Widok Rodzina wielodzietna w przestrzeni publicznej. Przykład wdrożenia Karty Dużej Rodziny.

JAROS£AW PRZEPERSKI

Wydzia³ Pedagogiczny

Rodzina wielodzietna w przestrzeni publicznej.

Przyk³ad wdro¿enia Karty Du¿ej Rodziny

The Large Family in the Public Space. The Case of Implementing the Large Family Card

I. WIELODZIETNOή W DOBIE KRYZYSU DEMOGRAFICZNEGO

Tematyka zwi¹zana z rodzinami wielodzietnymi przez wiele lat nie pojawia-³a siê w g³ównych nurtach dyskusji spo³ecznych. Mo¿e to dziwiæ, poniewa¿ uprzywilejowan¹ pozycjê rodzin z wiêksz¹ liczb¹ dzieci podkreœla ju¿ Konstytu-cja RP w artykule 71: „Pañstwo w swojej polityce spo³ecznej i gospodarczej uwzglêdnia dobro rodziny. Rodziny znajduj¹ce siê w trudnej sytuacji materialnej i spo³ecznej z w ³ a s z c z a w i e l o d z i e t n e i niepe³ne, maj¹ prawo do szcze-gólnej pomocy ze strony w³adz publicznych”2_.

Badania naukowe dotyczy³y jedynie pomocy spo³ecznej i wskazywa³y wie-lodzietnoœæ jako istotn¹ przyczynê wykluczenia spo³ecznego3_{. Ostatnich kilka lat}

wi¹¿e siê ze zmian¹ dyskursu w przestrzeni publicznej dotycz¹cego wielodziet-noœci. Nie tylko wskazywane s¹ zagro¿enia zwi¹zane z posiadaniem licznego potomstwa, ale coraz czêœciej mówi siê o du¿ych rodzinach jako nadziei dla

przy-T

M

NUMER 1(15), 2014

doi: 10.14746/TIM.2014.15.1.3

1 _{Jaros³aw Przeperski, doktor nauk spo³ecznych, wyk³adowca na Wydziale Pedagogicznym}

Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu, za³o¿yciel i wieloletni dyrektor Fundacji Nadzieja dla Rodzin. Jego zainteresowania naukowe koncentruj¹ siê wokó³ pracy socjalnej z rodzin¹, ewa-luacji pracy socjalnej oraz polityki prorodzinnej. Jego pasj¹ jest ³¹czenie teorii, badañ i praktyki w zakresie promocji i wspierania rodzin. Prywatnie m¹¿ i tata piêciorga dzieci.

2 _{Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej.}

3 _{Por. B. Balcerzak-Paradowska, Rodziny wielodzietne w Polsce: teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ,}

Wars_{zawa 1997; P. Deskur, Pomoc spo³eczna rodzinie wielodzietnej, w: Rodzina – Etyka –} Ma³¿eñ-stwo, red. R. Horodeñski, E. Ozorowski, Bia³ystok 2005.

sz³oœci naszego kraju. Zmiana ta jest zwi¹zana z coraz wiêksz¹ œwiadomoœci¹ dramatycznie pogarszaj¹cej siê sytuacji demograficznej Polski. Wed³ug raportu Narodowej Rady Ludnoœciowej jesteœmy œwiadkami kilku procesów, które w przy-sz³oœci mog¹ w znacz¹cy sposób przyczyniæ siê do zmian funkcjonowania kraju w wymiarze spo³eczno-gospodarczym. Wed³ug raportu „Polska wkracza w po-nowny okres depopulacji […], który jednak tym razem bêdzie ju¿ mia³ charakter trwa³ej tendencji”4_{. Od 2010 roku obni¿a siê wielkoœæ przyrostu naturalnego. W 2010}

roku wyniós³ 35 tys. osób. Jednak dane pokazuj¹, ¿e w 2011 roku obni¿y³ siê prawie trzykrotnie do poziomu 12,9 tys., a w kolejnym roku (2012) wyniós³ 9,6 tys.5

Dane G³ównego Urzêdu Statystycznego za 2013 rok wskazuj¹ na ujemny przy-rost naturalny ludnoœci. Liczba urodzeñ by³a mniejsza od zgonów o ok. 15 tys. osób. Wspó³czynnik przyrostu naturalnego wyniós³ 0,4%6_{. W 2012 roku}

wspó³-czynnik dzietnoœci wyniós³ 1,3, co oznacza, ¿e na 100 kobiet w wieku rozrod-czym (15-49 lat) przypada³o ok. 130 urodzonych dzieci7_{. Jest to}

niewystarczaj¹-cy poziom do prostej zastêpowalnoœci pokoleñ warunkuj¹cej nie tylko rozwój, ale przede wszystkim przetrwanie spo³eczeñstwa.

Narodowa Rada Ludnoœciowa wskazuje tak¿e na proces starzenia siê spo³e-czeñstwa. Jest to zwi¹zane ze zmniejszaj¹c¹ siê, od pocz¹tku tego stulecia, licz-b¹ dzieci i m³odzie¿y. W 2000 roku udzia³ dzieci i m³odzie¿y w ogólnej liczbie mieszkañców Polski wyniós³ 24,4%, a w roku 2012 ju¿ tylko 18,3%8_{. Zmiana}

struktury wiekowej ludnoœci spowodowa³a, ¿e rok 2012 jest pierwszym, w któ-rym zaczê³a zmniejszaæ siê liczebnoœæ zasobów pracy (kobiety w wieku 18-59 i mê¿czyŸni w wieku 18-64 lat)9_.

Jak pokazuj¹ powy¿sze dane, Polska znajduje siê w sytuacji powa¿nego kry-zysu demograficznego. Œwiadomoœæ tej sytuacji zaczyna byæ istotnym tematem nie tylko w krêgach naukowców, ale tak¿e mediów, polityków, samorz¹dowców. Tak dramatyczna sytuacja wymaga tak¿e szukania rozwi¹zañ i podejmowania prób odnowienia kapita³u ludzkiego w Polsce. W zwi¹zku z tym pojawiaj¹ siê nowe programy polityki rodzinnej/prorodzinnej10_{, formu³owane na ró¿nych}

po-ziomach organizacji pañstwa (kraju, województwa, powiatu, gminy).

Na poziomie europejskim polityka prorodzinna obejmuje szeœæ g³ównych obszarów, którymi s¹:

4 _{Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011-2012,}

Warsza-wa 2012, s. 8.

5 _Tam¿e.

6 _{GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http://}

www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf [dostêp 31.03.2014].

7 _Tam¿e.

8 _{Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski…, dz. cyt., s. 11.} 9 _{Tam¿e, s. 12.}

1. Redukcja ubóstwa i poprawa dochodów – instrumenty kierowane do ro-dzin o niskich dochodach z dzieæmi.

2. Kompensacja kosztów wychowania i opieki nad dzieckiem – instrumenty wyrównuj¹ce status ekonomiczny rodzin z dzieæmi i bez dzieci (zasi³ki na dzieci).

3. Wspieranie zatrudnienia – realizowane g³ównie przez trzy instrumenty: urlopy macierzyñskie i wychowawcze z gwarancj¹ œwiadczeñ i póŸniej-szego zatrudnienia, zapewnienie opieki dla dzieci umo¿liwiaj¹cej powrót do pracy (¿³obków, elastycznych godzin pracy itp.), system podatkowy u³atwiaj¹cy decyzjê o powrocie do pracy.

4. Zapewnienie zasady równoœci p³ci przy decyzjach o urodzeniu dziecka i sprawowaniu opieki nad nim (podzia³ obowi¹zków).

5. Wspieranie rozwoju dzieci we wczesnych fazach rozwojowych.

6. Podniesienie stopnia dzietnoœci g³ównie w kontekœcie starzej¹cego siê spo³eczeñstwa i nieuchronnych negatywnych procesów demograficz-nych11_.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e praktycznie wszystkie z wymienionych zadañ polityki rodzinnej przyczyniaj¹ siê do zwiêkszenia liczby urodzin dzieci, a tym samym zwiêkszenia poziomu dzietnoœci. Istotne jest wprowadzenie do polityki proro-dzinnej zagadnieñ zwi¹zanych z ochron¹ ma³¿eñstwa i rodziny, przygotowania m³odzie¿y do podejmowania ról ma³¿onka i rodzica czy kszta³towania odpowied-nich postaw kulturowych zwi¹zanych z rodzin¹, posiadaniem dzieci.

Jedn¹ z recept na powa¿ny kryzys demograficzny jest wspieranie i rozwój rodzin wielodzietnych. W sytuacji, kiedy poziom dzietnoœci nie gwarantuje za-stêpowalnoœci pokoleñ, tylko zwiêkszenie liczby urodzeñ powy¿ej dwójki dzieci mo¿e tê sytuacjê poprawiæ. Mo¿na stwierdziæ, ¿e œrodkiem, który prowadziæ bê-dzie do odwrócenia niekorzystnej tendencji, jest promocja i wspieranie rodzin wielodzietnych lub stworzenie mechanizmów pozwalaj¹cych na szerok¹ imigra-cjê do Polski mieszkañców z innych krajów. Jednym z instrumentów, maj¹cym wspieraæ rodziny wielodzietne, jest Karta Du¿ej Rodziny (KDR).

II. CZYM JEST KARTA DU¯EJ RODZINY?

Mo¿na stwierdziæ, ¿e nie istnieje jedna obowi¹zuj¹ca definicja KDR. W opra-cowaniu przygotowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej brzmi ona nastêpuj¹co: „Samorz¹dowa Karta Du¿ej Rodziny jest definiowana jako

ze-11 _{O. Thevenon, Family Policies in OECD: A Comparative Analisis, “Population and}

spó³ dzia³añ maj¹cych na celu wsparcie materialne rodzin ze szczególnym uwzglêdnieniem rodzin wielodzietnych. W praktyce najczêœciej s¹ to zni¿ki na korzystanie z us³ug (zarówno podmiotów komunalnych, jak i prywatnych) dla rodzin z okreœlon¹ liczb¹ dzieci”12_{. Podobna definicja zosta³a zaproponowana}

w dokumencie opracowanym przez Kancelariê Prezydenta RP: „Karta Du¿ej Ro-dziny (KDR) – tak okreœla siê jedno z rozwi¹zañ polityki rodzinnej, dziêki które-mu rodziny wielodzietne maj¹ prawo do ulg, zni¿ek i zwolnieñ z op³at za korzy-stanie z wybranych us³ug i przy zakupie towarów u sprzedawców, którzy w³¹czyli siê w program”13_.

G³ównym celem KDR rodziny, który pojawia siê w prezentowanych defini-cjach, jest wsparcie materialne rodzin. Oczywiœcie jest to cel wa¿ny, uwzglêdniaj¹-cy fakt, ¿e ponad 30% rodzin wielodzietnych ¿yje poni¿ej minimum egzystencji14_.

Rodzi siê jednak pytanie, czy nie mamy do czynienia z jednym z podstawowych b³êdów przy konstrukcji instrumentów polityki rodzinnej.

Nale¿y dokonaæ rozró¿nienia, czym jest polityka rodzinna/prorodzinna, a czym polityka spo³eczna. Ta ostatnia bêdzie odnosi³a siê do szeroko rozumianej pomo-cy spo³ecznej, prapomo-cy z osobami, rodzinami bêd¹pomo-cymi w kryzysie, doœwiadczaj¹-cymi ró¿nych trudnoœci ¿yciowych. Obejmuje ona osoby, których dochody nie przekraczaj¹ progu dochodowego warunkuj¹cego mo¿liwoœæ przyznania pomo-cy. Tradycyjnie te¿ pomoc ta jest nastawiona na osoby, rodziny, które s¹ dotkniê-te np. przez: alkoholizm, przemoc, ubóstwo, bezrobocie, powa¿ne problemy opie-kuñczo-wychowawcze, niepe³nosprawnoœæ.

Czym ró¿ni siê polityka spo³eczna od prorodzinnej? Obejmuje ona wszyst-kie rodziny, niezale¿nie od wysokoœci uzyskiwanych dochodów, jest nastawiona na profilaktykê, demografiê, a nie jedynie na próby zmierzenia siê z trapi¹cymi je powa¿nymi problemami.

Przedstawiaj¹c na wykresie zale¿noœæ, otrzymujemy nastêpuj¹cy diagram:

12 _{Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du¿ej Rodziny. Poradnik}

dla jednostek samorz¹du terytorialnego, Warszawa 2013, s. 7.

13 _{Kancelaria Prezydenta RP, Karta Du¿ej Rodziny w Polsce i wybranych krajach, Warszawa}

2013, s. 6.

14 _{E.A. Bronis³awska, Wielodzietnoœæ we wspó³czesnych rodzinach polskich, Poznañ-Opole}

2010, s. 32.

Karta Du¿ej Rodziny jest instrumentem, który sytuuje siê w czêœci wspólnej. Dotyczy zarówno rodzin, które korzystaj¹ ze wsparcia (materialnego, pracy so-cjalnej) pomocy spo³ecznej, jak i tych, które nie potrzebuj¹ wsparcia instytucjo-nalnego.

Formu³uj¹c definicjê KDR, trzeba uwzglêdniæ to rozró¿nienie. Przyjêcie za³o-¿enia, w którym KDR jest definiowana jedynie jako system ulg i zni¿ek, mo¿e sprawiæ, ¿e instrument ten bêdzie u³atwia³ ¿ycie wy³¹cznie rodzinom, które bory-kaj¹ siê z trudnoœciami finansowymi. Mo¿e powodowaæ tak¿e niebezpieczeñstwo utrwalania stereotypu, w którym rodziny wielodzietne oczekuj¹ jedynie wsparcia finansowego, przyjmuj¹c postawê biernej absorbcji œrodków wypracowanych przez pozosta³¹ czêœæ spo³eczeñstwa. Recept¹ na prze³amanie takiego stereotypu bêdzie rozszerzenie znaczenia KDR i celów stawianych przed tym instrumentem.

Dobrze skonstruowany instrument, jakim jest karta, powinien obejmowaæ obydwa zakresy skierowane zarówno do osób, które s¹ pod opiek¹ systemu po-mocy spo³ecznej (polityki spo³ecznej i polityki prorodzinnej), jak i do tych, któ-re z takiej pomocy nie korzystaj¹ (objêtych tylko polityk¹ prorodzinn¹).

Karta Du¿ej Rodziny jest zjawiskiem nowym, jej zakres i opis jest w fazie kszta³towania. Ogólna, opisowa definicja Karty mog³aby brzmieæ jednak nastêpu-j¹co: KDR to jeden z instrumentów polityki prorodzinnej maj¹cy na celu wparcie i promocjê rodzin z przynajmniej trójk¹ dzieci. Karta Du¿ej Rodziny jest instru-mentem zawieraj¹cym nastêpuj¹ce elementy skierowane do rodzin wielodzietnych:

1) wsparcie materialne

a) zni¿ki na korzystanie z oferty instytucji samorz¹dowych, np. ni¿sze ceny biletów do teatrów, na baseny,

b) zni¿ki na korzystanie z us³ug samorz¹dów, np. op³aty za przedszkola, wywóz œmieci, op³aty za wodê,

c) zni¿ki na zakup us³ug i towarów w podmiotach gospodarczych bêd¹-cych partnerami w KDR, np. upusty na zakupy w sklepach, punktach us³ugowych – fryzjerskich, lekarskich, edukacyjnych,

d) darmowe przekazanie us³ug lub towarów przez instytucje samorz¹do-we, podmioty gospodarcze oraz organizacje pozarz¹dosamorz¹do-we, np. darmo-we darmo-wejœciówki na imprezy sportodarmo-we, kulturalne, edukacyjne, 2) wsparcie pozafinansowe

a) umo¿liwienie uczestnictwa w imprezach organizowanych przez part-nerów programu (samorz¹dowych, biznesowych, pozarz¹dowych), b) u³atwienie dostêpu do specjalistów z zakresu medycyny, poradnictwa,

terapii,

c) umo¿liwienie uczestnictwa w projektach dedykowanych rodzinom wielodzietnym, np. kluby dla rodzin wielodzietnych, randki dla rodzi-ców, warsztaty dla dzieci i m³odzie¿y,

3) koordynacjê i wsparcie procesów integracji œrodowiska rodzin wielo-dzietnych

a) umo¿liwienie odkrywania i wzmacniania to¿samoœci rodzin jako ro-dzin wielodzietnych,

b) stworzenie przestrzeni materialnej i mentalnej do integracji du¿ych ro-dzin,

c) umo¿liwienie spotkañ rodzin wielodzietnych, wymiany doœwiadczeñ, tworzenie grup samopomocowych,

d) budowanie œrodowiska rodzin wielodzietnych przez inicjowanie no-wych form stowarzyszeñ,

e) wzajemne wspieranie rodzin,

f) anga¿owanie rodzin wielodzietnych w dzia³ania na rzecz spo³eczno-œci lokalnej, np. konsultacje, zaanga¿owanie w bud¿et partycypacyj-ny, wspólne dzia³ania: rodzin, samorz¹du, biznesu i organizacji poza-rz¹dowych,

4) promocjê du¿ych rodzin

a) kampanie spo³eczne dotycz¹ce problemów demograficznych i udzia-³u rodzin wielodzietnych w ich rozwi¹zaniu,

b) prze³amanie stereotypu rodziny wielodzietnej jako rodziny dysfunk-cyjnej,

c) wprowadzenie do dyskursu spo³ecznego tematyki du¿ych rodzin.

III. HISTORIA KARTY DU¯EJ RODZINY

Pierwsze ulgi dla rodzin wielodzietnych pojawi³y siê w Francji. Od 1921 roku funkcjonuje tam Karta Licznej Rodziny. Zosta³a ona wprowadzona przez kolej francusk¹ i dotyczy³a g³ównie zni¿ek na przejazdy komunikacyjne. Prze-widywa³a ulgi dla rodzin maj¹cych przynajmniej trójkê dzieci. Ciekawym roz-wi¹zaniem, które zosta³o zaproponowane, jest korelacja miêdzy wielkoœci¹ ulgi a liczb¹ dzieci w rodzinie (im wiêcej dzieci, tym wiêksza ulga). Rozwi¹zanie to z powodzeniem funkcjonuje do dnia dzisiejszego, przy czym karta w obecnym kszta³cie obejmuje nie tylko zni¿ki komunikacyjne, ale tak¿e m.in. u partnerów biznesowych, np. sieci sklepów. Idea KDR zosta³a przeniesiona równie¿ do in-nych krajów, takich jak: Austria, W³ochy, Luksemburg, Belgia czy Niemcy.

Pierwsza KDR w Polsce zosta³a uchwalona w 2005 roku we Wroc³awiu. Kolejnymi miastami, które wprowadzi³y KDR, by³y Grodzisk Mazowiecki, Ty-chy, Sandomierz. Nale¿y podkreœliæ, ¿e wprowadzanie na szersz¹ skalê samorz¹-dowych kart rozpoczê³o siê dopiero w 2012 roku. Wczeœniej KDR wprowadzi³o zaledwie kilka samorz¹dów.

W kwietniu 2014 roku planowane jest wprowadzenie ogólnopolskiej karty du¿ej rodziny, która w znacz¹cy sposób mo¿e przyczyniæ siê do rozwoju kart

w Polsce. Karty Du¿ej Rodziny s¹ obecnie wprowadzane na czterech poziomach: ogólnopolskim, wojewódzkim, powiatowym i gminnym.

Poni¿ej zostanie zaprezentowany model wdro¿enia KDR na poziomie gminy na przyk³adzie Torunia. Jest to szczególny przypadek w skali Polski. Implemen-tacja KDR opiera siê na wspó³dzia³aniu samorz¹du i organizacji pozarz¹dowej. Takie rozwi¹zanie pokazuje wiele zalet, ale i trudnoœci zwi¹zanych z organizacj¹ i upowszechnianiem karty na poziomie poszczególnych gmin.

IV. KARTA DU¯EJ RODZINY W TORUNIU – PRZYK£AD WSPÓ£DZIA£ANIA

SAMORZ¥DU I ORGANIZACJI POZARZ¥DOWEJ

Informator przygotowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej wskazuje, ¿e KDR mo¿e byæ realizowana przez jednostki organizacyjne samo-rz¹du lokalnego, takie jak: referaty ds. spo³ecznych, samodzielne stanowiska ds. spo³ecznych lub oœrodki pomocy spo³ecznej15_{. Jest tak¿e wskazany przypadek}

powierzenia realizacji projektu organizacji pozarz¹dowej: Fundacji Nadzieja dla Rodzin.

Ka¿de z wymienionych rozwi¹zañ ma zalety i wady. Umiejscowienie obs³u-gi KDR w oœrodku pomocy spo³ecznej powoduje, ¿e wiele rodzin, które nie ko-rzystaj¹ z pomocy spo³ecznej, nie bêdzie chcia³o identyfikowaæ siê z instytucj¹, która kojarzy siê w wiêkszoœci spo³ecznoœci lokalnych z rodzinami dysfunkcyj-nymi. Mo¿e tak¿e nast¹piæ wzmocnienie stereotypu, w którym wielodzietnoœæ jest ³¹czona z patologi¹, niezaradnoœci¹ ¿yciow¹ czy chêci¹ ¿ycia „na garnuszku pañstwa”. Zalet¹ takiego rozwi¹zania jest mniejszy koszt obs³ugi, który mo¿e byæ wpisany w kolejne obowi¹zki np. pracowników socjalnych. Programy prowadzo-ne przez pomoc spo³eczn¹ pozwalaj¹ na szybkie zaanga¿owanie do programu rodzin wielodzietnych, które s¹ klientami oœrodka pomocy spo³ecznej.

Umiejscowienie obs³ugi karty w wydzia³ach np. spo³ecznym w urzêdzie mia-sta lub w jednostkach podleg³ych, takich jak miejski zak³ad komunikacji, pozwa-la na unikniêcie skojarzenia karty z pomoc¹ dpozwa-la rodzin – klientów pomocy spo-³ecznej. Wydaje siê to optymalnym rozwi¹zaniem pod warunkiem, ¿e karta pozostaje jedynie na poziomie zni¿ek i ulg, a w urzêdzie pracuj¹ osoby, które rozumiej¹ i potrafi¹ zdiagnozowaæ oczekiwania rodzin wielodzietnych.

Trzecie rozwi¹zanie jest powi¹zane z zaanga¿owaniem partnera spo³eczne-go, np. organizacji pozarz¹dowej. Zosta³o wdro¿one w Toruniu. Jego zalet¹ jest po³¹czenie dzia³añ trzech sektorów: samorz¹dowego, pozarz¹dowego i bizneso-wego, na rzecz rodzin wielodzietnych.

15 _{Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du¿ej Rodziny. Poradnik}

Du¿¹ zalet¹ jest zaanga¿owanie w tworzenie i prowadzenie programu osób najbardziej nim zainteresowanych, czyli rodzin wielodzietnych. W Toruniu pro-gram powstawa³ przy udziale rodzin i dlatego jest dopasowany do ich potrzeb i oczekiwañ. Takie podejœcie jest zgodne z zasad¹ empowerment, która podkre-œla wagê wspó³odpowiedzialnoœci za projekt, podejmowane dzia³ania ze strony odbiorców16_.

Program opiera siê na dwóch filarach. Jeden stanowi zespó³ zni¿ek i ulg, a drugi to projekty skierowane do rodzin, promuj¹ce je, ale tak¿e wspieraj¹ce w codzien-nym funkcjonowaniu. Do programu w okresie od listopada 2012 do marca 2014 roku przyst¹pi³o 68 partnerów oferuj¹cych na swoje us³ugi lub produkty zni¿ki. Wœród nich znalaz³o siê 15 partnerów udzielaj¹cych rabatów na zakupy (Makro Cash&Cary, kwiaciarnie, ksiêgarnie, restauracje, optycy), 12 oferuj¹cych ró¿ne-go rodzaju us³ugi (ubezpieczenia, remonty, obs³ugê ksiêró¿ne-gow¹, prawn¹, serwis fotograficzny), 10 dzia³aj¹cych w obszarze edukacji (szko³y, przedszkola, szko³y jêzykowe, szko³y jazdy), 14 zakwalifikowanych do kategorii sport i wypoczynek (szkó³ka pi³karska, sale zabaw, dom wczasowy, baseny) oraz 17 instytucji pro-wadzonych przez samorz¹d miasta (teatr, muzea, orkiestra symfoniczna, kluby sportowe).

W czasie wdra¿ania programu KDR prowadzone s¹ badania rodzin wielo-dzietnych, które sk³adaj¹ wniosek o wydanie karty. Przygotowana zosta³a ankie-ta, która jest wype³niana przez jednego doros³ego cz³onka rodziny, na ogó³ ojca lub matkê. W ten sposób pozyskano 323 prawid³owo wype³nione ankiety.

Badanie pokaza³o, ¿e rodziny oczekuj¹ uzyskiwania zni¿ek zwi¹zanych z za-bezpieczeniem podstawowych potrzeb, a dopiero w dalszej kolejnoœci korzysta-nia z dóbr kulturalnych czy rekreacyjnych. Odpowiedzi uzyskane od responden-tów zaprezentowano na wykresie 1.

Realizacja programu przez organizacjê pozarz¹dow¹ pozwala na uzyskiwa-nie dodatkowych rezultatów. Wspó³praca ogranicza siê uzyskiwa-nie tylko do udzielenia zni¿ek. Wielu partnerów jest anga¿owanych w ró¿ne przedsiêwziêcia na rzecz rodzin, np. restauracja organizuje darmowe warsztaty kulinarne, firma ubezpie-czeniowa kurs pierwszej pomocy, ksiêgarnia sponsoruje materia³y do jêzyka an-gielskiego, szko³a jazdy bezp³atne warsztaty na temat bezpieczeñstwa i jazdy samochodem.

Ta czêœæ programu musi byæ niew¹tpliwie rozwijana. Istotne jest wskazanie na koniecznoœæ zmiany postrzegania programu przez partnerów z sektora bizne-sowego. Pocz¹tkowo widzieli udzia³ w programie jako formê wsparcia dla ro-dzin wielodzietnych, dzia³ania typu charytatywnego. Po pierwszych miesi¹cach funkcjonowania programu wielu z nich zwiêkszy³o liczbê klientów (sklepy spo-¿ywcze, ksiêgarnie, np. w okresie zakupu podrêczników) i postrzega program nie

tylko w wymiarze wsparcia rodzin, ale tak¿e na zasadzie transakcji „win-win”, jako sposób na zwiêkszenie obrotów i zysków.

Drugim filarem programu jest rozszerzenie KDR do projektu promuj¹cego i wspieraj¹cego rodziny wielodzietne w spo³ecznoœci lokalnej. W jego ramach organizowane s¹ kampanie wizerunkowe, konferencje pozwalaj¹ce na zmianê spo³ecznego odbioru rodzin wielodzietnych. Bardzo wa¿nym elementem jest sta-³y kontakt z mediami, które zaczynaj¹ dostrzegaæ pozytywne i godne pokazania przyk³ady rodzin z wiêksz¹ liczb¹ dzieci.

Program KDR w Toruniu zosta³ bardzo mocno poszerzony. Wynika to z ba-dañ oraz codziennego ws³uchiwania siê w g³os rodziców i dzieci z rodzin. Za-proponowane zosta³y ró¿ne dodatkowe zajêcia dla dzieci, rodziców oraz ca³ych rodzin. W pytaniu o oczekiwania rodzin pojawi³y siê wyniki, które przedstawio-no na wykresie 2.

Jak pokazuje wykres, najbardziej oczekiwane by³y zajêcia sportowe, tanecz-ne oraz jêzykowe. Bardzo nisko oceniono zapotrzebowanie na grupy wsparcia, zajêcia dla rodziców oraz korepetycje dla dzieci. Taki uk³ad potrzeb jest prefero-wany przez rodziny korzystaj¹ce z pomocy spo³ecznej oraz bêd¹ce poza syste-mem pomocowym. Pierwotne plany dotycz¹ce rozszerzania programu kierowa-ne by³y w stronê warsztatów kompetencji rodzicielskich, grup wsparcia. Jak siê okaza³o, potrzeby wskazywane przez urzêdników nie przystawa³y do oczekiwañ rodziców i dzieci. Przy konstrukcji programu na lata 2014-2016 zosta³y po³¹czo-ne cele instytucji i rodzin. Uwzglêdniono uruchomienie darmowej szko³y jêzy-kowej (objê³a 140 dzieci), ale tak¿e zajêæ dla rodziców (w ramach ich

pedagogi-Wykres 1

Oczekiwane zni¿ki w ramach KDR

(N = 323, ka¿dy z respondentów móg³ wybraæ 3 pozycje)

zacji). Rozszerzono tak¿e katalog wydarzeñ i spotkañ umo¿liwiaj¹cych wspólne, w rodzinach, spêdzanie czasu (zajêcia sportowe, seanse filmowe, festyny).

W rozmowach i prowadzonych wywiadach pog³êbionych z ma³¿onkami z ro-dzin wielodzietnych wielokrotnie pojawia³a siê têsknota za mo¿liwoœci¹ spêdza-nia czasu tylko jako ma³¿onkowie, bez dzieci. Rozmowy te zaowocowa³y pro-jektem „Zakochani w rodzinie”, który umo¿liwia randkê rodzicom (kawiarnie, kino itp.), podczas gdy ich dzieæmi opiekuj¹ siê pracownicy fundacji. Wspó³dzia-³anie samorz¹du lokalnego i organizacji pozarz¹dowych przyczynia siê do po-wstawania nowych inicjatyw, ci¹g³ego rozwoju projektu i dostosowywania go do potrzeb i oczekiwañ rodzin.

Kolejn¹ zalet¹ wspó³dzia³ania z organizacj¹ pozarz¹dow¹ we wdra¿aniu KDR jest integracja œrodowiska rodzin wielodzietnych i tworzenie nieformalnych relacji pomiêdzy nimi. W przypadku kiedy operatorem KDR jest urz¹d lub pod-leg³a mu jednostka, du¿¹ trudnoœæ stanowi integrowanie rodzin wokó³ instytucji. Nie jest to naturalne miejsce spotkañ, wymiany doœwiadczeñ czy rozmów. Ta-kim miejscem mo¿e staæ siê natomiast placówka, w której prowadzi dzia³alnoœæ organizacja pozarz¹dowa. Trzeba podkreœliæ, ¿e poczucie posiadania „swojego” miejsca przez rodziny wielodzietne to nie tylko kwestia budynku, ale tak¿e per-sonelu, który w ramach swojej misji jest nastawiony na pomoc i wsparcie dla uczestników projektu.

Inn¹ korzyœci¹, jak¹ mo¿e odnieœæ samorz¹d ze zlecenia prowadzenia karty, jest pozyskiwanie dodatkowych œrodków na wspieranie i promocjê du¿ych ro-dzin. Samorz¹d ze wzglêdu na uwarunkowania prawne nie mo¿e przyjmowaæ wsparcia od partnerów programu czy pozyskiwaæ funduszy z konkursów, œrod-ków zewnêtrznych skierowanych do organizacji pozarz¹dowych. Takie

mo¿liwo-Wykres 2

Oczekiwane zajêcia w ramach KDR

(n=323, mo¿na by³o wskazaæ wiêcej ni¿ jedn¹ pozycjê)

œci maj¹ organizacje pozarz¹dowe. Trzeba te¿ podkreœliæ, ¿e wiele firm chêtniej podejmuje wspó³dzia³anie z organizacj¹ pozarz¹dow¹ ni¿ samorz¹dem.

Zlecenie prowadzenia karty organizacji pozarz¹dowej niesie tak¿e za sob¹ trudnoœci. Jest to odrêbna instytucja i w zwi¹zku z tym konieczna jest dobra wspó³praca i wspó³dzia³anie. Niew¹tpliwie prowadzenie KDR jest ³atwiejsze, kiedy jej obs³uga jest umieszczona wewn¹trz instytucji samorz¹dowej. Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e samorz¹d i organizacje pozarz¹dowe dzia³aj¹ w inny spo-sób, na podstawie odrêbnych przepisów. Inne s¹ tak¿e przyczyny powo³ania or-ganizacji i samorz¹dów. Prowadzenie KDR nie jest zadaniem ³atwym. Wymaga znajomoœci przepisów, np. ustawy o ochronie danych osobowych. Dlatego orga-nizacje, które mog³yby podj¹æ siê zadania prowadzenia karty, musz¹ mieæ odpo-wiedni potencja³.

Zlecenie KDR organizacji powoduje tak¿e, ¿e w sferze wizerunkowej gmi-na, powiat musi „podzieliæ siê” przywilejem prowadzenia projektu z innym pod-miotem bezpoœrednio odpowiedzialnym za kartê. Przy dobrej wspó³pracy i rozu-mieniu, ¿e projekt stanowi przede wszystkim wsparcie i promocjê rodzin, nie powinno to stanowiæ problemu, jednak szczególnie w kontekœcie wyborów sa-morz¹dowych taka trudnoœæ mo¿e siê pojawiæ.

Podsumowuj¹c opis KDR, warto oddaæ ponownie g³os rodzinom, które za-anga¿owa³y siê w projekt. Postawiono im pytanie, jak oceniaj¹ pomys³ KDR. W jednym z pytañ respondenci zostali poproszeni o ocenê pomys³u wdro¿enia KDR w Toruniu i korzyœci, jakie mo¿e takie rozwi¹zanie przynieœæ ich rodzinom. Wyniki ankiety zaprezentowano na wykresie 3.

Wykres 3

Ocena pomys³u i korzyœci zwi¹zanych z wprowadzeniem KDR (n=323)

Uzyskane wyniki pokazuj¹, ¿e osoby przystêpuj¹ce do programu s¹ zadowo-lone z takiego rozwi¹zania. Za istotne korzyœci programu uwa¿aj¹ wsparcie ma-terialne w postaci ulg i zwiêkszenie dostêpu do oferty kulturalnej miasta i innych atrakcji zwi¹zanych z wprowadzaniem KDR. Dane przedstawione powy¿ej do-brze ilustruj¹ wypowiedzi poszczególnych uczestników17_:

„Jest to bardzo dobry pomys³ na promocjê rodzin wielodzietnych” (ojciec 4 dzieci).

„Jest to du¿a pomoc i wsparcie dla takich rodzin jak moja. Spe³nia w pewien sposób marzenia dla naszych pociech” (matka 3 dzieci).

„To dobry pomys³ bo uwzglêdnia odmiennoœæ codziennego funkcjonowania rodzin z du¿¹ iloœci¹ dzieci” (matka 3 dzieci).

„Uwa¿am, ¿e to dobry pomys³. Karta Du¿ej Rodziny na pewno pozwoli wie-lu wie-ludziom nie czuæ siê obywatelami drugiej kategorii” (matka 5 dzieci).

PODSUMOWANIE

Rodziny, które uczestnicz¹ w programie KDR, s¹ zadowolone z takiej inicja-tywy. Czêœæ z nich docenia, ¿e po raz pierwszy rodziny wielodzietne s¹ zauwa-¿one przez samorz¹dy, administracjê rz¹dow¹, Kancelariê Prezydenta RP. Szcze-gólnie podkreœlaj¹ to rodziny, które nie s¹ objête wsparciem oœrodków pomocy spo³ecznej.

Formu³owane s¹ tak¿e obawy, czy KDR nie zast¹pi szerokiej i d³ugofalowej polityki prorodzinnej w naszym kraju. Karta jest wa¿nym instrumentem polityki prorodzinnej, szczególnie w wymiarze promocyjnym rodzin, ale nie zast¹pi pro-gramów, które pozwol¹ na stabilizacjê finansow¹, organizacyjn¹ rodzin, a tak¿e zmieni¹ kulturowe spostrzeganie wielodzietnoœci. Droga do kojarzenia du¿ych rodzin z dobrem narodowym, najbardziej po¿¹danym modelem ¿ycia w naszym kraju jest d³uga i bez systemowego wsparcia nie doprowadzi do celu, jakim jest osi¹gniêcie odpowiedniego do wyst¹pienia zastêpowalnoœci pokoleñ poziomu dzietnoœci.

SUMMARY

The article presents the issues of the Large Families Card, as one of the solutions of a complementary, combining area of family and social policy. The mechanisms influencing the effectiveness of the instrument were recognized in the context of the analysis of demographic data relative to societal expectations of customers, expressed by the concept of empowerment.

17 _{ród³o: badania w³asne prowadzone z rodzinami uczestnicz¹cymi w projekcie wspierania}

In the context of the research the new definition of the Large Family Cars was presented. The exemplification of the Large Family Card implementation was based on the city of Torun. This is the only place in Poland where LFC is put into practice in cooperation between local authorities and NGO.

Keywords

Large Family Card, large family, family policy

BIBLIOGRAFIA

Adams R., Social Work and Empowerment, New York 2003.

Balcerzak-Paradowska B., Rodziny wielodzietne w Polsce: teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ, Warszawa 1997.

Bronis³awska E.A., Wielodzietnoœæ we wspó³czesnych rodzinach polskich, Poznañ-Opole 2010.

Deskur P., Pomoc spo³eczna rodzinie wielodzietnej, w: Rodzina – Etyka – Ma³¿eñstwo, red. R. Horodeñski, E. Ozorowski, Bia³ystok 2005, s. 149-173.

GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf [do-stêp 31.03.2014].

Kancelaria Prezydenta RP, Karta Du¿ej Rodziny w Polsce i wybranych krajach, Warsza-wa 2013.

Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du¿ej Rodziny. Porad-nik dla jednostek samorz¹du terytorialnego, Warszawa 2013.

Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011-2012, Warsza-wa 2012.

Thevenon O., Family Policies in OECD: A Comparative Analisis, “Population and Deve-lopment Review” 2011, nr 37 (1), s. 57-87.