne państwa, w: Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, red. S. Dębski,
państw, jak i całego systemu międzynarodowego2. W literaturze przedmiotu nie
wypracowano jednolitej, obowiązującej defi nicji pojęcia „bezpieczeństwo ener-getyczne”. Powszechnie jest ono utożsamiane z bezpieczeństwem dostaw
(secu-rity of supply), które jest defi niowane jako niezawodność dostaw po rozsądnej
cenie3. Wskazana defi nicja ulegała wielokrotnemu rozszerzeniu, m.in. w ramach
Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP), który bezpieczeństwo energetyczne defi niuje jako dostępność energii w każdym czasie, w różnych for-mach, w wystarczającej ilości i po rozsądnej cenie4.
Trudności defi nicyjne wynikają również z braku jednolitego podejścia do analizowanego pojęcia w istniejących dokumentach obowiązujących w poszcze-gólnych państwach. Również w Polsce obecnie funkcjonuje kilka defi nicji bezpieczeństwa energetycznego. Chronologicznie pierwsza, zawarta w Usta-wie z dnia 10 kUsta-wietnia 1997 roku – Prawo energetyczne, defi niuje bezpieczeń-stwo energetyczne, jako „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”5. Druga defi nicja została zawarta w Doktrynie zarządzania
bezpie-czeństwem energetycznym i zgodnie z wymienionym dokumentem analizowane pojęcie to: „zdolność do zaspokojenia w warunkach rynkowych popytu na ener-gię pod względem ilościowym i jakościowym po cenie wynikającej z równo-wagi popytu i podaży, przy zachowaniu zasad ochrony środowiska”6. Trzecia
defi nicja została określona w dokumencie Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, przyjętym przez Radę Ministrów 10 listopada 2009 roku, w którym bez-pieczeństwo dostaw paliw to: „zapewnienie stabilnych dostaw paliw i energii na poziomie gwarantującym zaspokojenie potrzeb krajowych po akceptowalnych przez gospodarkę i społeczeństwo cenach, przy założeniu optymalnego wyko-rzystania krajowych zasobów surowców energetycznych oraz poprzez dywersy-fi kację źródeł i kierunków dostaw ropy naftowej, paliw ciekłych i gazowych”7.
Należy zaznaczyć, że bezpieczeństwo energetyczne jest celem polityki energe-tycznej. Jak słusznie zauważyła Anna Walaszek-Pyzioł, polityka energetyczna stanowi: „kompleks funkcjonalnie ze sobą powiązanych działań prawnych i
fak-2 L. Cheaster, Does the Polysemic Nature of Energy Security Make it a “Wiceked”
Prob-lem?, „Worlds Academy of Science, Engineering the Technology” 2009, nr 54, s. 1107–1109;
L. Cheaster, Conceptualising Energy Security and Making Explicite its Polysemic Nature, „Energy Policy” 2010, t. 38, s. 887–888.
3 D. Yering, Ensuring Energy Security, „Foregin Affairs” 2006, t. 85 (2), s. 70.
4 World Energy Assessment: Energy and the Challange of Susainability, United Nationas
Development Programme, Nowy Jork 2000, s. 113.
5 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo Energetyczne, Dz.U. z 1997, nr 54, poz. 348
z późn. zm.
6 Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym, Ministerstwo Gospodarki
i Pracy maj 2004, Warszawa, s. 5.
7 Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Załącznik do Uchwały nr 202/2009. Rady
tycznie podejmowanych przez organy państwa, zmierzające do ukształtowania sektora energetycznego w taki sposób, aby realizował cele społeczno-gospodar-cze, do których zalicza się w szczególności zapewnienie bezpieczeństwa ener-getycznego”8.
Analiza wskazanych defi nicji pozwala na sformułowanie defi nicji bezpie-czeństwa energetycznego, jako procesu dążenia do zapewnienia nieprzerwanego dostępu do surowców energetycznych po przystępnej cenie i z poszanowaniem ochrony środowiska, w celu zachowania prawidłowego funkcjonowania gospo-darki. Przy jednoczesnym założeniu, że celem bezpieczeństwa energetycznego – ze względu na uwarunkowania – nie jest dążenie do samowystarczalności energetycznej, a dążenie do zminimalizowania negatywnych konsekwencji, będących skutkiem jego zagrożeń.
Celem artykułu jest analiza realizacji bezpieczeństwa energetycznego Polski. Za zasadne wydaje się przedstawienie uwarunkowań oraz celów bez-pieczeństwa energetycznego analizowanego podmiotu, co jest istotne z punktu widzenia określenia optymalnych kierunków jego realizacji, zakładając, że naj-istotniejszym elementem bezpieczeństwa energetycznego państwa jest istniejąca infrastruktura przesyłowa, odbiorcza i magazynowa na jego terytorium.
UWARUNKOWANIA BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO POLSKI Literatura przedmiotu wymienia wiele wskaźników służących do określe-nia poziomu bezpieczeństwa energetycznego państwa9. Na potrzeby niniejszego
opracowania przyjęto podejście zaproponowane przez Larry’ego Hughesa, który w celu oceny poziomu bezpieczeństwa energetycznego państwa określił następujące jego wskaźniki: informację o zasobach energetycznych na teryto-rium państwa, informację o dostawcach surowców energetycznych oraz istnieją-cej infrastrukturze przesyłowej i magazynowej10.
Całkowite zużycie energii pierwotnej w Polsce w 2011 roku wyniosło 102,8 mln toe (wykres 1). Struktura zużycia energii pierwotnej (energy mix): ze względu na znaczne zasoby węgla w dalszym ciągu stanowi on dominujący nośnik w strukturze bilansu surowcowo-energetycznego, tj. 58%, następnie ropa naftowa – 26%, gaz ziemny – 13%, odnawialne źródła energii – 3%. Węgiel stanowi stabilizator bezpieczeństwa energetycznego Polski, co ma znaczenie w kontekście niewielkich zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego, które ze względu na znaczny popyt należy importować. W 2011 roku import
8 A. Walaszek-Pyzioł, Energia i prawo, Warszawa 2002, s. 13; szerzej zob. D. G.
Vic-tor, L. Yueh, The New Energy Order Managing Insecurities in the Twenty-fi rst Century, „Foreign Affairs” 2010, t. 89 (1), s. 61–73.
9 Por. M. Kaliski, D. Staśko, Bezpieczeństwo energetyczne w gospodarce paliwowej
Pol-ski, Kraków 2006.
nych surowców energetycznych do Polski wyniósł odpowiednio 25,56 mln toe i 9,72 mln toe (procentowy udział poszczególnych dostawców przedstawiono na wykresie 2).
Wykres 1. Całkowite zużycie energii pierwotnej w Polsce z podziałem na poszczególne źródła w 2011 roku (mln toe)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: BP Statistical Review of World Energy. June 2012, BP, Londyn 2012, http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/Statistical-Review-2012/statistical_review_of_world_
energy_2012.pdf.
Obecnie import surowców energetycznych jest zjawiskiem występującym powszechnie. Ma on negatywny wpływ na funkcjonowanie państwa w przy-padku niezrównoważonej struktury importowej dostawców, niskiego poziomu dywersyfi kacji tras przesyłu surowców energetycznych oraz zachwiania struk-tury bilansu surowcowo-energetycznego. Odnosi się to przede wszystkim do braku równowagi: struktury dostawców surowców energetycznych, tras prze-syłu surowców oraz surowców, wchodzących w skład struktury bilansu surow-cowo-energetycznego.
Rada Ministrów 24 października 2000 roku przyjęła Rozporządzenie w sprawie minimalnego poziomu dywersyfi kacji dostaw gazu ziemnego11, które
określa maksymalny udział importu gazu ziemnego z jednego źródła pocho-dzenia w stosunku do całkowitej wielkości importowanego gazu ziemnego w danym roku. W latach 2010–2014 nie powinna ona być wyższa niż 70%. Jak wykazano na wykresie 2, Federacja Rosyjska posiada przewagę w dosta-wach ropy naftowej oraz gazu ziemnego, odpowiednio: 89,7% oraz 92,4% cało-ści importu, co znacznie przekracza wskazany w Rozporządzeniu procentowy udział dostawców surowców energetycznych do Polski. Silne uzależnienie od dostaw z kierunku wschodniego jest spowodowane kosztami ekonomicznymi, a przede wszystkim istniejącą infrastrukturą przesyłową i odbiorczą. Pociąga to za sobą dwie zasadnicze konsekwencje. Polska nie dysponuje możliwo-ścią elastycznego kreowania struktury dostawców surowców energetycznych ani kierunków dostaw, ze względu na fi zyczny brak infrastruktury odbiorczej
i przesyłowej z kierunków innych niż wschodni. Natomiast punkty odbiorcze w zachodniej i południowej części Polski nie zapewniają wystarczającej przepu-stowości gazu ziemnego.
Wykres 2. Struktura importu gazu ziemnego i ropy naftowej do Polski w 2011 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: BP Statistical Review of World Energy. June 2012, BP, Londyn 2012,http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/Statistical-Review2012/statistical_review_of_world_
energy_2012.pdf.
W kontekście realizacji Gazociągu Północnego oraz planu budowy gazo-ciągu South Stream, niedostatki w infrastrukturze, zarówno na terytorium Pol-ski, jak i braku połączeń innych niż Gazociąg Jamał–Europa (GJE) i Rurociąg naftowy Przyjaźń, wpływają na spadek znaczenia Polski jako państwa tranzyto-wego. Należy również wziąć pod uwagę infrastrukturę przesyłową, za pomocą której dostarcza się surowce energetyczne do Polski. Zarówno Gazociąg Jamał– Europa, jak i ropociąg Przyjaźń pozwala na ich odbiór ze wschodu. Występuje natomiast defi cyt w infrastrukturze na linii północ–południe. Na terytorium
analizowanego podmiotu nie występują połączenia systemu przesyłowego zapewniające integralność wewnętrznego systemu przesyłowego. Istotny z tego punktu widzenia jest fakt, że Polska na tle państw członkowskich Unii Euro-pejskiej stanowi „wyspę energetyczną”, co ma uzasadnienie w odniesieniu zarówno do połączeń w ramach jej terytorium, jak również do braku połączeń z transeuropejskimi systemami przesyłowymi. Świadczy to o niewykorzystaniu potencjału wynikającego z położenia geopolitycznego Polski. Do 2010 roku działania ograniczały się do projektów, które były skoncentrowane na dywer-syfi kacji kierunków przesyłu surowców (m.in. gazociąg polsko-czeski), a nie na źródłach zakupu gazu ziemnego. Wykazane uwarunkowania pozwalają stwier-dzić, że bezpieczeństwo energetycznej Polski jest silnie skorelowane z infra-strukturą przesyłową, odbiorczą oraz magazynową.
Zatem, obok racjonalnego i efektywnego wykorzystania zasobów węgla kamiennego oraz dywersyfi kacji źródeł i kierunków dostaw surowców ener-getycznych, podstawowym czynnikiem, który ma wpływ na bezpieczeństwo energetyczne Polski jest realizacja projektów infrastrukturalnych. Traktowanie rozbudowy infrastruktury, jako kluczowego elementu, mającego znaczenie dla wzrostu bezpieczeństwa energetycznego Polski jest zasadne. Inwestycje w nowe projekty poszukiwawcze i eksploatacyjne nie mają sensu bez odpowiedniej infrastruktury. Jak zauważył Przemysław Żurawski vel Grajewski: „… Rze-czywistym gwarantem bezpieczeństwa energetycznego Polski są zatem two-rzące je inwestycje infrastrukturalne, a nie rozwiązania prawne”12. W praktyce
odnosi się to do możliwości samodzielnego i elastycznego kształtowania prze-syłu surowców energetycznych do Polski, co bez wątpienia przyczynia się do wymiernego i praktycznego wzrostu bezpieczeństwa energetycznego.
DZIAŁANIA NA RZECZ ZAPEWNIENIA BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO POLSKI
Realizacja bezpieczeństwa energetycznego jest długotrwałym i skompli-kowanym procesem, który wykracza poza możliwości pojedynczych państw. Uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski stanowią podstawę do działań, których głównym celem jest rozbudowa infrastruktury odbiorczej i przesyłowej. Stanowi to podstawę dla dywersyfi kacji źródeł pochodzenia surowców energetycznych, a przede wszystkim stwarza możliwość uelastycz-nienia struktury dostawców surowców energetycznych do Polski. Działania na rzecz bezpieczeństwa energetycznego ze względu na złożoność zagadnienia powinny być realizowane w sposób wielokierunkowy, wielopłaszczyznowy
12 P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Instrumentarium Unii
Europejskiej, „Analizy natolińskie” 2009, nr 7 (39), Centrum Europejskie Natolin, Warszawa
i kompleksowy. Uwzględniając specyfi kę bezpieczeństwa energetycznego Pol-ski, działania powinny uwzględnić następujące projekty:
– rozbudowę istniejącej infrastruktury przesyłowej i odbiorczej na teryto-rium Polski, przy uwzględnieniu jej, jako istotnego elementu rozbudowy sieci transeuropejskich;
– zwiększenie wydobycia surowców energetycznych z własnych źródeł; – kontrakty na dostawy surowców energetycznych;
– zróżnicowanie struktury surowców energetycznych.
Rozbudowa istniejącej infrastruktury przesyłowej i odbiorczej na teryto-rium Polski jest wymuszona koniecznością zintegrowania punktów systemu przesyłowego, co bezpośrednio wpływa na poziom bezpieczeństwa energe-tycznego Polski, a w sposób pośredni również na bezpieczeństwo energetyczne państw Grupy Wyszehradzkiej oraz Unii Europejskiej. Nadmienić należy, że w ramach pierwszej z inicjatyw szefowie rządów państw Unii Europejskiej w 2010 roku uznali, iż wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego Unii Euro-pejskiej może nastąpić poprzez dywersyfi kację źródeł i tras przesyłu surowców energetycznych, jak również zauważyli zasadność realizacji projektu Korytarza Północ–Południe. W założeniach Korytarz ma stanowić pomost pomiędzy ter-minalem do odbioru skroplonego gazu ziemnego w Świnoujściu a terter-minalem Adria w Chorwacji. Realizacja projektów infrastrukturalnych przyczyni się do faktycznej integracji rynku gazu ziemnego13.
W ramach UE zagadnienia związane z bezpieczeństwem energetycznym i polityką energetyczną znajdują się w kompetencji jej państw członkow-skich. Tym samym, bezpieczeństwo energetyczne UE jest realizowane poprzez oddolne (państwowe) projekty na jego rzecz. Przy czym inwestycje, mające priorytetowe znaczenie dla UE, które głównie z powodów gospodarczych nie mogłyby zostać zrealizowane, bądź też zostałyby odłożone w czasie, mogą uzy-skać dofi nansowanie z jednego z trzech programów: Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ), Europejskiego Programu na rzecz naprawy Gospodarczej (European Energy Programme for Recovery – EEPR) lub
Trans--European Energy Network (TEN-E). Projekty dofi nansowane w ramach
wymienionych programów mają przyczynić się do rozbudowy transeuropej-skich sieci przesyłowych, które zapewnią fi zyczną możliwości zastosowania mechanizmów solidarności energetycznej w ramach UE. Należy zauważyć, że działania na poziomie Unii Europejskiej mają charakter wielokierunkowy. Po pierwsze, dotyczą zarówno realizacji inwestycji, których efektem jest wyrów-nanie różnic występujących na poziomie państw, jak również na poziomie bila-teralnym. Po drugie, odnoszą się do niwelowania braków w infrastrukturze przesyłowej pomiędzy państwami członkowskimi, a także mają na celu budowę transeuropejskiej infrastruktury przesyłowej. Po trzecie, dotyczą realizacji
13 Declaration of the Budapest V4+ Energy Security Summit, Budapeszt 24 lutego 2010 r.,
projektów infrastrukturalnych, których efektem końcowym jest wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego, zarówno państw benefi cjentów, jak i wpły-wających na poprawę bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej jako całości. Wsparcie inwestycji, które mają realny wpływ na bezpieczeństwo ener-getyczne Unii Europejskiej, jest związane przede wszystkim z celem wyzna-czonym przez Komisję Europejską – z integracją rynków energii elektrycznej i gazu ziemnego.
W tym kontekście, rozbudowa istniejącej infrastruktury przesyłowej i odbiorczej oraz rozwój transeuropejskiego systemu przesyłowego odnoszą się do projektów, takich jak:
– rozbudowa połączeń systemu przesyłowego oraz rozbudowa pojemności magazynowych na terytorium Polski;
– budowa terminala do odbioru skroplonego gazu ziemnego w Świnouj-ściu;
– realizacja projektów infrastrukturalnych, mających istotne znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej.
Tabela 1. Lista inwestycji infrastrukturalnych, realizowanych na terytorium Polski
Nazwa gazociągu Program /kwota dofi nansowaniaKoszt inwestycji/ Okres realizacji Szczecin–Gdańsk POIiŚ 929,2/226,9 mln zł 2011–2013 Rembelszczyzna–
–Gustorzyn POIiŚ 628,8/121,6 mln zł 2011–2014 Szczecin–Lwówek POIiŚ 647,02/159,3 mln zł 2011–2014 Gustorzyn–Odolanów POIiŚ 638/175,5 mln zł (modernizacja)2011–2014 Jeleniów–Dziwiszów POIiŚ 101,5/43,9 mln zł 2011–2014 Polkowice–Żary POIiŚ 81/25,6 mln zł 2012–2014 Zdzieszowiece– –Wrocław POIiŚ 334,8/59,9 mln zł 2013–2015 Skoczów–Komorowice– –Oświęcim POIiŚ 155,4/42,9 mln zł 2013–2015 Świnoujście–Szczecin
wraz z tłocznią gazu
w Goleniowie EEPR
86/42,89 mln euro
14/7 mln euro 2007–2013
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.gaz-system.pl.
Za system przesyłowy w Polsce jest odpowiedzialny Operator Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S.A. Obecnie realizuje on szereg projektów mają-cych znaczenie w zakresie bezpieczeństwa dostaw, zarówno dla bezpieczeństwa energetycznego Polski, jak i Unii Europejskiej. W tabeli 1 przedstawiono listę
realizowanych projektów infrastrukturalnych, których celem jest uelastycznie-nie struktury przesyłowej w Polsce. Realizacja wymienionych projektów przy-czyni się do eliminacji „wąskich gardeł”, czyli regionów, które nie posiadają infrastruktury przesyłowej. Należy zauważyć, że budowa gazociągu Szcze-cin–Gdańsk stanowi element gazociągu Świnoujście–Gdańsk, który jest istotny w związku z planami budowy połączenia polsko-litewskiego.
W związku z brakiem połączeń pomiędzy poszczególnymi podziemnymi magazynami gazu (PMG), istotne są projekty łączące poszczególne magazyny. Jedną z takich inwestycji jest modernizacja istniejącego gazociągu Odolanów– Gustorzyn–Mogilno, łączącego PMG Wierzchowice z PMG Mogilno. Pod-ziemne magazyny gazu, jako pojedyncze elementy infrastruktury odgrywają istotną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego państwa14. W
Pol-sce funkcjonuje obecnie 8 podziemnych magazynów gazu o łącznej pojemności czynnej 1837,89 mln m3, w praktyce przekłada się to na uzupełnienie różnic
wynikających z sezonowych wahań zapotrzebowania na surowiec. Tym samym obecne pojemności gazu ziemnego nie mogą zapewnić bezpieczeństwa energe-tycznego państwa w przypadku długookresowego wstrzymania dostaw surowca w okresie zimowym15. Działania podjęte w celu ich rozbudowy są istotne ze
względu na: bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego, wynikające z mało ela-stycznych kontraktów importowych, oraz możliwość wystąpienia awarii sys-temu przesyłowego16. Według planów operatora systemu magazynowania
paliw gazowych – Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. – zakła-dana docelowa pojemność magazynowa ma wzrosnąć do 2845 mln m3 w 2020
roku. Powiększanie czynnych pojemności magazynowych – jak zaznaczono w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013 (NSRO) – jest istotne z punktu widzenia zapewnienia prawidłowego funkcjonowania państwa i odnosi się do zwiększenia możliwości przeciwdziałania zagrożeniom natury politycznej oraz ekologicznej17. Realizacja ukazanych powyżej projektów
prze-syłowych jest warunkiem zapewniającym opłacalność ekonomiczną budowy terminala do odbioru gazu skroplonego LNG w Świnoujściu. Ma to swoje uza-sadnienie w związku z koniecznością przesyłu gazu ziemnego, zarówno do innych części Polski, jak również na zachód i południe Europy. Terminal LNG w Świnoujściu jest inwestycją zapewniającą realną możliwość uelastycznienia kierunków dostaw gazu. Jednocześnie stanowi odpowiedź na podjętą w dniu
14 J. Trubalska, Podziemne magazyny gazu jako element bezpieczeństwa energetycznego
Polski, „TEKA Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych” 2010, t. 5, s. 110.
15 P. Kossowski, J. Stopa, S. Rychlicki, Podziemne magazyny gazu jako element systemu
bezpieczeństwa energetycznego i rynku gazowego, „Polityka Energetyczna” 2007, t. 10, zeszyt
specjalny 2, s. 135.
16 S. Brańka, Ekonomiczne uwarunkowania lokalizacji podziemnych magazynów gazu na
przykładzie Polski, „Geologia” 2009, t. 35, z. 3, s. 451.
17 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy
19 sierpnia 2008 roku Uchwałę Rady Ministrów w sprawie działań mających na celu dywersyfi kację dostaw gazu ziemnego do Polski18. Koszt inwestycji
jest szacowany na 2,7 mld zł19, a jej ukończenie jest zaplanowane na
przeło-mie lat 2013–2014. Początkowe możliwości odbiorcze mają wynosić 5 mld m3
rocznie z możliwością powiększenia dostaw do 7,5 mln m3. Jak zauważył
Ricardo Pulti – dyrektor zarządzający Europejskiego Banku Odbudowy i Roz-woju (EBOiR), realizacja inwestycji ma „zasadnicze znaczenie dla bezpieczeń-stwa energetycznego w Polsce oraz w Europie Środkowej, ponieważ oznacza dywersyfi kację źródeł i kierunków dostaw gazu ziemnego w regionie. Euro-pejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOiR) konsekwentnie wspiera poprawę bezpieczeństwa energetycznego w Europie Wschodniej, zaś terminal LNG w Polsce jest wielkim krokiem naprzód w budowie transeuropejskich sieci energetycznych”20.
Należy zaznaczyć, że terminal wpisuje się w logikę działań przyjętych przez państwa Grupy Wyszehradzkiej i budowy wspólnego korytarza przesyło-wego na linii północ–południe, a także stanowi odpowiedź na realizację projektu budowy jednolitego rynku gazu ziemnego w ramach UE21. Terminal w
Świnouj-ściu jest pierwszą tego typu inwestycją w regionie Morza Bałtyckiego i wpisuje się w plan budowy wspomnianego korytarza, czyli sieci gazociągów łączących terminal w Świnoujściu z Krk (w Chorwacji). Realizacja inwestycji stworzy realną możliwość handlu gazu z pominięciem Federacji Rosyjskiej, a także zapewni możliwość dywersyfi kacji źródeł pozyskiwania gazu, np. o Katar oraz Algierię. Terminal LNG stanowi istotny element tworzonych transeuropejskich sieci energetycznych. Wraz z realizacją innych połączeń międzysystemowych potencjalnie wpływa na możliwość pełnienia przez Polskę roli dostawcy skro-plonego gazu do państw Unii Europejskiej. Wartość dodaną inwestycji stanowi faktyczna dywersyfi kacja kierunku przesyłu oraz źródeł zakupu gazu ziemnego, a co za tym idzie – zwiększa elastyczność dostaw. Daje możliwość efektywnego dopasowania do potrzeb źródeł pochodzenia gazu ziemnego. Poprzez zawieranie kontraktów krótkoterminowych (zakupy na rynkach typu spot), poprawie ule-gnie również bezpieczeństwo energetyczne Polski w okresie krótko- i średnio-terminowym. Dodatkowo rozwój sieci przesyłowej Szczecin–Gdańsk, a także
18 Dostępna na: http://www.premier.gov.pl/rzad/uchwaly/uchwaly/uchwala_w_sprawie_
dzialan_maja,1015/.
19 Budowa terminala LNG w Świnoujściu jest dofi nansowana ze środków EEPR – 245 mln
zł, POIiŚ – 456 mln zł; środki własne Gaz-System wynoszą 1,1 mld zł, a z kredytów: Europe-jskiego Banku Odbudowy i Rozwoju – 300 mln zł oraz EuropeEurope-jskiego Banku Inwestycyjnego – 600 mln zł.
20 EBOiR da 300 mln zł kredytu na budowę terminalu LNG,
http://www.budownic-two.wnp.pl/eboir-da-300-mln-zl-kredytu-na-budowe-terminalu-lng,180354_1_0_0.html (dostęp: 4.10.2012).
21 J. Ciborski, Terminal LNG – rewolucja w gazie,
budowa polsko-litewskiego gazociągu przyczyni się do wzrostu bezpieczeństwa państw regionu Morza Bałtyckiego. W kontekście relacji polsko-rosyjskich, pra-widłowe funkcjonowanie terminala oraz dostęp do nowych źródeł pozyskania gazu ziemnego umożliwią polskim fi rmom wzmocnienie pozycji w przypadku przyszłych negocjacji ceny rosyjskich surowców.
Istotna z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego jest realizacja inwestycji infrastrukturalnych, które bezpośrednio łączą system przesyłowy Pol-ski z systemami przesyłowymi państw Unii EuropejPol-skiej. Inwestycje w projekty infrastrukturalne są determinowane przede wszystkim przez cele UE, takie jak m.in.: wypracowanie mechanizmów solidarności energetycznej i możliwość ich praktycznego zastosowania, wzmocnienie bezpieczeństwa dostaw. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego jest trudnym i nieustannym procesem, którego realizacja wykracza poza możliwości pojedynczych państw. W tym celu logika działań na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego państwa powinna odnosić się do stworzenia powiązań z innymi państwami, w celu włączenia regionów peryferyjnych UE do systemu przesyłowego. Istotna z punktu widze-nia realizacji tego typu inwestycji jest Decyzja nr 1364/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej z dnia 6 września 2006 roku22,
ustanawia-jąca wytyczne dla transeuropejskich sieci energetycznych, by wspierać pro-jekty infrastrukturalne leżące w interesie Unii Europejskiej. Dotyczy to budowy gazociągów łączących analizowany podmiot z systemem przesyłowym Litwy, a co za tym idzie również z systemami przesyłowymi Łotwy, Estonii i Finlandii (z jednej strony) a systemami Niemiec, Danii, Szwecji oraz Republiki Cze-skiej (z drugiej strony), które w obecnym stanie są niezbędne dla zwiększenia poziomu bezpieczeństwa energetycznego Polski. Do projektów mających szcze-gólne znaczenie dla realizacji bezpieczeństwa energetycznego Polski zaliczyć należy:
– gazociąg polsko-litewski; – gazociąg polsko-niemiecki; – gazociąg polsko-czeski; – gazociąg polsko-słowacki.
Pierwszą z wymienionych inwestycji należy rozpatrywać w kontekście prac poszukiwawczo-eksploatacyjnych, prowadzonych przez Polskie Gór-nictwo Naftowe i GazowGór-nictwo Norway, na terytorium zarówno Norwegii, jak i Danii. Działania poszukiwawcze wpisują się w zakres projektów, któ-rych celem jest dążenie do zwiększenia wydobycia surowców energetycznych pochodzących z własnych źródeł. Gazociąg Bałtycki/Baltic Pipe stanowi istotny element łączący Polskę z Danią – wpisuje się w projekt budowy Korytarza Północ–Południe oraz koncepcję Baltic Energy Market Interconnection Plan
(BEMIP)23. Realizacja inwestycji przyczyni się do wzmocnienia
bezpieczeń-stwa energetycznego Polski, poprzez dywersyfi kację źródeł pochodzenia gazu ziemnego oraz źródeł jego pozyskania, a dodatkowo stanowi alternatywę dla połączenia Berlin-Szczecin. Stanowi też uzupełnienie infrastruktury przesyło-wej dla budowanego terminala LNG w Świnoujściu, która służyłaby ewentual-nemu reeksportowi nadwyżek importowanego surowca24. W październiku 2013
roku Komisja Europejska przyznała inwestycji statut „projektu o znaczeniu wspólnotowym” (Project of Common Interest)25.
Mapa 1. Planowany przebieg gazociągu bałtyckiego
Źródło: BEMIP Gas Regional Investment Plan. 2012–2021, Annex: Infrastructure Projects, s. 29.
Budowa wspólnego rynku energii elektrycznej i gazu ziemnego w ramach UE wymusza na jej państwach członkowskich podejmowanie inicjatyw, które przyczynią się do budowy niezawodnego systemu połączeń gazowych. W przy-padku zaburzonej struktury kierunków dostaw surowców energetycznych do
23 Baltic Energy Market Interconnection Plan stanowi jeden z priorytetów rozwoju
infrastruktury energetycznej, jakie zostały wyznaczone przez Unię Europejską w ramach Dru-giego strategicznego przeglądu energetycznego (komunikat Komisji Europejskiej z dnia 13 listopada 2008 r. – Drugi strategiczny przegląd sytuacji energetycznej).
24 Analiza na temat działań na rzecz bezpieczeństwa państwa w obszarze gazu ziemnego
realizowanych przez struktury administracji rządowej RP i spółki energetyczne, Warszawa 2009,
s. 11.
25 Gazociąg Bałtycki/ Baltic Pipe,
Polski, konieczne jest podejmowanie działań wielokierunkowych. W praktyce oznacza to konieczność współpracy bilateralnej w celu budowy oraz rozbudowy już istniejącej infrastruktury przesyłowej, której realizacja przyczyni się do wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego UE, jako całości.
Z tego punktu widzenia istotna jest budowa gazociągu łączącego system przesyłowy Polski i Litwy. W celu analizy uwarunkowań opłacalności realizacji inwestycji, 5 kwietnia 2011 roku fi rmy OGP Gaz-System S.A. oraz AB Lietuvos Dujos podpisały umowę we wskazanym zakresie. Należy zauważyć, że jest to kolejna inwestycja, która – obok wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego oraz zwiększenia elastyczności kreowania kierunków dostaw zainteresowa-nych państw – w sposób bezpośredni wpłynie na wzmocnienie bezpieczeństwa dostaw w tej części Europy oraz połączy państwa regionu Morza Bałtyckiego z pozostałymi państwami UE. Budowa gazociągu polsko-litewskiego wpisuje się w ramy dwóch projektów. Po pierwsze, wspomnianego projektu budowy zintegrowanego rynku energii i gazu ziemnego UE. Po drugie, stanowi ele-ment realizacji strategii, której celem jest zintegrowanie rynków energii państw basenu Morza Bałtyckiego w ramach Baltic Energy Market Interconnection Plan (BEMIP). Projekt otrzymał dofi nansowanie z programu TEN-E w wysoko-ści 425 tys. euro na analizę wspomnianych uwarunkowań. W przypadku gazo-ciągu polsko-litewskiego będzie on zasilany gazem, pochodzącym z terminala LNG w Świnoujściu oraz poprzez system gazociągów przesyłowych na tery-torium Polski z połączenia polsko-czeskiego, a także z gazociągu Bałtyckiego. Rozpoczęcie inwestycji jest planowane na 2016 roku, a jej realizacja doprowa-dzi do włączenia państw bałtyckich do europejskiego systemu przesyłowego, co wpłynie na wzmocnienie bezpieczeństwa całej Unii Europejskiej26. Budowa
gazociągu polsko-litewskiego w sposób wymierny przekłada się na realiza-cję bezpieczeństwa energetycznego zainteresowanych państw, jak również wpływa w sposób bezpośredni na wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego całej UE.
Kontrakty na dostawy gazu ziemnego z Niemiec podpisane 17 sierpnia 2006 roku oraz w dniu 28 lipca 2009 roku spowodowały konieczność rozbu-dowy zdolności przesyłowych istniejącej infrastruktury. Należy zauważyć, że na podstawie wskazanych kontraktów dokonano jedynie dywersyfi kacji tras przesyłu gazu ziemnego, ponieważ źródłem zakontraktowanego surowca w dalszym ciągu pozostaje Rosja. Tym samym OGP Gaz-System S.A. w 2009 roku podjął prace nad rozbudową punktu odbiorczego w rejonie Lasowa, który ma doprowadzić do zwiększenia ilości importowanego surowca z obecnych 0,5 mld m3 do 1,5 mld m3 rocznie. Projekt zwiększenia przepustowości
wpi-suje się w ramy rozbudowy sieci transeuropejskich i 15 października 2010 roku otrzymał dofi nansowanie Komisji Europejskiej w ramach EEPR w wysokości
26 L. Puka, Bezpieczeństwo energetyczne Litwy, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2010,
14,4 mln euro27. Polsko-niemieckie połączenie w przyszłości może służyć, jako
potencjalny kierunek dostaw awaryjnych gazu ziemnego do Polski. Może być wykorzystany również jako element przesyłowy gazu pochodzącego z terminala LNG w Świnoujściu. W tym kontekście bardziej optymalnym rozwiązaniem wydaje się budowa gazociągu w północno-zachodniej Polsce, to jest gazociągu łączącego Szczecin z Berlinem.
Mapa 2. Plan budowy gazociągu łączącego Polskę i Litwę
Źródło: BEMIP Gas Regional Investment Plan. 2012–2021, Annex: Infrastructure Projects, s. 27.
Kolejnym elementem zapewniającym dywersyfi kację kierunków dostaw gazu ziemnego do Polski jest gazociąg polsko-czeski. Ma on szczególne znacze-nie ze względu na budowę interkonektora, tzn. rurociągu mającego możliwość przepływu surowca w obu kierunkach. Analizowane w tym miejscu połączenie jest realizowane przez OGP Gaz System S.A. oraz przez czeskiego operatora przesyłowego – NET4GAS, s.r.o. Połączenie to stanowi istotny element Koryta-rza Północ–Południe. O priorytetowym znaczeniu inwestycji w kontekście bez-pieczeństwa energetycznego UE świadczy fakt, iż w dniu 19 sierpnia 2010 roku Komisja Europejska przyznała dofi nansowanie polskiej części projektu w wyso-kości 10,5 mln euro. Inwestycja została zrealizowana 14 września 2011 roku. Mankamentem projektu jest przepustowość ok. 0,5 mld m3 rocznie, przy czym
27 Informacja o prowadzonych i inicjowanych działaniach rządu na rzecz bezpieczeństwa
energetycznego kraju w obszarach gazu ziemnego i energetyki jądrowej, w: Komunikat Centrum Informacyjnego Rządu KPRM, http://www.kprm.gov.pl/templtes/ad,om/userfi les/fi les/6934_ informacja.pdf (dostęp: 13.01.2009).
obie spółki analizują obecnie możliwości powiększenia zdolności przesyłowych do 2,5 mld m3 rocznie. Rozbudowa jest planowana na lata 2016–201728.
Obecnie Polska – jak wykazano powyżej – stanowi „wyspę energetyczną” na mapie Unii Europejskiej. Oznacza to, że ma zaburzoną strukturę tras importo-wanych surowców energetycznych. Tym samym do istotnych elementów reali-zacji bezpieczeństwa energetycznego zaliczyć należy gazociąg polsko-słowacki. Wpisuje się on w plan państw Grupy Wyszehradzkiej – budowy wspomnianego już Korytarza Północ–Południe, który przyczyni się do wzrostu bezpieczeń-stwa energetycznego w Europie Środkowej. Dodatkowo, inwestycja stanowi uzupełnienie już istniejącego połączenia pomiędzy Słowacją a Węgrami. Inwe-stycja przyczynia się do stworzenia zintegrowanego rynku energetycznego UE, a przede wszystkim ma znaczenie dla stworzenia realnych możliwości wprowa-dzenia w życie mechanizmów solidarności energetycznej.
W kontekście realizacji bezpieczeństwa energetycznego Polski obok pro-jektów infrastrukturalnych istotne są działania odnoszące się do zwiększenia wydobycia surowców energetycznych z własnych źródeł, zarówno występują-cych na terytorium Polski, jak i poza jej granicami. Ze względu na ramy opra-cowania w tym miejscu jedynie zaznaczę, że polskie spółki Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. (PGNiG), Polski Koncern Naftowy (PKN) Orlen S.A. oraz Grupa Lotos S.A. prowadzą poszukiwania i eksploatację gazu ziem-nego w rejonie Karpat i Przedgórza Karpackiego oraz na obszarze wojewódz-twa lubelskiego, a także ropy naftowej – na obszarze wojewódzwojewódz-twa lubelskiego. Według wstępnych szacunków znaczne ilości gazu ziemnego z łupków wystę-pują na obszarze Lubelszczyzny. Obecnie wskazane fi rmy posiadają koncesję na poszukiwania gazu ziemnego z łupków: PGNiG – 15 koncesji, Grupa Lotos S.A. – 7 koncesji, PKN Orlen S.A. – 5 koncesji.
Kolejnym elementem mającym istotny wpływ na realizację bezpieczeń-stwa energetycznego Polski są kontrakty na dostawy surowców energetycznych. Ich zawieranie jest warunkowane przede wszystkim istniejącą infrastrukturą odbiorczą i przesyłową. Długoterminowy kontrakt z Federacją Rosyjską jest zawarty na podstawie: Porozumienia między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o budowie systemu gazociągów dla tranzytu gazu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i dostawy gazu rosyjskiego do Rzeczypospolitej Polskiej (dalej – Porozumienie) z dnia 25 sierpnia 1993 roku. Porozumienie podlegało wielokrotnym zmianom – ostatnio 26 paździer-nika 2010 roku. W aktualnym aneksie zwiększono wielkość dostaw gazu ziem-nego do Polski, z obecnych 7,45 mld m3 rocznie do 10 mld m3 rocznie w 2022
roku. Strona rosyjska zobowiązała się wykorzystać zdolności przesyłowe Gazo-ciągu Jamał–Europa do 2045 roku. Klauzula zakazująca reeksportu nadwyżek
28 Unia Europejska dofi nansowuje kolejną inwestycję GAZ-SYSTEM S.A. służącą poprawie
bezpieczeństwa energetycznego Polski, http://www.gaz-system.pl/centrum-prasowe/aktualnosci/
zakupionego surowca została zniesiona. Wartością dodaną aneksu jest przede wszystkim zakup gazu ziemnego bezpośrednio od producenta, z pominięciem państw tranzytowych (odbiór w Konradkach), co rozwiązuje problem dostaw gazu ziemnego, a tym samym zmniejsza ryzyko zakłóceń w dostawach w przy-padku kryzysu energetycznego w relacjach rosyjsko-ukraińskich, czy rosyj-sko-białoruskich. Jak twierdzą Maciej Kaliski i Michał Szubski, zakładane wielkości importu gazu ziemnego są dostosowane do faktycznych potrzeb pol-skiej gospodarki29. Długoterminowe kontrakty na dostawy surowców
energe-tycznych, co do zasady, są gwarancją stabilności i ciągłości dostaw. Ze względu na konieczność dywersyfi kacji struktury dostaw jest on uzupełniony kontrak-tami średnioterminowymi oraz krótkoterminowymi (zob. tabela 2).
Tabela 2. Wykaz kontraktów obowiązujących w Polsce
Data podpisania Strony umowy Postanowienia ogólne
25.08.1993
(26.10.2010) PGNiG – Gazprom do 2022 roku
26.10.2004 PGNiG – NAK Naftogaz Ukraina Do 2020 roku 17.08.2006 PGNiG – VNG Verbundetz Gas Do 01.10.2016 29.06.2009 PGNiG – Qatargas Operating Com-pany Ltd. od 2014 do 2034 (1,5 mld m3)
16.05.2011 PGNiG – Vitol S.A. 1.10.2011– 1.10 2014
Źródło: opracowanie własne.
Uzupełnieniem kontraktu długoterminowego są umowy średnioterminowe (zob. tabela 2) podpisane zarówno z niemieckimi, jak i czeskimi przedsiębior-stwami. Należy zaznaczyć, iż są to kontrakty, które nie dywersyfi kują źródeł pochodzenia gazu ziemnego, a jedynie trasy jego przesyłu, ponieważ źródłem dostarczanego surowca w dalszym ciągu pozostaje Federacja Rosyjska. Umowa na dostawy skroplonego gazu ziemnego na okres 20 lat, rozpoczynając od 2014 roku, podpisana 29 czerwca 2009 roku pomiędzy PGNiG S.A. i katarską fi rmą Qatargas Operating Company Ltd., stanowi wymierny efekt zakładanej dywer-syfi kacji źródeł oraz tras pozyskania surowca. Jak słusznie zauważył Mariusz Ruszel, kontrakt z Qatargas stanowi „ważną decyzją strategiczną wzmacniającą bezpieczeństwo energetyczne kraju”30.
29 M. Kaliski, M. Szubski, Umowa gazowa – fakty, nie mity!, „Rurociągi” 2010, nr 2,
s. 6–8.
30 M. Ruszel, Dostawy LNG z Kataru wzmocnieniem polskiego bezpieczeństwa
energety-cznego,
PODSUMOWANIE
Niedostatecznie rozwinięty system przesyłowy, odbiorczy i magazynowy w sektorze surowców energetycznych wraz z niezrównoważonym energy mix, powodują, że poziom bezpieczeństwa energetycznego Polski, jest ściśle zwią-zany z jej infrastrukturą. Konieczność realizacji projektów infrastrukturalnych jest warunkowana kilkoma czynnikami. Po pierwsze, stanowi jeden z celów przyjętych w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku, jako istotny element bezpieczeństwa energetycznego31. Po drugie, wynika z założeń przyjętych
w ramach Unii Europejskiej, które dotyczą budowy jednolitego rynku ener-gii elektrycznej i gazu ziemnego. Po trzecie, budowa transeuropejskich sieci przesyłowych gazu ziemnego jest podstawą dla realizacji zasady solidarności energetycznej, która jest promowana ze szczególnym zaangażowaniem Pol-ski i Litwy. Działania skoncentrowane na rozbudowie infrastruktury są istotne z punktu widzenia zarówno wzmocnienia poziomu bezpieczeństwa energe-tycznego całej Unii Europejskiej, jak również jej państw członkowskich. Tym samym realizacja bezpieczeństwa energetycznego Polski powinna mieć wie-lokierunkowy, wielopłaszczyznowy i kompleksowy charakter. Odnosi się to do rozbudowy infrastruktury zarówno na terytorium państwa, jak i na pozio-mie międzynarodowym, przez rozwój tzw. transeuropejskiej sieci przesyłowej. Brak sprawnie funkcjonującej infrastruktury nie zapewnia realnych możliwości wykorzystania jej w przypadku przerw w dostawach gazu ziemnego.
Realizacja bezpieczeństwa energetycznego Polski odnosi się do działań, mających na celu dywersyfi kację nośników energii, źródeł pozyskania surow-ców i tras przesyłu. W dalszym ciągu, główną determinantą określającą poziom bezpieczeństwa energetycznego jest wymiar infrastrukturalny. Biorąc pod uwagę silne uzależnienie od importu z kierunku wschodniego, istotne są dzia-łania mające na celu rozbudowę infrastruktury odbiorczej w innych częściach Polski, a także rozbudowę połączeń pomiędzy punktami odbiorczymi a pod-ziemnymi magazynami gazu. W praktyce oznacza to, że realizacja bezpieczeń-stwa energetycznego jest możliwa do osiągnięcia poprzez rozwój i sprawne funkcjonowanie infrastruktury, która stworzy możliwość elastycznego kreowa-nia dostaw gazu ziemnego do Polski.
Z punktu widzenia realizacji bezpieczeństwa energetycznego analizowa-nego podmiotu zasadne jest pytanie o jego perspektywy. Dyskusja na temat kierunku rozwoju źródeł pozyskania energii elektrycznej i ciepła – odnawialne źródła energii czy budowa elektrowni jądrowej, – w przyszłości będzie determi-nowała działania w zakresie istotnych dla bezpieczeństwa energetycznego pro-jektów infrastrukturalnych.
REALIZATION OF ENERGY SECURITY IN POLAND
Summary. The aim of this paper is to analyse the actions taken by the Polish government to achieve energy security. On the basis of specifi ed assumptions and its specifi c circumstances, the realization of Polish energy security is examined by looking at three levels: the state level, the EU level and the international level. At the state level, Poland seeks to diversify its energy mix [does author mean ‘and’ here instead of ‘or’] and develop infrastructure. Energy security at the European Union level is sought by the development of trans- European networks between all member states and the attempt to build an internal energy market. At the international level the achievement of energy security is sought by the diversifi cation of Polish contracts for import of fossil fuels and efforts to build international infrastructure projects. All three levels are interdependent and their nature is one of mutual interpenetration.
Key words: Poland’s energy policy, infrastructure projects, energy security, realization of energy security
