Zmiany w potencjale demograficznym ludności wiejskiej w województwie małopolskim w latach 1996-2006

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 821. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Piotr Serafin Katedra Gospodarki Regionalnej. Zmiany w potencjale demograficznym ludności wiejskiej w województwie małopolskim w latach 1996–2006 Transformacja systemowa w Polsce dotyczyła nie tylko zmian politycznych polegających na reorganizacji ustroju państwa i przekształceniach gospodarczych, ale również uwarunkowań kształtujących dynamikę i struktury ludnościowe w kraju. Proces integracji gospodarczej ze strukturami Unii Europejskiej1 od 1992 r. obejmuje przemiany demograficzne również na obszarach wiejskich. Podstawowym czynnikiem decydującym o rozwoju każdego obszaru są zasoby ludzkie. Tereny wiejskie województwa małopolskiego zamieszkuje 11,1% ludności wiejskiej Polski (druga lokata po województwie mazowieckim), a pod względem gęstości zaludnienia wsi województwo lokuje się na pierwszym miejscu w kraju (121 os./km 2), przy czym, podobnie jak w innych regionach, zaszły tu istotne zmiany demograficzne. Należy do nich zaliczyć m.in. starzenie się społeczeństwa powodowane wydłużaniem się średniej długości życia, spadek wskaźnika dzietności będący konsekwencją zmiany postaw prokreacyjnych młodego pokolenia, nasilenie się ruchu migracyjnego o podłożu ekonomicznym. Celem podjętych rozważań jest przedstawienie zmian w ruchu naturalnym i migracyjnym ludności wiejskiej województwa małopolskiego na tle dynamiki zmian w zaludnieniu regionu. Ewolucja składowych wskazanych cech demograficznych poprzez sprzężenie zwrotne będzie kształtować poziom i dynamikę zaludnienia badanego obszaru2. 1. W 1992 r. Polska złożyła wniosek o stowarzyszenie z UE, krajem stowarzyszonym stała się w 1994 r. 2 Z. Długosz, S. Kurek, Zmiany w zaludnieniu a ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1995–2004 [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur prze-.

(2) 80. Piotr Serafin. Z uwagi na wewnętrzne zróżnicowanie małopolskiej wsi w odniesieniu do przywołanych procesów demograficznych zachodzące zmiany zostały zaprezentowane w układzie gmin wiejskich oraz obszarów wiejskich gmin miejsko-wiejskich. Analiza została przeprowadzona dla okresu 1996–2006 z uwzględnieniem danych zebranych z Banku Danych Regionalnych oraz statystyk ludnościowych dostępnych w wersji elektronicznej Głównego Urzędu Statystycznego i Urzędu Statystycznego w Krakowie. Wnioskowanie o dynamice zmian przyrostu naturalnego i salda migracji oparte zostało na uśrednionych danych dla gmin z początku (lata 1996–1998) i końca okresu badawczego (lata 2004–2006). Zabieg ten pozwolił uniezależnić badanie od fluktuacji danych w rocznych przekrojach czasowych. Większość prezentowanych danych była możliwa do prezentacji w założonych okresach badawczych, jednak z uwagi na zachodzące w zmiany w podziale administracyjnym w wypadku kilku gmin: Czchowa, Świątnik Górnych, Ciężkowic, Ryglic, Zakliczyna, Szerzyn, Słopnic i Spytkowic, średnie dla okresu 1996–1998 pozyskane zostały z niekompletnych wielkości cząstkowych. Mieszkańcy wsi województwa stanowili w 2006 r. połowę jego ludności (50,5%), wykazując wolną, chociaż stałą tendencję wzrostową (rys. 1). Zmiany te powodowane są stałym dodatnim przyrostem naturalnym i saldem migracji. Informacji o zmianach stanu zaludnienia regionu dostarczają również wyniki spisów powszechnych z 1988 i 2002 r. Małopolska charakteryzuje się w tym okresie istotnym wzrostem ludności wiejskiej o 6,9% (tj. 103,5 tys. osób), szczególnie w odniesieniu do notowanego w kraju spadku liczebności mieszkańców wsi o 0,6%. Znaczący udział ludności wiejskiej w woj. małopolskim wymaga od gospodarza regionu uwzględnienia tej specyfiki w aspekcie prowadzonej polityki rozwoju regionalnego, której główne idee są zawarte w Strategii rozwoju Małopolski na lata 2007–2013. Odniesienie do ludności wiejskiej można znaleźć w każdym z pól Strategii: konkurencyjności gospodarczej, rozwoju społecznym i jakości życia oraz potencjale instytucjonalnym, które będą realizowane w ramach 9 obszarów polityki rozwoju. Oceniając zmiany w liczebności ludności województwa, za pozytywną cechę należy uznać utrzymujący się, choć niewielki, coroczny przyrost ludności (rys. 2). Generowany jest on jednak przez wyższy w każdym roku przyrost rzeczywisty ludności wsi. Od początku obecnej dekady stale zmniejsza się liczba ludności w miastach, np. w 2002 r. w stosunku do 2001 r. spadek wyniósł 0,52%. W okresie badanych 11 lat obszar wiejski województwa zanotował przyrost ludności o około 75,3 tys. osób, natomiast w miastach nastąpił spadek o około 1,1 tys. osób. Oceniając zmiany w liczbie ludności na koniec 2006 r. (przy założeniu stanu wyjściowego w 1996 r.) z perspektywy gmin wiejskich obszar województwa jest strzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2007, s. 174..

(3) Zmiany w potencjale demograficznym.... 81. 50,8 50,6 50,53. 50,4. 50,42. 50,2. 50,26. 50,0 %. 50,11. 49,8 49,80. 49,6 49,4 49,2. 49,35. 49,37. 49,41. 49,41. 49,43. 1998. 1999. 2000. 49,53. 49,0 48,8 48,6. 1996. 1997. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Rys. 1. Udział ludności wiejskiej w zaludnieniu województwa w latach 1996–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych w Krakowie (BDR).. 101,50. 101,00 Dynamika zmian. Wieś. 100,50 Województwo. 100,00 Miasto. 99,50. 99,00 1996. 1997. 1998. 1999. 2000 2001 2002 2003 Rok poprzedni =100%. 2004. 2005. 2006. Rys. 2. Dynamika zmian ludności woj. małopolskiego w latach 1996–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. mocno zróżnicowany przestrzennie. Najwyższy przyrost ludności zanotowały gminy: Zielonki (129,9%), Osiek (128,5%), Mogilany (118,4%), Michałowice (117,8%), Tarnów (117,5%) i Chełmiec (115,4%). Szczególnie depopulacyjne okazały się: Słaboszów (90,4%), Gołcza (91,3%), Kłaj (92,2%), Charsznica (93,2%).

(4) Piotr Serafin. 82. i Miechów (93,6%). Na 172 jednostki wiejskie (gminy i obszary wiejskie gmin miejsko-wiejskich) 117 odznaczyło się zwiększoną liczbą ludności. Typowym obszarem ubytku ludności jest północna, rolnicza część województwa, natomiast w południowej części wyróżnić można gminę Uście Gorlickie (94,2%).. Rok 1996 = 100% powyżej 120 od 105 do 120 od 100 do 105 od 95 do 100 od 80 do 95 b.d.. Rys. 3. Dynamika zmian ludności wiejskiej woj. małopolskiego w przekroju gmin w 2006 r. (rok bazowy 1996) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. Zachodzące zmiany w obszarach wiejskich tłumaczy przebieg krzywych: stopy urodzeń (rys. 4), stopy zgonów (rys. 5) oraz migracji – głównie krajowych (rys. 9). Stopa urodzeń w małopolskiej wsi, podobnie jak w kraju, systematycznie obniża się (biorąc pod uwagę lata brzegowe – spadek o 3,5‰) przy czym w 2006 r. była ona większa od średniej dla całego regionu o 0,8‰ (rys. 4). Przyczyną zmniejszania się liczby urodzeń w każdym roku badanego okresu jest m.in. migracja młodych ludzi do miast w celu kształcenia się, opóźnienie wieku zawierania małżeństw, chęć samorealizacji młodych małżonków (spadek wskaźnika dzietności 1,4 – obszary wsi). Systematycznie obserwowany jest spadek liczby zgonów w przeliczeniu na 1000 osób, przy czym w wypadku województwa obserwuje się stabilizację tej zmiennej na poziomie około 8,7 ‰ (tj. około 1‰ mniej niż w Polsce), a na obszarach wiejskich od 2004 r. notowane są wartości niższe niż dla całego regionu (rys. 5)..

(5) Zmiany w potencjale demograficznym.... 83. 16,00 14,36. 14,00. 13,86 13,31. 12,96. Obszar wiejski 12,79 12,18 11,49. 12,00 11,98. ‰. 11,58. 10,00. 11,24. 10,90. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 10,89. 10,90. 10,81. 9,80. 9,81. 9,94. 9,98. 2003. 2004. 2005. 2006. 10,44. 9,98 Województwo małopolskie. 8,00 6,00. 10,88. 11,02. 2001. 2002. Rys. 4. Stopa urodzeń w woj. małopolskim w latach 1996–2006 (w ‰) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. 10,50. 10,00. 9,96 9,72 9,49. 9,50 9,46. ‰. Obszar wiejski 9,42 9,24. 9,00. 8,98. 8,93. 8,87. 8,83 8,91 8,83 Województwo małopolskie. 8,50. 8,69 8,84. 8,66 8,82. 8,77 8,64. 8,59. 8,77 8,59. 8,00 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Rys. 5. Stopa zgonów w woj. małopolskim w latach 1996–2006 (w ‰) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. Syntetycznie w skali badanego obszaru wypadkową stopy urodzeń i zgonów prezentują mapy województwa wykonane dla uśrednionych wielkości przyrostu naturalnego z początku i końca okresu badawczego (rys. 6 i 7). Dane empiryczne wyraźnie wskazują na obniżanie się przyrostu naturalnego, w przyjętym okresie badawczym zmalał on o połowę zarówno na terenach wiejskich z początkowej wartości 4,4‰ do 2,2‰, jak i w skali wojewódzkiej z 2,5‰ do 1,2‰. Tempo spadku przyrostu naturalnego jest tu jednak wolniejsze.

(6) Piotr Serafin. 84. Wartości w promilach powyżej 5 od 1 do 5 od (–1) do 1 od (–5) do (–1) poniżej (–5). Rys. 6. Przyrost naturalny na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 1996–1998) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. Wartości w promilach powyżej 5 od 1 do 5 od (–1) do 1 od (–5) do (–1) poniżej (–5). Rys. 7. Przyrost naturalny na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 2004–2006) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR..

(7) Zmiany w potencjale demograficznym.... 85. niż w skali kraju. Charakterystyczną zmianą jest zmniejszenie się powierzchni z przyrostem powyżej 5‰ na górskich i podgórskich obszarach południowej części województwa. W latach 1996–2006 grupa jednostek wiejskich o takim przyroście zmalała z 71 do 29. Tradycyjnie gminą o najwyższej wartości przyrostu naturalnego pozostają Słopnice (10‰ – średnia za lata 2004–2006), KrynicaZdrój (9,2), Łabowa (8,9), Piwniczna-Zdrój (8,9), Muszyna (8,7) i Stary Sącz (8,4). Jednocześnie w strefie północnej zwiększył się udział gmin notujących zerowe lub ujemne wartości przyrostu naturalnego (wzrost z 27 do 45). Tutaj lokują się gminy o najniższym wskaźniku w skali terenów wiejskich województwa, tj.: Gołcza (–6,6‰), Racławice (–6,2), Wietrzychowice (–5,6), Książ Wielki (–5,4), Gręboszów (–5,3), Charsznica (–5,1). Strefa środkowa charakteryzująca się wysokim stopniem urbanizacji oraz korzystnymi warunkami do rozwoju również cechuje się ujemnym przyrostem naturalnym. Przykładową ilustracją takiej sytuacji są Niepołomice (–0,2‰), Alwernia (–2,6), Igołomia-Wawrzeńczyce (–0,04). Dane empiryczne wyraźnie wskazują na obniżanie się przyrostu naturalnego, w przyjętym okresie badawczym zmalał on o połowę zarówno na terenach wiejskich z początkowej wartości 4,4‰ do 2,2‰, jak i w skali wojewódzkiej z 2,5‰ do 1,2‰. Tempo spadku przyrostu naturalnego jest tu jednak wolniejsze niż w skali kraju. Charakterystyczną zmianą jest zmniejszenie się powierzchni z przyrostem powyżej 5‰ charakterystycznym dla górskich i podgórskich obszarów południowej części województwa. W latach 1996–2006 grupa jednostek wiejskich o takim przyroście zmalała z 71 do 29. Tradycyjnie gminą o najwyższej wartości przyrostu naturalnego pozostają Słopnice (10‰ – średnia za lata 2004–2006), Krynica-Zdrój (9,2), Łabowa (8,9), Piwniczna-Zdrój (8,9), Muszyna (8,7) i Stary Sącz (8,4). Jednocześnie w strefie północnej zwiększył się udział gmin notujących zerowe lub ujemne wartości przyrostu naturalnego (wzrost z 27 do 45). Tutaj lokują się gminy o najniższym wskaźniku w skali terenów wiejskich województwa, tj.: Gołcza (–6,6‰), Racławice (–6,2), Wietrzychowice (–5,6), Książ Wielki (–5,4), Gręboszów (–5,3), Charsznica (–5,1). Strefa środkowa charakteryzująca się wysokim stopniem urbanizacji oraz korzystnymi warunkami do rozwoju również odznacza się ujemnym przyrostem naturalnym. Przykładową ilustracją takiej sytuacji są Niepołomice (–0,2‰), Alwernia (–2,6), IgołomiaWawrzeńczyce (–0,04). W skali województwa systematycznie rośnie dodatnie saldo migracji wewnętrznych, choć wykazuje tendencje falowania w badanym interwale czasowym (rys. 8). Podstawą analizy przemieszczeń ludności jest zmiana miejsca zamieszkania na stałe. W wypadku małopolskiej wsi notowane wskaźniki migracji odnoszone do analogicznych wartości krajowych nie są wysokie. Dominującym kierunkiem w ruchu migracyjnym jest przemieszczanie się z miast na obszary wiejskie. Cha-.

(8) Piotr Serafin. 86. 12,00. 11,29 10,10. 10,00. 10,97. 10,57 9,82. 9,73 8,98. 9,64 9,43. 9,92. 9,54. 8,64. 9,35. ‰ 8,00. Napływ. 11,34. 10,85. 7,97. 7,96. 7,92. 7,27 7,26 Odpływ. 6,00. 8,33 7,46. 4,00 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Rys. 8. Migracje wewnętrzne na obszarach wiejskich w woj. małopolskim w latach 1996–2006 (w ‰) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. rakterystyczną i dość dobrze widoczną tendencją (rys. 9 i 10) jest zmniejszenie ujemnego salda migracji, będące efektem malejącego odpływu ludności z obszarów wiejskich, szczególnie w strefie południowej województwa. Karpacka część województwa to obszar, gdzie odmiennie niż na pozostałym terytorium kraju kształtuje się nie tylko przyrost naturalny, ale również saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych3. Obszar ten w kolejnych falach wyjazdów zagranicznych okresu powojennego opuszczała na stałe znaczna część osób młodych. Obecnie w większości południowych gmin wiejskich dodatnie saldo migracji przyczynia się do wzrostu liczby ludności, co można uznać za tendencję ostatnich lat, jednakże trudnym do oszacowania zjawiskiem jest rosnąca migracja o charakterze czasowym, związana z poszukiwaniem pracy na rynkach krajów unijnych. Fakt powszechnego występowania czasowych migracji zarobkowych, głównie ludzi młodych, w gminach powiatów: nowotarskiego, nowosądeckiego, limanowskiego prezentował w swoich badaniach B. Górz4. Mieszkańcy wsi obszaru sądeckiego i podhalańskiego wybierają najczęściej docelowo Austrię, Niemcy, Francję bądź Włochy. W porównaniu z drugą połową lat 90. strefy podmiejskie dużych miast regionu: Krakowa, Tarnowa i Nowego Sącza, są najczęściej miejscem migracji. Zjawisko to jest bardziej zauważalne w otoczeniu stolicy województwa. Napływ 3. Z. Długosz, Zmiany przestrzenne w tempie starzenia się ludności Polski w latach 1986–1985 [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie zmian systemu gospodarowania i integracji europejskiej, red. Z. Zioło, Zeszyty Naukowe WSIiZ nr 4, Wydawnictwo WSIiZ, Rzeszów 1998. 4 B. Górz, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2003..

(9) Zmiany w potencjale demograficznym.... Wartości w promilach powyżej 5 od 1 do 5 od (–1) do 1 od (–5) do (–1) poniżej (–5). Rys. 9. Saldo migracji na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 1996–1998) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR..

(10)

(11)

(12)

(13) . Rys. 10. Saldo migracji na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 2004–2006) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. 87.

(14) 88. Piotr Serafin. ludzi dotyczy zwłaszcza gmin przylegających do Krakowa od północnej strony, z uwagi na bliskie położenie od centrum i dobrą komunikację. Średnia wartość salda migracji za lata 2004–2006 była bardzo wysoka w gminiach Zielonki (18,9‰), Michałowice (18,3), Zabierzów (12,6), Wielka Wieś (12,4), Skała (10,0), Kocmyrzów-Luborzyca (8,6), Iwanowice (7,0), Liszki (6,9). Strefa ta jest miejscem intensywnego indywidualnego budownictwa jednorodzinnego, choć zabudowę ogranicza otulina Ojcowskiego Parku Narodowego. Wybór południowej strony miasta wynika z atrakcyjności ukształtowania terenu, sąsiedztwa miast, położenia przy szlakach komunikacyjnych, a także niższych niż w północnej części województwa cen działek budowlanych. Do gmin tego obszaru, które zwiększyły znacząco dodatnie saldo migracji należą: Mogilany (19,5 ‰), Wieliczka (14,6), Myślenice (8,0), Dobczyce (6,4), Sułkowice (6,1), Świątniki Górne (5,7), Gdów (5,6), Niepołomice (5,5). Omówione zagadnienia ruchu naturalnego ludności oraz salda migracji zestawione razem prezentują kartogramy przyrostu rzeczywistego (rys. 11 i 12). Za cały okres badawczy wartość przyrostu rzeczywistego, przy porównaniu średnich rocznych dla obszaru wiejskiego z wypadkowymi tej zmiennej dla województwa, zmieniła się z dwukrotnie (wieś – 4,7‰, województwo – 2,9‰) do trzykrotnie wyższej (wieś – 4,8‰, województwo – 1,6‰). W przekroju średnich trzyletnich dla gmin zmniejszyła się liczba gmin o wartościach powyżej 5‰ z 79 do 72 oraz w grupie poniżej (–5‰) z 11 do 6. Pierwsza dziesiątka gmin o wysokim przyroście z początku okresu badawczego zawiera następujące wiejskie jednostki terytorialne: Zielonki (18,54‰), Chełmiec (13,43), Tarnów (13,28), Nawojową (12,83), Krynicę-Zdrój (12,52), Kamionkę Wielką (12,23), Muszynę (11,74), Lipnicę Wielką (11,37), Mogilany (10,88) oraz Skrzyszów (10,86). Skład i kolejność jednostek wiejskich uzyskany z zestawienia średniej za okres 2004–2006 częściowo uległ zmianie: Mogilany (21,97‰), Michałowice (19,21), Zielonki (18,58), Wieliczka (16,22), Chełmiec (15,04), Wielka Wieś (13,08), Tarnów (12,87), Muszyna (11,79), Nawojowa (11,30), Zabierzów (11,19). Przy czym dominującą składową przyrostu rzeczywistego wymienionych jednostek dla końca okresu badawczego jest dodatnie saldo migracji. W odniesieniu do gmin zlokalizowanych w rolniczej, północnej części województwa na obszarze Płaskowyżu Miechowskiego i Kotliny Sandomierskiej za pozytywne zjawisko należy uznać dla większości z nich zmniejszenie się ujemnych wartości przyrostu rzeczywistego (z wyjątkiem: Bolesława, Radziemic, Wietrzychowic, Mędrzechowa oraz Proszowic). Przykładem są tu: Borzęcin (spadek ujemnego przyrostu rzeczywistego z –2,12‰ do –1,15‰), Charsznica (z –5,97 do –3,12), Gołcza (z –7,70 do –6,94), Gręboszów (z –8,06 do –4,91), Koszyce (z –7,21 do –5,52), Kozłów (z –6,08 do –2,86), Książ Wielki (z –10,11 do –3,89), Miechów (z –7,56 do –3,21), Racławice (z –10,28 do –8,78), Słaboszów (z –12,08 do –7,51). Niekorzystny obraz zmian w stanie liczebnym ludności zamieszkującej północny obszar województwa nieco się poprawia, jeżeli.

(15) Zmiany w potencjale demograficznym.... Wartości w promilach powyżej 5 od 5 do 1 od 1 do (–1) od (–1) do (–5) poniżej (–5). Rys. 11. Przyrost rzeczywisty liczby ludności na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 1996–1998) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. Wartości w promilach powyżej 5 od 1 do 5 od (–1) do 1 od (–5) do (–1) poniżej (–5). Rys. 12. Przyrost rzeczywisty liczby ludności na obszarach wiejskich woj. małopolskiego (średnia za lata 2004–2006) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. 89.

(16) Piotr Serafin. 90. w ocenie zostanie uwzględniony wskaźnik starości demograficznej. Wskaźnik ten w badaniach prowadzonych przez Z. Długosza, a także M. Moskal przyjmuje korzystne wartości dla strefy północnej woj. małopolskiego5. W celu lepszego ujęcia zachodzących zmian zaludnienia na obszarach wiejskich województwa małopolskiego zastosowana została typologia badanych jednostek metodą opracowaną przez J.W. Webba określająca relacje między przyrostem naturalnym i saldem migracji6. Gminy zostały sklasyfikowane w ośmiu typach oznaczonych literami od A do H, różniących się składowymi przyrostu rzeczywistego pod względem znaku (składowa o wartości dodatniej lub ujemnej) oraz wartości bezwzględnej. Typy opisane literami od A do D odznaczają się dodatnim przyrostem rzeczywistym, natomiast od E do H charakteryzują się ubytkiem rzeczywistym ludności (tabela 1). Tabela 1. Typy statyczne gmin wiejskich według metody J.W. Webba Relacja między przyrostem Typ naturalnym i saldem migracji. Zmiana zaludnienia. Opis. A. +PN > –SM. przyrost. przewaga przyrostu naturalnego nad ubytkiem migracyjnym. B. +PN > +SM. przyrost. przewaga przyrostu naturalnego nad przyrostem migracyjnym. C. +PN < +SM. przyrost. przewaga przyrostu migracyjnego nad przyrostem naturalnym. D. –PN < +SM. przyrost. przewaga przyrostu migracyjnego nad ubytkiem naturalnym. E. –PN > +SM. spadek. przewaga ubytku naturalnego nad przyrostem migracyjnym. F. –PN > –SM. spadek. przewaga ubytku naturalnego nad ubytkiem migracyjnym. G. –PN < –SM. spadek. przewaga ubytku migracyjnego nad ubytkiem naturalnym. H. +PN < –SM. spadek. przewaga ubytku migracyjnego nad przyrostem naturalnym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J.W. Webb, op. cit.. Zmiany w liczebnym zestawieniu poszczególnych typów dla obszarów wiejskich przedstawia rys. 13. Zarówno w przekroju 1996–1998, jak i 2004–2006 dominuje liczba terenów wiejskich o przyroście liczby ludności (typy A–D). Zestawienie badanych obszarów wiejskich zostało przedstawione w tabelach 2 i 3, gdzie w dwóch przekrojach czasowych szczegółowo opisane zostały jednostki wiejskie wchodzące w skład wyróżnionych grup. Kartogramy (rys. 14 i 15) 5. M. Moskal, Rozwój demograficzny małopolskiej wsi. Zróżnicowanie przestrzenne i tendencje zmian, „Wieś i Rolnictwo” 2006, nr 3 (132), s. 156. 6 J.W. Webb, The Natural and Migrational Components of Population Changes in England and Wales 1921–1931, „Economic Geography” 1963, no. 39..

(17) Zmiany w potencjale demograficznym.... 91. 70 60. 61 49. Liczba gmin. 50 42. 40. 39 33. 30 20. 20. 20 13. 12. 8. 10. 8 2. 5 5. 7 7. G. H. 0 A. B. C. D. liczba gmin – okres 1996–1998. E Typy gmin. F. liczba gmin – okres 2004–2006. Rys. 13. Dynamika zmian typów jednostek wiejskich w woj. małopolskim Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. prezentują przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych typów gmin wiejskich, wyliczonych na podstawie uśrednionych wartości przyrostu naturalnego i salda migracji dla początku (lata 1996–1998) oraz końca (lata 2004–2006) analizowanego okresu. Przedstawiona bonitacja wskazuje jednoznacznie na zróżnicowany wpływ poszczególnych składowych przyrostu rzeczywistego w obydwu przekrojach czasowych. W celu otrzymania całościowego obrazu zmian w obszarach wiejskich województwa małopolskiego dokonano porównania wyznaczonych typów statycznych gmin obu przekrojów czasowych. Efektem zbilansowania zachodzących przeobrażeń było określenie czterech grup „dynamicznych” (I–IV) (rys. 16). Jednostki zaliczone do typu pierwszego notowały w obydwu przekrojach wzrost rzeczywisty liczby ludności. Taki stan rzeczy wystąpił w 3/4 analizowanych przypadków (126). Badane jednostki położone są w strefie środkowej i południowej województwa. W typie drugim przyrost rzeczywisty następował w pierwszym przekroju czasowym i malał w kolejnym. Jednostki wiejskie tego typu, stanowiąc 9% grupę (18), są rozproszone na obszarze całego województwa (małe skupienie występuje w środkowej części wschodniej granicy województwa). Najmniej liczna okazała się reprezentacja gmin w typie trzecim, które cechują się ubytkiem ludności w pierwszym okresie oraz przyrostem w drugim (8). Koncentrują się one na północny-wschód od Krakowa (Iwanowice, Słomniki, Koniusza, Nowe Brzesko, Pałecznica), poza tym rejonem do tego typu zaliczone zostały: Jodłownik, Zembrzyce i Mucharz. Typ czwarty reprezentowany jest średnio przez co dziesiątą jednostkę wiejską. W obu przekrojach wykazały one ubytek.

(18) Piotr Serafin. 92. Tabela 2. Jednostki wiejskie w woj. małopolskim według typów statycznych w okresie 1996–1998. Typ. A. B. Zmiana zaludnienia. przyrost. przyrost. Liczba Udział gmin – w obszaokres rach 1996– wiejskich 1998 w%. 61. 49. Jednostki wiejskie. 37,2. Biecz, Bobowa, Brzeszcze, Budzów, Bystra-Sidzina, Ciężkowice, Czarny Dunajec, Dąbrowa Tarnowska, Dębno, Dobra, Drwinia, Gorlice, Gromnik, Gródek nad Dunajcem, Grybów, Iwkowa, Jabłonka, Jerzmanowice-Przeginia, Kamienica, Korzenna, Krościenko nad Dunajcem, Laskowa, Limanowa, Lipnica Murowana, Lubień, Łabowa, Łapanów, Łącko, Łososina Dolna, Łukowica, Łużna, Moszczenica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Nowy Wiśnicz, Ochotnica Dolna, Olesno, Osiek, Piwniczna-Zdrój, Podegrodzie, Poronin, Raba Wyżna, Rabka-Zdrój, Raciechowice, Radgoszcz, Radłów, Ryglice, Rytro, Rzepiennik Strzyżewski, Rzezawa, Sękowa, Stryszawa, Szczucin, Tokarnia, Tuchów, Tymbark, Uście Gorlickie, Zakliczyn, Zawoja, Żabno, Żegocina. 29,9. Andrychów, Biały Dunajec, Biskupice, Bochnia, Brzesko, Brzeźnica, Bukowina Tatrzańska, Chełmiec, Czchów, Czorsztyn, Dobczyce, Gdów, Gnojnik, Jordanów, Kalwaria Zebrzydowska, Kamionka Wielka, Kęty, Kościelisko, Krynica-Zdrój, Lanckorona, Lipinki, Lipnica Wielka, Lisia Góra, Łapsze Niżne, Maków Podhalański, Muszyna, Myślenice, Nawojowa, Nowy Targ, Pcim, Pleśna, Polanka Wielka, Przeciszów, Ropa, Siepraw, Skrzyszów, Spytkowice, Stary Sącz, Sułkowice, Szaflary, Świątniki Górne, Tomice, Trzciana, Wadowice, Wieprz, Wierzchosławice, Wiśniowa, Wojnicz, Wolbrom. C. przyrost. 20. 12,2. Alwernia, Babice, Chełmek, Czernichów, Igołomia-Wawrzeńczyce, Kłaj, Kocmyrzów-Luborzyca, Liszki, Michałowice, Mogilany, Niepołomice, Olkusz, Oświęcim, Proszowice, Skawina, Tarnów, Wieliczka, Wielka Wieś, Zator, Zielonki. D. przyrost. 8. 4,9. Bolesław, Klucze, Krzeszowice, Libiąż, Mędrzechów, Skała, Trzebinia, Zabierzów. E. spadek. 2. 1,2. Iwanowice, Radziemice. F. spadek. 12. 7,3. Bolesław, Charsznica, Chrzanów, Gołcza, Koszyce, Kozłów, Książ Wielki, Miechów, Nowe Brzesko, Racławice, Słomniki, Wietrzychowice. G. spadek. 5. 3,0. Gręboszów, Koniusza, Pałecznica, Słaboszów, Szczurowa. H. spadek. 7. 4,3. Borzęcin, Jodłownik, Mucharz, Stryszów, Sułoszowa, Trzyciąż, Zembrzyce. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR..

(19) Zmiany w potencjale demograficznym.... 93. Tabela 3. Jednostki wiejskie według typów statycznych w woj. małopolskim w okresie 2004–2006 Zmiana Typ zaludnienia. A. B. C. przyrost. przyrost. przyrost. Udział w obszaLiczba rach gmin wiejskich w%. 42. 39. 33. Jednostki wiejskie. 25,1. Biecz, Bobowa, Dąbrowa Tarnowska, Gródek nad Dunajcem, Gromnik, Jabłonka, Jodłownik, Kamienica, Korzenna, Krynica-Zdrój, Laskowa, Limanowa, Lipnica Wielka, Łabowa, Łapsze Niżne, Łososina Dolna, Łużna, Łukowica, Maków Podhalański, Moszczenica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Ochotnica Dolna, Olesno, PiwnicznaZdrój, Polanka Wielka, Rabka-Zdrój, Raciechowice, Radłów, Radgoszcz, Ropa, Ryglice, Rytro, Rzezawa, Spytkowice, Tokarnia, Trzciana, Uście Gorlickie, Wieprz, Wojnicz, Zawoja, Zembrzyce. 23,4. Brzesko, Brzeszcze, Budzów, Bukowina Tatrzańska, Bystra-Sidzina, Czchów, Czorsztyn, Dębno, Grybów, Iwkowa, Jordanów, Kamionka Wielka, Kościelisko, Krościenko nad Dunajcem, Lipnica Murowana, Lisia Góra, Lubień, Muszyna, Nawojowa, Nowy Targ, Nowy Wiśnicz, Osiek, Pałecznica, Pcim, Pleśna, Podegrodzie, Poronin, Raba Wyżna, Słopnice, Skrzyszów, Spytkowice, Sękowa, Stary Sącz, Szaflary, Tymbark, Łącko, Wiśniowa, Żabno, Żegocina. 19,8. Andrychów, Babice, Biskupice, Bochnia, Brzeźnica, Chełmiec, Czarny Dunajec, Dobczyce, Gdów, Gnojnik, Gorlice, Świątniki Górne, Kłaj, Kalwaria Zebrzydowska, Kęty, Lanckorona, Liszki, Łapanów, Michałowice, Mogilany, Myślenice, Olkusz, Słomniki, Siepraw, Skawina, Sułkowice, Tarnów, Tomice, Wadowice, Wieliczka, Wielka Wieś, Wierzchosławice, Zator. D. przyrost. 20. 12,0. Alwernia, Bolesław, Chełmek, Czernichów, Drwinia, Igołomia-Wawrzeńczyce, Iwanowice, Jerzmanowice-Przeginia, Kocmyrzów-Luborzyca, Koniusza, Krzeszowice, Libiąż, Mucharz, Niepołomice, Nowe Brzesko, Oświęcim, Skała, Trzebinia, Zabierzów, Zielonki. E. spadek. 13. 7,8. Charsznica, Chrzanów, Gręboszów, Klucze, Kozłów, Książ Wielki, Lipinki, Miechów, Stryszawa, Szczurowa, Trzyciąż, Wietrzychowice, Wolbrom. F. spadek. 8. 4,8. Borzęcin, Gołcza, Koszyce, Mędrzechów, Proszowice, Racławice, Radziemice, Słaboszów. G. spadek. 5. 3,0. Bolesław, Przeciszów, Stryszów, Sułoszowa, Szerzyny. H. spadek. 7. 4,2. Biały Dunajec, Ciężkowice, Dobra, Rzepiennik Strzyżewski, Szczucin, Tuchów, Zakliczyn. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR..

(20) Piotr Serafin. 94. A B C D E F G H. Rys. 14. Gminy wiejskie woj. małopolskiego według typów statycznych (metoda Webba) (średnia za lata 1996–1998) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. A B C D E F G H. Rys. 15. Gminy wiejskie woj. małopolskiego według typów statycznych (metoda Webba) (średnia za lata 2004–2006) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR..

(21) Zmiany w potencjale demograficznym.... 95. ludności (18 przypadków). Większość z jednostek wiejskich tej grupy lokuje się w strefie północnej województwa.. Typy dynamiczne I II III IV. Rys. 16. Gminy wiejskie woj. małopolskiego według typów dynamicznych (metoda Webba) na podstawie średnich za lata 1996–1998 i 2004–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR.. Przeprowadzone badania wykazały znaczące zróżnicowanie poziomu i dynamiki zmian zachodzących na obszarze wiejskim województwa małopolskiego, co jest wynikiem odmiennie kształtującego się ruchu naturalnego i migracji ludności w poszczególnych jednostkach wiejskich. Obserwowana sytuacja demograficzna jest powiązana z zachodzącą modernizacją i wzrostem atrakcyjności gospodarczej Małopolski, czego przykładem jest dodatnie saldo migracji wewnętrznych. Potwierdza się to szczególnie w gminach położonych w sąsiedztwie regionalnych i lokalnych ośrodków wzrostu. Jednocześnie zmieniają się postawy prokreacyjne ludności wsi, co wiąże się z wolnym spadkiem przyrostu naturalnego, którego dodatnie wartości charakteryzowały południową część kraju. Pojawiający się ujemny przyrost naturalny jest konsekwencją odpływu młodych, poszukujących atrakcyjnych źródeł zarobku, co ogranicza możliwości zastąpienia starzejących się pokoleń. Przykładem takich zmian jest obszar gmin wiejskich zlokalizowanych między Zakliczynem i Ryglicami, co jest przejawem zachodzącego sprzężenia zwrotnego między emigracją a notowanymi tu zmianami w przyroście naturalnym. Jednak nadal silnym czynnikiem kształtującym dynamikę.

(22) 96. Piotr Serafin. zmian ludnościowych w analizowanym układzie przestrzennym jest relatywnie korzystna struktura ludności wiejskiej regionu. Changes in the Demographic Potential of Village Population in the Małopolskie Voivodship 1996–2006 The paper attempts to characterise the changes in the natural movement and migration of the inhabitants of villages in the Małopolskie Voivodship relative to the changes in the overall population of the region. The analysis concerns the components of real growth, which through feedback shape the level and dynamics of the population of rural areas. A method on types of population growth suggested by J.W. Webb was used in the research as it allows the relationship between natural growth and the balance of migration to be understood..

(23)