UWAGI O STATUSIE JEDNOSTKI PRZYIMKOWEJ NOTES ON THE STATUS OF PREPOSITIONAL UNIT
CZESŁAW LACHUR
ABSTRACT. One of primary tasks within recently intensified research on Slavic prepositions is compiling a full corpus of units that can function as prepositions in specific circumstances, and their versatile characteristics in the particular Slavic languages. This paper is yet another contribution to studies on the Polish component of the Slavic system of secondary prepositions.
Czesław Lachur, Uniwersytet Opolski, Opole – Polska.
Zacznijmy od nastĊpującego, trywialnego – byü moĪe – stwierdzenia. Jak wia-domo, w odniesieniu do j Ċ z y k a nie moĪna mówiü o peryferiach absolutnych: najgłĊbsze peryferie mogą okazaü siĊ centrum innej dziedziny. Rozwój jĊzy-koznawstwa dowodzi bowiem, Īe niektóre dawno opisane zjawiska i fakty, których status i interpretacja nie budziły dotąd wątpliwoĞci, mogą byü reinterpretowane, postrzegane inaczej, z innej pozycji, z bardziej współczesnego punktu widzenia. I tak na przykład składniowe klasyfikacje leksyki obejmujące nominacjĊ, referencjĊ i relatywizacjĊ wykazują, Īe z funkcjonalnego punktu widzenia granice miĊdzy autosemantycznymi i synsemantycznymi czĊĞciami mowy są płynne i rozmyte, Īe czĊĞci te wzajemnie siĊ przenikają. W wyraĪaniu tego samego typu relacji jako izo-funkcjonalne mogą byü traktowane nie tylko róĪne czĊĞci mowy, lecz takĪe jed-nostki naleĪące do róĪnych podsystemów jĊzyka.
Podstawą opisu jednostek relacyjnych (funkcyjnych) moĪe byü ich złączenie w ramach jednej oddzielnie wziĊtej funkcji, niezaleĪnie od tego, czy funkcja ta dla danej jednostki jest funkcją podstawową, drugorzĊdną czy nawet okazjonalną. Jest rzeczą naturalną, Īe relacyjny potencjał jednej jednostki winien byü opisywany w odniesieniu do kaĪdej funkcji oddzielnie, przy czym przynaleĪnoĞü jednostek relacyjnych do okreĞlonej czĊĞci mowy nie jest istotna. Ma to uzasadnienie w tym, Īe do zbioru utworzonego na bazie jednej inwariantnej funkcji relacyjnej wchodzą jednostki z róĪnych poziomów jĊzykowych, a sam zbiór nosi charakter (mając na uwadze przynaleĪnoĞü jego składników do okreĞlonej czĊĞci mowy) niejako „inter-dyscyplinarny”.
Jedną z waĪniejszych kategorii jednostek funkcyjnych jest przyimek. Koniecz-noĞü przedstawienia w sposób systemowy tej kategorii wyrazów pomocniczych i ich substytutów adekwatnie do nowych wymagaĔ praktycznych i teoretycznych spowodowała wdroĪenie miĊdzynarodowego projektu badawczego „Przyimki sło-wiaĔskie w synchronii i diachronii: morfologia i składnia”, którego uczestnicy re-prezentują wiĊkszoĞü jĊzyków słowiaĔskich1.
Specyfika podejĞcia do obiektu badaĔ polega na tym, iĪ uczestnicy projektu w pierwszym rzĊdzie za podstawowy cel przyjĊli nie analizĊ semantyki takich czy innych grup przyimków, lecz sporządzenie maksymalnie pełnego korpusu jedno-stek, które mogą pełniü funkcjĊ przyimka w kaĪdych lub w okreĞlonych warunkach kontekstowych (stanowiąc tym samym jego ekwiwalenty). PoniewaĪ w koĔcu XX wieku zakres znaczeĔ i funkcjonowania przyimków uległ znacznemu rozszerzeniu, zbadanie ich właĞciwoĞci systemowych, relacji przez nie sygnalizowanych, a takĪe semantyki (wczeĞniej – kompleksowe ustalenie rejestru tych jednostek) stanowi waĪny problem współczesnej lingwistyki.
Proponowany artykuł jest kontynuacją obserwacji w ramach wymienionego projektu i dotyczy niektórych ustaleĔ odnoszących siĊ do statusu jednostki przyim-kowej w jĊzykach słowiaĔskich. Obserwacje są prowadzone na materiale jĊzyka polskiego i rosyjskiego.
PostĊpującemu stopniowo rozwojowi przyimków słowiaĔskich – od form pier-wotnych do wtórnych – towarzyszą dwa przeciwstawne procesy, a mianowicie: gra-matykalizacja i leksykalizacja. Gragra-matykalizacja to przejĞcie elementu leksykalnego (morfemu, wyrazu, grupy wyrazowej) z systemu słownika do systemu gramatyki. Polega to na tym, Īe leksem traci (przynajmniej czĊĞciowo) swoje znaczenie jed-nostkowe, otrzymując znaczenie kategorialne. W odniesieniu do przyimków wyglą-da to nastĊpująco. Podwyglą-dana gramatykalizacji jednostka (przewaĪnie wyraz lub gru-pa wyrazowa) zaczyna sygnalizowaü wyłącznie relacje syntaktyczne miĊdzy skład-nikami w wypowiedzeniu. Równolegle poszerza siĊ zakres uĪycia tej jednostki, znaczenie natomiast staje siĊ bardziej ogólne i mało konkretne.
Leksykalizacja jako proces formalny i znaczeniowy to zatrata lub tylko zatarcie przejrzystoĞci budowy słowotwórczej jednostki. W odniesieniu do przyimków lek-sykalizacja zachodzi głównie na płaszczyĨnie składniowej: jakaĞ forma składniowa, np. forma przypadka uĪyta w funkcji składniowej, wyraĪenie przyimkowe, zwrot itp., traci swoją pierwotną funkcjĊ i przejrzystoĞü znaczeniową. Na tej drodze pre-pozycjonalizacji uległy np. pierwotne wyraĪenia typu obok, podczas, wbrew, które w polszczyĨnie mają dosyü starą metrykĊ (XVII–XVIII wiek).
________________
1
Zob. m.in. Cz. L a c h u r, MiĊdzynarodowy projekt badawczy „Gramatyka przyimka w jĊzyku rosyjskim i innych jĊzykach słowiaĔskich”, [w:] Wyraz i zdanie w jĊzykach słowiaĔ-skich. 5. Opis, konfrontacja, przekład, pod red. M. Sarnowskiego i W. WysoczaĔskiego, „Slavica Wratislaviensia” 2005, vol. CXXXVIII; tegoĪ, ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɨɩɢɫɚɧɢɹ ɩɪɟɞɥɨɠɧɵɯ ɟɞɢɧɢɰ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ (ɤ Ɇɟɠɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɦɭ ɩɪɨɟɤɬɭ „ɋɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɩɪɟɞɥɨɝ ɜ ɫɢɧ-ɯɪɨɧɢɢ ɢ ɞɢɚɫɢɧ-ɯɪɨɧɢɢ: ɦɨɪɮɨɥɨɝɢɹ ɢ ɫɢɧɬɚɤɫɢɫ”), „Rossica Olomucensia” 2006, vol. XLIV, 1 þást (za rok 2005).
Przykładem bardziej nam współczesnej leksykalizacji są nastĊpujące formy przypadkowe (ograniczmy siĊ do bezprzyimkowych form przypadkowych, to jest do form bez przyimków pierwotnych typu np. armata o kalibrze 76 mm):
a) mianownik l. poj.: Czołg T-34 przewyĪszał niemieckie czołgi moĪliwoĞciami
manewrowania, szybkoĞcią, uzbrojeniem w armatĊ kaliber 76 mm (prasa). ZdjĊcia
moĪna wykonywaü kaĪdym cyfrowym aparatem fotograficznym z wejĞciem na karty Memory Stick. PowyĪej pokazano model Sony DSC-P5 (druki ulotne);
b) dopełniacz l. poj.: Na Ğcianie pierwszej sali zaskoczył go olbrzymich rozmia-rów portret „Damy z wózkiem” pĊdzla Ludomira SlendziĔskiego (prasa). Jedynie wzrok mój pilnie Ğledził Ramiona pełne tkliwych łask, I pieĞcił włosy barwy miedzi,
Na które padał lampy blask (J. Brzechwa). Mieszaną krew zdradzały oczy – duĪe, kształtu migdałów, zielonoĪółte jak u kota (A. Sapkowski);
c) narzĊdnik l. poj.: […] rozwój budownictwa mieszkaniowego poprzez: zwiĊk-szenie praw członków spółdzielni mieszkaniowych kosztem prezesów spółdzielni i ich zarządów (druki ulotne). Jest aĪ nadto wiele przykładów ludzi wciąĪ jeszcze w si-le wieku odsuniĊtych mocą prawa od wykonywania swej pracy (M. Szyszkowska);
d) narzĊdnik l. mn.: BłĊdy opracowania wyników obserwacji mogą byü usuniĊte
przez przeprowadzenie normatywów metodami statystyki matematycznej (prasa). Były prezydent najcieplej widziany jest oczyma wyborców Akcji Wyborczej Solidar-noĞü (prasa).
Krótka uwaga w związku z moĪliwoĞcią leksykalizacji formy mianownika w kierunku prepozycjonalizacji. OtóĪ materiał jĊzyka polskiego i rosyjskiego do-starcza wielu przykładów uĪycia rzeczownika w mianowniku l. poj. po przyimkach, zwłaszcza po przyimkach wtórnych lub innych jednostkach w funkcji przyimkowej. Por. przykłady z powyĪszej czĊĞci [a], a takĪe zleksykalizowane jednostki typu rejs numer LO-165, haubica wzór 44; Do rządu naleĪy 75 proc. minus jedna akcja [= bez (jednej akcji)], pozostałe 25 proc. plus jedna akcja [= z (jedną akcją)] nale-Īą do funduszu Mustcom Ltd z Cypru(prasa).
Rzeczownik w mianowniku moĪe zatem byü zupełnie normalnym „partnerem” składniowym przyimka lub wyraĪenia przyimkowego, innymi słowy – przyimek niekoniecznie musi siĊ łączyü tylko z formami przypadków zaleĪnych. Z powyĪszą ideą koresponduje jedna z licznych definicji przyimka, obecna w polskiej myĞli lingwistycznej: [przyimki] – „wyrazy pomocnicze, które umoĪliwiają wstĊpowanie w związki formalnoskładniowe wyrazom, które inaczej byłyby wzajemnie inkom-patybilne”2.
Okazuje siĊ ponadto, Īe gramatyki obu jĊzyków nie zawsze odnotowują fakt wchodzenia do struktury przyimków polskich czy rosyjskich elementów obcych, które mogą łączyü siĊ z mianownikiem. Por.: Łatwowierni klienci szybko dowiadują siĊ, Īe zamiast talizmanu mają tandetny pieniąĪek, a chudnąü lepiej bez proszku à la oranĪadka (prasa; int.). Zob. teĪ ros.: ɠɢɡɧɶ a ɥɹ ɝɪɚɮ Ʌɟɜ ɇɢɤɨɥɚɟɜɢɱ Ɍɨɥ-________________
2
EJO – Encyklopedia jĊzykoznawstwa ogólnego, pod red. K. PolaĔskiego, Wrocław– Warszawa–Kraków 1999 (artykuł Wyraz pomocniczy).
ɫɬɨɣ; Ɉɧɢ ɩɪɢɲɥɢ ɫɨ ɜɫɟɦɢ ɞɟɬɶɦɢ ɩɥɸɫ ɞɜɚ ɩɥɟɦɹɧɧɢɤɚ [= ɢ ɫ ɞɜɭɦɹ ɩɥɟ-ɦɹɧɧɢɤɚɦɢ]; ȼɟɫɶ ɧɚɭɱɧɵɣ ɦɢɪ ɦɢɧɭɫ ɩɪɨɮɟɫɫɨɪ Ɇɚɣɧɰ ɫɱɢɬɚɟɬ ɷɬɨɬ ɮɚɤɬ ɞɨɤɚɡɚɧɧɵɦ [= ɤɪɨɦɟ ɩɪɨɮɟɫcɨɪɚ Ɇɚɣɧɰɚ]3
.
Leksykalizacja jednostek przyimkowych o charakterze przyimków wtórnych (z etymologicznego punktu widzenia są to głównie wyraĪenia przyimkowe) polega z kolei na włączeniu do ich struktury elementu rzeczownikowego. Konkretyzuje on znaczenie całoĞci, stopniowo jednak zawĊĪając zakres uĪycia. Por.: w + imiĊ (w imiĊ
solidarnoĞci), z + tytuł (z tytułu zaległoĞci), w duchu porozumienia, z uwagi na dobro Ğledztwa, z racji zawodu, z powodu choroby, na wypadek choroby, w razie nieszczĊĞcia itd. Kolejnym etapem tego procesu jest specjalizacja semantyczna. Specjalizacja ta ma wpływ na zwiĊkszenie precyzji i jednoznacznoĞci, czego kon-sekwencją jest ograniczenie akceptowalnego kontekstu oraz kostnienie pierwotnej konstrukcji4.
Gramatyka tradycyjna daje wskazówki wzglĊdem róĪnego podejĞcia do analizy jednostek przyimkowych. JednakĪe przy tradycyjnym podejĞciu do tej kwestii wiĊk-szoĞü jednostek pełniących w sposób systemowy funkcje przyimka znajduje siĊ w ramach swojej czĊĞci mowy, pozostając tym samym jak gdyby niezauwaĪona. Okazuje siĊ ponadto, Īe oprócz przyimków właĞciwych (pierwotnych i wtórnych) w jĊzyku funkcjonują takie jednostki, które – pozostając w ramach swojej czĊĞci mowy – mogą pełniü w okreĞlonych warunkach funkcje przyimka. Jednostki te no-szą nazwĊ ekwiwalentów przyimka i są reprezentowane przez dwie klasy: analogi przyimkowe (jednostki, które mogą ulec „uprzyimkowieniu” i przejĞü do kategorii przyimków właĞciwych) oraz korelaty przyimkowe (jednostki, które nie poddają siĊ „uprzyimkowieniu”, lecz pozostając w ramach swojej czĊĞci mowy, głównie w ra-mach kategorii rzeczownika, w sposób systemowy w okreĞlonych warunkach pełnią funkcjĊ przyimka).
StopieĔ „uprzyimkowienia” wyjĞciowo autosemantycznej czĊĞci mowy moĪe byü róĪny, odpowiednio zatem potrzebne są metody operacyjne, które pozwalają okreĞliü, czy jest to przyimek, czy jego korelat, czy mamy do czynienia z jednostką, która juĪ przeszła do innej klasy morfologicznej – przyimków, czy teĪ pełni funkcjĊ przyimka, ale pozostaje w granicach swojej czĊĞci mowy.
Metody operacyjnego okreĞlenia jednostki jako przyimka lub jego substytutu (wyraĪenia jĊzykowego „o statusie przyimka”) stosujemy w pierwszym rzĊdzie wzglĊdem form wyrazowych – derywatów, które są transformowane do tej kategorii z innych czĊĞci mowy (transformowana jest forma wyrazowa, a nie leksem; por. jednostki typu autorstwa, pióra [czyjego], tytułem [czego], celem [czego]) lub ________________ 3 Przykłady z: Ɇ.ȼ. ȼ ɫ ɟ ɜ ɨ ɥ ɨ ɞ ɨ ɜ ɚ, ȿ.ȼ. Ʉ ɥ ɨ ɛ ɭ ɤ ɨ ɜ, Ɉ.ȼ. Ʉ ɭ ɤ ɭ ɲ ɤ ɢ ɧ ɚ, A.A. ɉ ɨ ɥ ɢ ɤ ɚ ɪ ɩ ɨ ɜ, Ʉ ɨɫɧɨɜɚɧɢɹɦ ɮɭɧɤɰɢɨɧɚɥɶɧɨ-ɤɨɦɦɭɧɢɤɚɬɢɜɧɨɣ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɩɪɟɞɥɨɝɚ, „ȼɟɫɬɧɢɤ Ɇɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ”, ɫɟɪɢɹ 9: „Ɏɢɥɨɥɨɝɢɹ” 2003, ʋ 2, s. 18. 4
B. M i l e w s k a, Przyimki wtórne we współczesnej polszczyĨnie, GdaĔsk 2003, s. 42–43.
wzglĊdem takich form innych czĊĞci mowy, które pełnią tĊ funkcjĊ, pozostając jednak w granicach swojej czĊĞci mowy. Te metody powinny pozwoliü na odpo-wiednie zaklasyfikowanie formy wyrazowej, która albo zmieniła swoją przynaleĪ-noĞü do czĊĞci mowy w sposób systemowy, to jest uległa całkowitemu „uprzyim-kowieniu”, albo kontekstualnie moĪe pełniü funkcje przyimka i – odpowiednio – posiada status przyimka, zachowując jednak w jakimĞ stopniu związek (choüby osłabiony) ze swoją klasą kategorialną.
Na gruncie obserwacji rosyjskojĊzycznych przy rozwiązywaniu sygnalizowa-nych zadaĔ korzysta siĊ głównie z zaproponowanego przez T.S. Tichomirową kry-terium jednoĞci trzech zasad, które okreĞlają przejĞcie formy wyrazowej do innej czĊĞci mowy:
a) utrata przynajmniej czĊĞci charakterystycznych dla leksemu wyjĞciowego znaczeĔ leksykalnych lub zyskanie nowych znaczeĔ;
b) wypadniĊcie z paradygmatu morfologicznego leksemu wyjĞciowego;
c) rozkład właĞciwych dla leksemu wyjĞciowego związków syntagmatycznych5. Nie znaczy to wcale, Īe w odniesieniu do procesów leksykalizacyjnych w obrĊ-bie jednostek przyimkowych nie jest moĪliwe zastosowanie innych metod6.
W związku z procesem prepozycjonalizacji rzeczowników w jĊzykach słowiaĔ-skich oddzielnie naleĪy zatrzymaü siĊ nad funkcjonowaniem jednostek przyimko-wych okreĞlanych jako „przyimki parametryczne” (od technicznego terminu para-metr ‘cecha jakiejĞ rzeczy, procesu, wyraĪona w odpowiednich jednostkach miary’). W wymienionych jĊzykach traktowane są one jako jednostki przyimkowe, które powstały na bazie rzeczowników parametrycznych typu masa, ciĊĪar, waga, moc, siła, napiĊcie, noĞnoĞü itd., a takĪe rzeczowników typu wysokoĞü, długoĞü, szero-koĞü, głĊbokoĞü, promieĔ czy teĪ czas, okres, odcinek, epoka, doba itd. Wymienio-ne rzeczowniki w okreĞlonych formach w pozycji adnominalWymienio-nej wprowadzają cha-rakterystykĊ iloĞciową lub porównawczą obiektu, przy którego nazwie zajmują po-zycjĊ, por.: okrĊt długoĞci 112 m, ciĊĪarówka o masie 10 ton, kara pozbawienia wolnoĞci na czas nie krótszy od lat 10, ɩɨɪɬɚɬɢɜɧɚɹ ɫɨɥɧɟɱɧɚɹ ɩɟɱɶ ɜɟɫɨɦ 12 ɤɝ itd. Formy wyrazowe tego rodzaju tworzą wieloelementowe szeregi synonimiczno--wariatywne – paradygmaty morfoskładniowe z jedną okreĞloną jednostką bazową. Por. szereg paradygmatyczny z przyimków o charakterze wtórnym z rzeczow-nikiem okres jako jednostką bazową (zaznaczmy, Īe wszystkie poniĪsze przykłady aktywnie funkcjonują we współczesnej polszczyĨnie i znajdują swoją udokumento-waną obecnoĞü w naszej bazie danych):
________________
5 Ɍ.ɋ. Ɍ ɢ ɯ ɨ ɦ ɢ ɪ ɨ ɜ ɚ, ɉɪɨɰɟɫɫɵ ɚɞɜɟɪɛɢɚɥɢɡɚɰɢɢ ɮɨɪɦ ɬɜɨɪɢɬɟɥɶɧɨɝɨ
ɛɟɫ-ɩɪɟɞɥɨɠɧɨɝɨ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ. Ⱥɜɬɨɪɟɮ. ɞɢɫ. ...ɤɚɧɞ. ɮɢɥɨɥ. ɧɚɭɤ, Ɇɨɫɤɜɚ 1972.
6
Ich obszerny przegląd przytacza praca: T. N o w a k, Przyimki lokatywno-inkluzyjne we współczesnym jĊzyku polskim (w głĊbi, w obrĊbie, w Ğrodku, we wnĊtrzu), Katowice 2008, s. 54–75; zob. teĪ: I. W ą t o r, Proces leksykalizacji polskich przyimków odwyraĪeniowych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WyĪszej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Nauki Hu-manistyczne. Filologia Polska” 1970, z. 5 (8) (cz. II: Sprawdziany leksykalizacji).
A. na okres-1: na okres 3 miesiĊcy;
na okres-2: uprawnienia na okres wyborów; na okres co najmniej: na okres co najmniej 21 dni;
na okres dłuĪszy niĪ: JeĪeli umowa została zawarta na okres dłuĪszy niĪ 6 miesiĊcy, ubezpieczający moĪe odstąpiü od umowy ubezpieczenia (prasa); na okres do-1: otrzymała koncesjĊ na wytwarzanie ciepła na okres do 30 paĨdziernika 2008 roku;
na okres do-2: Kredyty hipoteczne na okres do 25 lat;
na okres do … od dnia: ZaĞwiadczenie zastĊpuje pozwolenie na broĔ na okres do 30 dni od dnia przywozu broni (prasa);
na okres … i wiĊcej: Praktyka wystawiania Ğwiadectw waĪnoĞci w tej gru-pie na okres 5 lat i wiĊcej mija siĊ z celem (prasa);
na okres krótszy niĪ: JeĪeli podpisano ją [umowĊ] na okres krótszy niĪ 3 lata, w rozumieniu prawa zawarta jest na czas nieokreĞlony (prasa); na okres krótszy od: umowĊ ubezpieczenia zawarto na okres krótszy od roku; na okres … lub dłuĪej: Nasiona sosny zatrzymywane są w szyszkach na okres 5 lat lub dłuĪej bez utraty zdolnoĞci kiełkowania (prasa);
na okres maksymalnie do: umowĊ taką zawiera siĊ na okres maksymalnie do 12 miesiĊcy;
na okres miĊdzy: moĪe byü spłukiwany [Ğrodek] lub pozostawiony na okres miĊdzy kąpielami;
na okres miĊdzy … i: najbardziej optymalny wiek prokreacji przypada na okres miĊdzy 20. i 25. rokiem Īycia;
na okres nie dłuĪszy niĪ: urząd skarbowy ograniczył wiĊc kwotĊ zwrotu na okres nie dłuĪszy niĪ trzy miesiące;
na okres nie krótszy niĪ: lokat terminowych prowadzonych na okres nie krótszy niĪ 12 miesiĊcy;
na okres od … do-1: sąd moĪe wydaü taki zakaz na okres od 3 do 10 lat; na okres od … do-2: Emigracja górali podhalaĔskich do Ameryki zaczĊła siĊ pod koniec XIX wieku, a najwiĊksze nasilenie przypadło na okres od 1900 do 1914 roku (prasa);
na okres około: Akumulator powinien spowodowaü Ğwiecenie lampy mają-cej mniej wiĊcej tyle watów, co Īarówka w lodówce na okres około 15 minut (druki ulotne);
na okres po: PrzesuniĊcie daty otwarcia cmentarza na okres po wyborach parlamentarnych przewidzianych na 31 marca (prasa);
na okres pomiĊdzy dniem … a: Na okres pomiĊdzy dniem podpisania umo-wy poĪyczki a terminem podjĊcia poĪyczki ustalana jest obligatoryjna karen-cja w spłacie rat (druki ulotne);
na okres poniĪej: uszkodzenie ciała na okres poniĪej siedmiu dni;
na okres powyĪej: zarzut spowodowania obraĪeĔ ciała na okres powyĪej 7 dni; na okres przekraczający: w odniesieniu do umów zlecenia zawartych na okres przekraczający 14 dni;
na okres nie przekraczający: innej pracy niĪ okreĞlona w umowie o pracĊ na okres nie przekraczający 3 miesiĊcy w roku kalendarzowym;
na okres przynajmniej: Europejskie siły szybkiego reagowania moĪna było-by wyekspediowaü na miejsce operacji na okres przynajmniej miesiąca (prasa); B. w okresach: w okresach rozkwitu i upadku koniunktury; w okresach
kryzy-sów;
w okresach dłuĪszych niĪ: stworzenie moĪliwoĞci podejmowania decyzji wy-wierających skutki w okresach dłuĪszych niĪ rok;
w okresach miĊdzy … a: zachowanie płynnoĞci finansowej w okresach miĊ-dzy terminami wpływu składek i dotacji z budĪetu paĔstwa a terminami płat-noĞci obligatoryjnych zobowiązaĔ;
C. przed okresem: Holocausty przed okresem chrzeĞcijaĔstwa były próbą wy-niszczenia narodu (prasa);
D. o okresie: izomer o okresie półtrwania 4,42 godziny; E. w okresie-1: ustala w okresie 2–3 miesiĊcy;
w okresie-2: w okresie styczeĔ–luty br.; w okresie zimy;
w okresie-3: w okresie rządów postkomunistów; w okresie Gierka;
w okresie dłuĪszym niĪ: z tytułu zobowiązaĔ płatnych w okresie dłuĪszym niĪ jeden rok;
w okresie nie dłuĪszym niĪ: w okresie dłuĪszym niĪ miesiąc;
w okresie nie dłuĪszym niĪ … od: ocena pracy nauczyciela w okresie nie dłuĪszym niĪ trzy miesiące od dnia złoĪenia wniosku przez uprawniony pod-miot;
w okresie do: kaĪda spłata całoĞci kredytu pozwala na kolejne zadłuĪenie siĊ w okresie do 12 miesiĊcy; polityka w okresie do I wojny Ğwiatowej; w okresie liczonym od: w okresie liczonym od ostatniej zmiany oprocento-wania;
w okresie miĊdzy: testy robiono w okresie miĊdzy zawodami;
w okresie miĊdzy … a: w okresie miĊdzy dniem dorĊczenia pracownikowi karty powołania do czynnej słuĪby wojskowej a jej odbyciem; w okresie miĊ-dzy ĞwiĊtami a Nowym Rokiem;
w okresie miĊdzy … i: W okresie miĊdzy styczniem i koĔcem marca na wy-sokoĞci 18 km ubytki ozonu były rekordowo wysokie (prasa);
w okresie najbliĪszych: W okresie najbliĪszych 6–9 miesiĊcy tempo inflacji powinno zostaü spowolnione (prasa);
w okresie … od: JeĪeli w okresie trzech lat od daty zawieszenia postĊpowa-nia Īadna ze stron nie zwróci siĊ o podjĊcie postĊpowania, Īądanie wszczĊ-cia postĊpowania uwaĪa siĊ za wycofane (druki ulotne);
w okresie nie krótszym niĪ … przed: Akta sprawy powinny byü dostĊpnione posłom w okresie nie krótszym niĪ 21 dni przed posiedzeniem Sejmu (prasa); w okresie od … do: w okresie od 5 do 17 listopada ceny pszenicy spadły; w okresie po: badanie przeprowadzono w okresie po gwałtownym spadku poziomu konsumpcji w Polsce;
w okresie bezpoĞrednio po: zakupy w okresie bezpoĞrednio po Īniwach by-ły mniejsze;
w okresie pomiĊdzy … a: w okresie pomiĊdzy ĞwiĊtami BoĪego Narodzenia a Nowym Rokiem Polska podpisała;
w okresie … poprzedzających: w okresie trzech lat poprzedzających zgło-szenie;
w okresie nie przekraczającym … od: w okresie nie przekraczającym 30 dni od złoĪenia wniosku;
w okresie przed: w okresie przed wojną;
F. za okres-1: równowartoĞü diet moĪna odliczyü od uzyskanego za granicą dochodu za okres zatrudnienia;
za okres-2: wynagrodzenie za okres 2 tygodni;
za okres od … do: kapitał początkowy za okres od 1996 roku do 2000 roku; za okres nie dłuĪszy niĪ: Wypłaca siĊ go [zasiłek] od miesiąca, w którym powstało do niego prawo, jednak za okres nie dłuĪszy niĪ miesiąc wstecz (prasa);
za okres do: ĩądanie funkcjonariuszy domagających siĊ zwrotu tej daniny za okres do koĔca 1994 roku są bezzasadne (prasa);
za okres sprzed: JeĞli normodawca chce zwolniü czynnoĞü z opodatkowania za okres sprzed wejĞcia w Īycie przepisu, to wyraĨnie mówi o tym w akcie prawnym (prasa);
za okres po: Tych ostatnich nie wlicza siĊ do podstawy wymiaru zasiłku naleĪnego za okres po tym terminie (prasa);
za okres poprzedzający: JeĪeli urząd skarbowy kontrolujący czynnoĞci po-datnika za okres poprzedzający wejĞcie w Īycie noweli stwierdzi […] (prasa); za okres przed: Nie wchodzi w rachubĊ naliczanie odsetek wstecz, za okres przed wydaniem decyzji (prasa);
G. z okresu: Z okresu studiów pamiĊtam lĊk mówienia o sobie;
z okresu miĊdzy … a: pochodzi z okresu miĊdzy X a XVIII wiekiem; z okresu około: pochodzi z okresu około 3000 lat przed Chrystusem;
z okresu …, poczynając od: Odsetki od nich bĊdą równe skumulowanym wskaĨnikom miesiĊcznej inflacji z okresu 12 miesiĊcy, poczynając od drugie-go miesiąca poprzedzającego początek sprzedaĪy (druki ulotne);
z okresu … poprzedzających: Zmienne składniki wynagrodzenia mogą byü obliczane na podstawie przeciĊtnego wynagrodzenia z okresu 3 miesiĊcy poprzedzających miesiąc rozpoczĊcia urlopu (prasa);
z okresu od: pochodziü z okresu od roku 1870;
z okresu od … do: Dane o tych wypłatach z okresu od 1 grudnia 2000 r. do 30 listopada 2001 r. trzeba bĊdzie przekazaü do 31 stycznia 2002 roku (prasa); z okresu od … po: pochodziü z okresu od 500 roku p.n.e. po 1500 rok n.e.; z okresu po: opracowania z okresu po 1945 roku;
z okresu pomiĊdzy … a: Cytat ten pochodzący z okresu pomiĊdzy rokiem 200 p.n.e. a 100 n.e. wskazuje, Īe teoria akupunktury istniała od wieków (prasa);
z okresu poprzedzającego: Niektórzy z nich porównują sytuacjĊ dzisiejszą do stanu Cesarstwa Rzymskiego z okresu poprzedzającego jego upadek (prasa); z okresu przed: minister spraw zagranicznych z okresu przed sojuszem Mussoliniego z Hitlerem;
z okresu sprzed: odnajdujemy ową niezwykłą atmosferĊ ParyĪa z okresu sprzed I wojny;
H. okresu: politycy okresu dwudziestolecia miĊdzywojennego;
I. dla okresu: charakterystyczne dla okresu póĨnego renesansu ozdobne formy kominów;
J. sprzed okresu: wyspa setek malowniczych wiatraków, tajemniczych fortec sprzed okresu Wikingów.
Nie moĪna w tym miejscu nie powiedzieü o tym, Īe w strukturze danych jed-nostek mogą znajdowaü siĊ – jako ich element obligatoryjny – przydawki kongru-entne typu [w okresie] dłuĪszym niĪ (ile jednostek), nie dłuĪszym niĪ (ile jednostek), krótszym niĪ (ile jednostek), nie krótszym niĪ (ile jednostek), przekraczającym (ile jednostek), nie przekraczającym (ile jednostek) itd. Por. teĪ ros.: ɜ ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧ-ɧɨɣ ɛɥɢɡɨɫɬɢ ɨɬ[ɱɟɝɨ], ɜ ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨɣ ɛɥɢɡɨɫɬɢ ɤ [ɱɟɦɭ] oraz ɜ ɧɟɩɨ-ɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨɣ ɛɥɢɡɨɫɬɢ [ɱɟɝɨ]. W takich wypadkach przydawka jest niezbĊdna i nie moĪe byü opuszczona. Podobne wyraĪenia pełnią czysto przyimkowe i tylko takie funkcje, a zatem z punktu widzenia ich funkcjonowania są one skorelowane z przyimkami prymarnymi.
Obszernego i reprezentatywnego materiału dla ustalenia mechanizmów two-rzenia takich ciągów (łaĔcuszków leksykalnych o charakterze jednostek przyim-kowych) dostarcza frazeologia naukowa róĪnych dyscyplin. Por.: ɇɚɪɭɠɧɵɟ ɦɟɠ-ɪɟɛɟɪɧɵɟ ɦɵɲɰɵ ɪɚɫɩɨɥɚɝɚɸɬɫɹ (gdzie?) ɧɚ ɭɱɚɫɬɤɟ ɨɬ ɛɭɝɨɪɤɨɜ ɪɟɛɟɪ ɞɨ ɦɟɫɬɚ ɩɟɪɟɯɨɞɚ ɤɨɫɬɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɪɟɛɪɚ ɜ ɯɪɹɳɟɜɭɸ7.
Przytoczone pojedyncze przykłady z obu jĊzyków pokazują niekompletnoĞü na-szych wyobraĪeĔ o przyimkach i ich ekwiwalentach.
W zakoĔczeniu naleĪałoby powiedzieü, Īe problemy prepozycjonalizacji rze-czowników (i innych kategorii wyrazów) w jĊzykach słowiaĔskich wymagają dal-szych badaĔ. Liczba jednostek danej kategorii, jej ciągły rozwój, status przyimków wtórnych i ich funkcjonalnych ekwiwalentów tekstowych tworzą nowe moĪliwoĞci i dziedziny obserwacji. Na szczegółowy opis czeka teĪ semantyka konstrukcji z da-nymi jednostkami. ________________ 7 Ɇ.ɂ. Ʉ ɨ ɧ ɸ ɲ ɤ ɟ ɜ ɢ ɱ, Ɉ ɹɡɵɤɨɜɨɦ ɫɬɚɬɭɫɟ ɫɨɱɟɬɚɧɢɣ ɬɢɩɚ „ɜ ɫɮɟɪɟ”, „ɧɚ ɩɢɤɟ”, „ɩɨɞ ɦɚɫɤɨɣ” ɢ ɩɨɞ., [ɜ:] Ɋɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ: ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɟ ɫɭɞɶɛɵ ɢ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɫɬɶ. Ɍɪɭɞɵ ɢ ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ. III Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɵɣ ɤɨɧɝɪɟɫɫ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 2007. (Przykład pochodzi z pełnej wersji cytowanej pracy – za jej udostĊpnienie składam Autorce wyrazy podziĊkowania).
