Recenzje 491 Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa z XVI—XIX wieku. W a r -s z a w a 1981 P a ń -s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e , -s-s. 286. A k a d e m i a G ó r n i c z o H u t n i c z a i m . S t a n i s ł a w a S t a s z i c a . I n s t y t u t G e o d e z j i G ó r n i c z e j i P r z e m y s ł o w e j — K r a k o w s k i e P r z e d s i ę b i o r s t w o G e o d e z y j n e — W o j e w ó d z -k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w K r a -k o w i e . P o d r u g i e j w o j n i e ś w i a t o w e j p u b l i k o w a n o j u ż w P o l s c e p o m o c e u ł a t w i a j ą c e d o s t ę p do m a t e r i a ł ó w k a r t o g r a f i c z n y c h t y c z ą c y c h j e d n e g o m i a s t a . M o ż n a t u p r z y -p o m n i e ć w y d a n y w 1962 r. Katalog -planów miasta ŁęczycyJ, i o p u b l i k o w a n e w 1978 r . Żródla kartograficzne do dziejów Poznania2. T r z e c i ą i n i c j a t y w ę t e g o r o d z a j u s t a n o w i r e c e n z o w a n a t u p o z y c j a . W y m i e n i o n e w y d a w n i c t w a r ó ż n i ą s i ę m i ę d z y sobą p r z e d m i o t e m i z a k r e s e m , służą j e d n a k p o d o b n e m u celowi. T e g o t y p u w y d a w n i c t w a p u b l i k o w a n e b y w a j ą t a k ż e w i n n y c h k r a j a c h , m o ż n a t u w y -m i e n i ć c h o ć b y s t o s u n k o w o n i e d a w n o w y d a n ą L'évolution territoriale de Bruxelles. La cartographie de ± 1550 à 1840
R e c e n z o w a n y Katalog s k ł a d a się z Przedmowy (od K o m i t e t u r e d a k c y j n e g o ) , s z k i c u O d l a n i c k i e g o - P o c z o b u t t a Z badań nad zabytkami kartograficznymi Kra-kowa. I Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI—XIX wieku, s z k i c u J a n i n y S t o k s i k , Zbiór dawnych map Krakowa w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie o r a z Opisu inwentaryzacyjnego z ilustracjami dawnych map wielkoskalowych Krakowa, p o p r z e d z o n e g o Wykazem dawnych map Krakowa (XVI—XIX w.); u z u p e ł n i a r e c e n z o w a n ą p o z y c j ę Wykaz instytucji posiadających dawne mapy Krakoxva i Bibliografia. A u t o r e m Opisu inwentaryzacyjnego i u z u -p e ł n i a j ą c y c h części j e s t Z o f i a T r a c z e w s k a - B i a ł e k , r e d a k t o r e m n a u k o w y m całości — M i c h a ł O d l a n i c k i - P o c z o b u t t . A u t o r z y p r z e d m o w y p r z y p o m n i e l i w a r t o ś ć d a w n y c h m a p K r a k o w a i o k r e ś l i l i cel w y d a w n i c t w a : p o m o c p r z y p r a c a c h n a d a k t u a l i z a c j ą m a p y z a s a d n i c z e j m i a -s t a a t a k ż e „ u d o -s t ę p n i e n i e m a p w f o r m i e u ł a t w i a j ą c e j k o r z y -s t a n i e z n i c h [...] a z a r a z e m c h r o n i ą c e j o r y g i n a ł y p r z e d s z k o d l i w y m i d l a s t a n u ich z a c h o w a n i a s k u t k a m i b e z p o ś r e d n i e g o p o s ł u g i w a n i a s i ę n i m i " . S t w i e r d z i l i t a k ż e , że Katalog n a l e ż y t r a k t o w a ć , j a k o w s t ę p n ą i n f o r m a c j ę o z a b y t k a c h k a r t o g r a f i c z n y c h K r a k o w a i że szczegółową a n a l i z ę t y c h z a b y t k ó w z n a l e ź ć b ę d z i e m o ż n a w k o l e j -n y m p l a -n o w a -n y m ( j u ż -n a 1981 r.) w y d a w -n i c t w i e k a r t o g r a f i k ó w k r a k o w s k i c h , k t ó r e m a z a w i e r a ć r e p r o d u k c j ę m a p w s k a l i 1 : 1 *. M i c h a ł O d l a n i c k i - P o c z o b u t t p r z y p o m n i a ł h i s t o r i ę d o t y c h c z a s o w y c h b a d a ń n a d k a r t o g r a f i k a m i K r a k o w a a r ó w n o c z e ś n i e s z e r z e j r o z w i n ą ł p e w n e i n f o r m a c j e p o d a n e j u ż w p r z e d m o w i e (o p r o j e k t o w a n y m a t l a s i e m a p K r a k o w a , o c e l a c h w y d a n i a Katalogu), d a l e j z a p o w i e d z i a ł t r e ś ć k o l e j n e g o s z k i c u ( J a n i n y S t o k s i k ) z a m i e s z c z o n e g o w Katalogu, w r e s z c i e — w s p o s ó b dosyć o g ó l n y — p o d a ł z a s a d y z a s t o -s o w a n e g o w Katalogu o p i -s u i n w e n t a r y z a c y j n e g o m a p i w y m i e n i ł t e m a p y , k t ó r e jego z d a n i e m p o s i a d a j ą n a j w y ż s z ą w a r t o ś ć b a d a w c z ą . J a n i n a S t o k s i k s t w i e r d z i ł a , że w i ę k s z o ś ć (46 n a 64) u j ę t y c h w Katalogu p l a r . ó w p o c h o d z i ze z b i o r ó w k a r t o g r a f i c z n y c h A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w K r a k o w i e , co
1 A. T o m c z a k : Katalog planów miasta Łęczycy. I l u s t r o w a n y K a t a l o g ź r ó d e ł k a r t o g r a f i c z n y c h do h i s t o r i i b u d o w y m i a s t p o l s k i c h . W a r s z a w a , zesz. 7, 1962.
2 Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy. Wrzesień — październik 1978. P c z n a ń 1978. T e ż : Katalog archiwalnych planów miasta Łomży 1619—1914. O p r a ć . D. G o d l e w s k a . W a r s z a w a 1975.
3 L. D a n c k a e r t : L'évolution territoriale de Bruxelles. La cartographie
de ± 1550 a 1840. B r u x e l l e s 1968.
4 Zob. o t y m s z e r z e j M. O d l a n i c k i P o c z o b u t t , Z. T r a c z e w s k a -B i a ł e k , K . W a l o c h a : Atlas dawnych map Krakowa. „ Z e s z y t y N a u k o w e A k a d e m i i G ó r n i c z o - H u t n i c z e j , G e o d e z j a " , z. 74, K r a k ó w 1982.
492 Recenzje
skłania ją do krótkiego nakreślenia historii tych zbiorów. Sporo miejsca w jej rozważaniach zajmują ubolewania spowodowane zaginięciem (już po drugiej woj-nie światowej) cennych map, które powinny wztoogacić omawiane zbiory.
Zofia Traczewska-Białek w swoim opisie inwentaryzacyjnym ujęła 64 mapy Krakowa. Są to wyłącznie plany całego miasta. Najstarszy „jezuicki" pochodzi z 1595/1596 r., ostatni — z 1900 r. Układ całości jest chronologiczny, plany będące
przeróbkami starszych umieszczono jednak (bardzo słusznie) bezpośrednio po planie stanowiącym dla nich pierwowzór. A więc np. po Planie pruskim Krakowa 1 okolic z 1794 r. (poz. 23) figuruje Plan Krakowa z około 1809 r. (poz. 24), ponie-waż co do zasięgu i treści jest z poprzednim niemal identyczny. Następna nato-miast pozycja (25) zawiera kolejny Plan pruski Krakowa z 1794 r.
Opis każdego planu, poprzedzony numerem kolejnym w Katalogu, składa się z czterech części: 1 — hasła, to jest krótkiego, kilku wyrazowego określenia planu („plan pruski", „plan jezuicki") wraz z datą roczną powstania („z 1772 r."); 2 — właściwego opisu inwentaryzacyjnego (tytuł oryginalny, dane o wykonawcy,
skali, sposobie wykonania, treści, legendzie); 3 — danych geodezyjnych (skala rozwiązania, jednostki miar, orientacja, podstawy pomiaru, ocena wartości pod względem geodezyjnym); 4 — danych archiwalnych (miejsce przechowywania oryginału, kopii) oraz bibliograficznych (odesłanie do odpowiednich pozycji biblio-grafii umieszczonej na końcu Katalogu). Każdy plan ujęty w Katalogu posiada też reprodukcję.
' Publikacja ma ułatwić dostęp do planów Krakowa także czytelnikowi zagra-nicznemu. W związku z tym tytuł Katalogu, wykaz dawnych map Krakowa oraz hasła w opisie inwentaryzacyjnym każdego planu podano w 4 językach: angiel-skim, francuangiel-skim, niemieckim i rosyjskim. W tych też językach zamieszczono na końcu Katalogu streszczenie.
Całość wydrukowano (w Drukarni Wydawniczej w Krakowie) bardzo sta-rannie, na papierze kredowym, uzyskując dosyć dobrą czytelność reprodukowa-nych map. Efekt osłabia jednak znaczne pomniejszenie wielu map.
Znakomicie rozwiązano układ graficzny. Każdemu planowi poświęcono co n a j m n i e j dwie strony: na stronie parzystej umieszczono opis inwentaryzacyjny, na sąsiedniej, nieparzystej — reprodukcję opisywanego planu (niekiedy na kilku kolejnych stronach). Z lewej górnej strony f i g u r u j e zawsze dużą czcionką wy-drukowany kolejny numer planu, obok — z p r a w e j strony — hasło, poniżej — oddzielone światłem — dalsze trzy główne części opisu. W nielicznych wypad-kach, gdy opis nie mieścił się na stronie parzystej, przenoszono go na stronę nieparzystą poniżej reprodukcji.
Omawiane wydawnictwo należy niewątpliwie do udanych, pomnaża skromny dotychczas dorobek w zakresie pomocy archiwalnych i bibliotecznych, służących docieraniu do kartografików miejskich, a także cieszy wszystkich historyków kartografii i miłośników przeszłości Krakowa, chociaż nie spełni, jak można sądzić, wszystkich celów założonych przez redaktora i autorów, nie wyeliminuje bowiem korzystania z oryginałów map, których reprodukcje zamieszczono w Ka-talogu w zmniejszeniu. Szczególnie udane są opisy inwentaryzacyjne poszczegól-nych planów. Mniej zadawalają części wstępne. Przede wszystkim nie sprecyzo-wano w nich jasno zakresu Katalogu i zasięgu przeprowadzonej dla jego opra-cowania kwerendy. Tylko z niektórych sformułowań wynika, że ujęto w nim wyłącznie plany Krakowa przechowywane w zbiorach krakowskich; plany z in-nych zbiorów polskich lub zagraniczin-nych dołączono jedynie wówczas, gdy ich kapie rękopiśmienne lub mechaniczne trafiły wcześniej do Krakowa. Stąd w wy-kazie instytucji posiadającyh dawne mapy Krakowa wymieniono instytucje kra-kowskie: Wojewódzkie Archiwum Państwowe (zresztą z nazwą już nieaktualną), Bibliotekę Jagiellońską, Muzeum Historyczne m. Krakowa i Muzeum Narodowe;
Recenzje 493 obok zaś Kriegsarchiv w Wiedniu, Bibliotheque Nationale w Paryżu, Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie, czy Krigsarkivet w Sztokholmie. Pominięto nato-miast — chyba przez przeoczenie — instytucje polskie poza Krakowem, np. Ar-chiwum Kolegiaty Łowickiej (poz. 11). Użytkownik Katalogu nie wie jednak, czy uwzględnione w nim plany przechowywane w tych instytucjach wyczerpują ich kartografika krakowskie? I czy nie ma innych w Europie instytucji archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych, które takie kartografika posiadają. Jeżeli istotnie* przed opublikowaniem Katalogu nie przeprowadzono w ważniejszych p r z y n a j -mniej zbiorach — choćby drogą ankiety — kwerendy planów Krakowa, to wartość Katalogu oczywiście maleje.
Nie potrzebne są w części wstępnej pewne powtórzenia stwierdzeń znajdu-jących się w przedmowie i w części, pióra Michała Odlanickiego-Poęzbbutta. Nie ma uzasadnienia, by osobną część wstępu poświęcać na omówienie zbioru daw-nych map Krakowa w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie, choćby z tego Archiwum pochodziła większość opisanych w Katalogu planów. Trzeba było natomiast omówić krótko wszystkie zbiory krakowskie, z których plany pochodzą. Natomiast stwierdzenie Janiny Stoksik, że „akcja gromadzenia w Ar-chiwum Państwowym operatów katastru galicyjskiego budzi wiele zastrzeżeń" oraz apele do odpowiednich instytucji, aby przekazały posiadane materiały ka-tastralne z różnych powiatów do Archiwum w Krakowie — w ogóle w Katalogu nie powinny się znajdować.
Nie wszystkie też opisy inwentaryzacyjne w pełni zadawalają. W opisie np. planu oblężenia Krakowa przez Szwedów zaczerpniętego ze znanego dzieła
Pufen-dorfa podano jako wykonawcę Dahlbergha. Dahlbergh rzeczywiście na planie się podpisał, bo on sporządził rysunek, według którego ten plan wysztychowano. Natomiast czy mógł być właściwym autorem planu? Pod Krakowem wcale nie był, co więcej w 1655 r. w ogóle nie było go w Polsce. Mógł więc co n a j w y ż e j sporządzić (ale już znacznie po 1655 r.) kompilację z materiałów kartografów szwedzkich którzy byli pod Krakowem, lub skopiować gotowy, wykonany przez nich w 1655 r. plan. Stąd rozważania o technice pomiaru przy opisywaniu planu Dahlbergha właściwie nie mają sensu.
Opublikowanie Katalogu prowadzi do refleksji nad rozwojem kartografii dawnej stolicy Polski w minionych epokach. Otóż wypada stwierdzić, że karto-grafia ta była we wczesnym okresie słabo rozwinięta. W Katalogu figuruje tylko 10 pozycji sprzed 1772 r., a są w tym także późniejsze przeróbki. Kartografię sprzed najazdu szwedzkiego w 1655 r. reprezentuje tylko jeden plan jezuicki z 1595/96 r. Dla miast Prus Królewskich, Gdańska i Torunia, zachowało się z tego okresu o wiele więcej zabytków kartograficznych.
Andrzej Tomczak (Toruń)
Julian D y b i e c : Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860—1918. Wrocław 1981 Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 216, nlb 2. 4 tabl.
Polska Akademia Nauk. Wydział I Nauk Społecznych.
Dziewiętnastowiecznemu mecenatowi naukowemu i oświatowemu na ziemiach polskich poświęcano dotąd niewiele uwagi, a większość ukazujących się opraco-wań omawiała wymienione zagadnienie w odniesieniu do terenów dawnego zaboru pruskiego i rosyjskiego. W nielicznych pracach, dotyczących opieki społecznej nad nauką i oświatą w Galicji XIX w., zajmowano się raczej wąskimi proble-mami szczegółowymi. Publikacje te nie dawały pełnego obrazu, a raczej wskazy-wały potrzebę przeprowadzenia szerszych badań poświęconych t e j tematyce. Książka Juliana Dybca, która jest próbą całościowego omówienia zagadnień
