Polska terminologia rolnicza w nauczaniu cudzoziemców

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

K SZT A ŁCE N IE PO LO N ISTY CZN E CU D ZO Z IEM CÓ W 7/8, 1996

Ewa M endak

POLSKA TERMINOLOGIA ROLNICZA W NAUCZANIU CUDZOZIEMCÓW

K ształcenie specjalistyczne cudzoziem ców w Polsce obejm uje m iędzy innymi studia w akadem iach rolniczych na takich kierunkach, jak weterynaria, zootechnika, agrotcchnika, leśnictwo, m echanizacja rolnictw a, żeby wymienić tylko te najczęściej w ybierane. P rog ram k ursu przygotowaw czego w S tudium Języka Polskiego dla C udzoziem ców w U niwersytecie Łódzkim obejm uje d la tych kieru nkó w lekto rat języ ka polskiego oraz zajęcia z biologii, chemii, m atem atyki i fizyki w zakresie polskiej szkoły średniej. Pomyślność rozpoczęcia i od byw ania przyszłych studiów m a zapewnić słuchaczom takie zap ro g -ram ow anie kursu, aby posługiwali się czynnie m ów ioną polszczyzną kulturaln ą i w ariantem neutralnym polszczyzny potocznej o raz od m ian ą n au k o w ą we wszystkich jej w arian tach w wersji pisanej i m ów ionej1. Jeżeli chodzi o język ogólny, to nie m am y wątpliwości, że „r ad z i” z nim sobie lektor. A co z o dm ian ą naukow ą? Czy opano w anie język a podstaw ow ych dyscyplin n auk i (biologia, chem ia, fizyka, m atem aty k a) zasp o kaja potrzeby językow e przyszłych studentó w akadem ii rolniczych? Ja k lek to r m a w spierać pracę nauczyciela p rz ed m iotu (i od w rotnie)? I ostatecznie: Czego m a uczyć po lon ista n a specjalistycznym kursie językowym ukierunk ow anym n a ro l-nictwo? O dpowiedzi n a te p ytania szukałam p od d ając analizie m erytorycznej i językow ej w ybrane podręczniki dla średnich i wyższych szkół rolniczych2.

Por. J. M ą c z y ń s k i , Zróżnicowanie funkcjonalne współczesnej polszczyzny a nauczanie

ję z yk a polskiego jako obcego, [w:] Język polski ja ko ję z y k obcy, red. S. G rabias, Lublin 1992,

s. 81-87.

Produkcja roślinna, t. 1-3, W arszaw a 1990. S. K u y d o w i c z , E. R a l s k i , Szczegółowa uprawa roślin, t. 1-2, W arszaw a 1962. Z. P o d b i e l k o w s k i , Rośliny użytkowe, Warszawa

1983. Z. R u s z c z y c , Żywienie zwierząt i paszoznawstwo, W arszawa 1983. W. B i e l a ń s k i , l . J a n o w s k i , S. l a r c z y ń s k i , Weterynaria dla zootechników, Warszawa 1979. M . R a d o m -s k a , A. K n o t h e , Pod-stawy zootechniki, W ar-szaw a 1990.

Założyłam , że sk oro fleksja języka naukow ego zam yka się w no rm ach języka ogólnego, a charakterystyczne środki syntaktyczne od dające sto sunki p rzy czy now o-sk utko w e, racji, następ stw a itd. są obecne we w szystkich tekstach naukow y ch, bez względu na ich tem atyk ę3, to w słownictw ie znajdę

differentia specifica język a rolnictw a jak o nauki.

R olnictw o to nie je d n a dyscyplina naukow a, ale zespół dziedzin, tak ich jak : gleboznaw stw o, chem ia roln a, m aszynoznaw stw o, ho dow la roślin i inne, opierających się na n auk ach przyrodniczych, technicznych i społecznych. P od słowem rolnictwo kryje się też jed n a z najstarszych dziedzin g osp odarki człow ieka m ająca na celu uzyskanie p ro du któ w roślinnych i zwierzęcych w op arciu o upraw ę i hodow lę roślin oraz chów i hodow lę zw ierząt4. Z jednej więc strony znaczenie tego słowa odsyła nas do pewnej działalności intelektualnej człowieka, a z drugiej - do jego działalności praktycznej. N au k a o rolnictwie w drugim znaczeniu, czyli o sposobach racjonalnego p ro w adzen ia g ospodarstw rolnych, jest nazyw ana agro no m ią i jest jed n ą z dyscyplin roln ictw a5. K luczowym i problem am i rolnictw a, a w szczególności ag ro nom ii, są zagadnienia zw iązane z prod ukcją ro ślinn ą (np. up raw a roli, naw ożenie, w artość użytkow a roślin) i z prod u kcją zwierzęcą (np. żywienie zw ierząt gospodarskich, kieru nki użytkow ania i rasy zwierząt). Teksty do b ad an ia d o b ran o w ten sposób, aby dotyczyły tych dw u zagad nień. T aki w ybór dał d o d atk o w o m ożliw ość obserwacji porów naw czych w zakresie: „P ro d u k cja roślinna a b o tan ik a ” oraz „P rod uk cja zw ierzęca a zo o log ia” .

N ie m a języ ka nau ko w ego bez term in olog ii, rozu m ian ej ja k o ogół ustalonych d ro g ą definicji nazw specjalnych, term inów 6. T erm inolo gia jest też nazyw ana słownictwem fachow ym 7, co zbliża znaczenie tego słowa do

profesjonalizm u, a więc wyrazu o zakresie użycia ograniczonym d o jakiejś

grupy zaw odow ej8. W o statnio w ydanym Słowniku d y d ak ty ki język ó w obcych S zulca w ogóle nie znajdziem y h asła ję z y k nau kow y, a jedy n ie ję z y k

specjalistyczny z synonim am i j ę z y k fachow y, ję z y k zawodowy. D efinicja

języ ka specjalistycznego p o d an a przez Szulca chce pogodzić pisany język n auko w y z m ów ionym językiem zaw odow ym lub gw arą zaw odo w ą, a więc nie robi różnicy m iędzy np. językiem m edycyny a językiem lekarzy. C echą języ ka fachow ego w tym ujęciu jest obecność term inów , k tó re Szulc dzieli n a stand ard ow e, n iestan dard ow e i żargonow e9. Jakk olw iek bliższa nam jest

3 Z. K l e m e n s i e w i c z , Składnia, stylistyka, pedagogika językowa, W arszawa 1982, s. 387-391.

4 Por. Słownik ję zyk a polskiego, red. M . Szymczak, t. 3, W arszawa 1983, s. 71. s Słownik wyrazów obcych, W arszawa 1978, s. 12; Słownik ję z yk a polskiego..., t. 1, s. 18. 4 Encyklopedia wiedzy o ję zy ku polskim , red. S. U rbańczyk, Wrocław 1978.

1 Tamże, s. 308. * Tam że, s. 260.

system atyka typologiczna Klem ensiewicza, to m usim y przyznać, że wobec języka rolnictw a zastosow anie term inu ję z y k specjalistyczny i w yprow adzenie z niego term in u leksyka specjalistyczna czy leksyka specjalna jest w yjątkow o praktyczne. Pom ijając bowiem, z oczywistych względów, słownictwo gwarowe, tr u d n o je st oddzielić słow nictw o nau kow e od słow nictw a zaw odow ego rolników , a naw et od słow nictw a ogólnego. O to przykłady:

Rośliny uprawia się a zwierzęta chowa na wsi. K ażd y obiekt gospodarczy m a sw oją nazwę. Jest gosp odarstw o, a w nim okólnik, o bo ra, chlew, stajnia, kurnik, stodoła, silos. Poza okólnikiem jest pole, łąka, pastwisko. W gospodar-stw ach dużych, gdzie każdy gatunek zwierzęcia m a swoje pom ieszczenie, a często osobniki m łode i różnej płci są trzym ane osobno, m am y np. porodów -kę, w archlakarn ię, wychow alnię kurcząt, izolatki dla ch orych zwierząt. Im bardziej specjalistyczne go spodarstw o, tym więcej nazw specjalnych. O ile nazwy bu dynków inw entarskich w gospodarstw ie specjalistycznym są m niej znane, to ze znaczeniem nazw takich, ja k obora, kurnik żaden P olak nie m a kłopotu. Czy wobec tego, stosując kryterium zakresu użycia słowa (powszech-nie używ ane/używ ane wśród specjalistów) chlew zaliczyć d o języ ka ogólnego a warchlakarnię do specjalistycznego? Albo inny przykład z dziedziny produkcji zwierzęcej. Zwierzęta w gosp odarstw ie rolnym to zw ierzęta gospodarskie. Prazcologizm zwierzęta gospodarskie kwalifikujemy ja k o term in zootechniczny określający zw ierzęta m ające dla człowieka w artość użytkową. D o zw ierząt gospodarskich zalicza się bydło (bydlo - term in zoologiczny). N ajp op ularn iej-szym gatunkiem bydła dom ow ego (bydlo domowe - term in zootechniczny) w Polsce jest krowa (zoolog.). Samiec krowy to byk (potocznie). W zootechnice fun kcjonu je słowo b yk w ścisłym znaczeniu - nie kastro w an y sam iec bydła dom ow ego. Sam iec rozpłodow y to buhaj; buhajek to m łody buh aj, k tóry m a ju ż pierw szą p arę siekaczy stałych, ale jeszcze nie m a drugiej pary. B u kat to nazwa m łodego bydła w wieku do 18 miesięcy chowanego z przeznaczeniem na ubój. I jeszcze inne terminy: jałówka, jałowica, woleć, wól10. Widzimy, że wśród hodow ców bydła, zoo techników i innych ludzi zaw odow o zw iązanych z ch o-wem zw ierząt o raz w literatu rze naukow ej n a ten tem at funkcjo nuje co najm niej 8 nazw specjalnych dotyczących krow y, wobec trzech będących w pow szechnym użyciu - krowa, byk, cielę. D o tej listy m oglibyśm y jeszcze d o d ać około 30 ras bydła dom ow ego. O w ym ienionych ośm iu nazw ach m ożem y powiedzieć, że to słow a m ające ściśle zdefiniow ane znaczenie, są zwięzłe, bez synonimów. Zaliczymy je więc do term inów. Te, które są używane potocznie i pozbaw ione ostrego znaczenia, należą do słownictwa podstaw ow e-go, chociaż nie plasują się na wysokich pozycjach list frekwencyjnych“ . Z wymienionych term inów pewne zaliczymy z pewnością do jednej z dyscyplin

10 Definicje zaczerpnięte ze Słowniczka terminów zootechnicznych zawartego w: R a d o m s k a , K n o t h e , op. cit., s. 209-211.

11 S. G r a b i a s , Zasady minimalizacji zasobów leksykalnych dla potrzeb glottodydaktyki.

rolnictw a, zootechniki, ale inne m ają ch arakter interdy scy plin arny - ich użycie wykracza poza dyscyplinę, w której je zdefiniow ano. Z oo tech nik a posiłkuje się słownictwem zoologicznym, biologicznym , m edycznym . A g ro- technika, op rócz specyficznej dla siebie leksyki, ja k nazwy zabiegów u p ra -wowych (orka, podorywka, wolowanie itd.), nazwy roślin ze względu n a ich użytkow ość (np. rośliny pastew ne) i w ym agania uprawow e (np. rośliny o

ko-powe), nazwy upraw (np. uprawy jare, międzyplon), posługuje się słownictwem

z zakresu m aszynoznaw stw a (nazwy m aszyn rolniczych), gleboznaw stw a (np.

utwór glebowy, kultura gleby), a te z kolei czerpią z nau k podstaw ow ych.

Ju ż po tych kró tkich uw agach zarysow ują się pewne cechy ch a rak te ry s-tyczne rolniczej leksyki specjalnej.

1. Leksyka związana z rolnictwem jest tak zróżnicowana, jak sam o rolnict-wo. Chcąc wykreślić pole semantyczne jakiegoś terminu, musimy odnieść się do k on tek stu jego użycia, który m oże być wąski, wyznaczony przez tem atykę danej dyscypliny związanej z rolnictw em lub wchodzącej w jeg o skład. T ru d -ność w stw orzeniu dla cudzoziem ców podstaw ow ego słow nika term inó w specjalistycznych i w ogóle - pro gram ow an iu kursu językow ego - polegałaby więc głównie na odpow iednim doborze „gniazd” tematycznych. Uw ażam przy tym , że b ad an ia ilościowe niewiele by tu pom ogły.

2. N ic wszystkie term iny m ają wąski zakres użycia. W całym bogactw ie tem aty ki rolniczej uderza fakt, że w dużej części jest on a n a tyle bliska współczesnem u Polakow i, m ieszkańcow i m iasta, że nie odczuw a on jej „n au ko w o ści” . Od wieków byliśmy społeczeństwem rolniczym . T o , co dzisiaj dotyczy wyspecjalizowanej gałęzi go spodark i, w przeszłości odnosiło się do życia codziennego. Naw et Słownik języ k a polskiego pod red ak cją Szymczaka „nie opatruje kwalifikatorem takich powszechnie znanych wyrazów, ja k koń, krowa, po krzyw a, róża'2. Nazwy urządzeń go spo darskich czy zabiegów upraw ow ych zna każdy polski m atu rzysta, choćby z literatury. N ie jest m u ob ca większość słów tem atycznie zw iązanych z wsią, których znaczenie w to ku studiów rolniczych zweryfikuje, uściśli tak , że będą w jego języku pisanym i m ów ionym funkcjonow ać ja k term iny. Słuchacz Studium poznaje je na kursie językow ym . Ale, oczywiście, dro g a akwizycji tej leksyki jest inna niż w przy padku P olaka. Zasady optym alizacji ku rsu n ak azu ją pom inięcie etapu użycia w kontekście życia codziennego i przedstaw ienie jej ja k o term inologii w tekstach naukow ych i pop ularn on auk ow y ch . N a tu r a l-nie, nie m a sensu up atryw anie w nauczaniu leksyki celu językow ego k ursu specjalistycznego. Objaw i się o na w całym bogactw ie środ ków fleksyjnych, słow otw órczych, syntaktycznych polszczyzny jak o jeden z jej system ów . U św iadam iając sobie jed nak , jak ie jest pole sem antyczne danego term inu, jego kon otacje, m ożem y ustalić kan o n tem atów , w okół których zbudujem y siatk ę pojęć z dziedziny agrotechniki i zo otechniki sk orelo w aną z siatką

tw o rz on ą na lekcjach przedm iotów . Zapew ni to uczestnikom k u rsu stały postęp w kształtow aniu i precyzow aniu języ ka specjalistycznego, k tó ry m ają po zn ać, przy czym nie będzie m iało znaczenia, czy słuchacze są rolnikam i, któ rzy w Polsce b ędą upraw iać swój zawód, czy k and y d atam i n a studia w uczelniach rolniczych.

Propozycja układu treści program ow ych na lekcjach języka polskiego i biologii w grupach o profilu rolniczym (z uwzględnieniem ekologii)

1 SEM ESTR

Jęz yk polski Biologia

M ów iona polszczyzna kulturalna i w a-rian t neuU alny polszczyzny potocznej (około 250 godzin dydaktycznych)

O dm iana naukow a polszczyzny w wersji mów ionej, w ariant dydaktyczny

(około 50 godzin dydaktycznych)

Tem atyka d nia codziennego 1. M ikroskop

2. K om órki (obserwacje m ikroskopow e, struk tu ra kom órki)

3. Tk anki roślinne

4. Rośliny (budowa, klasyfikacja, rozm nażanie)

11 SEM ESTR

Odmiana naukowa polszczyzny wc wszystkich jej wariantach w wersji pisanej i mówionej

(około 350 godzin) (około 120 godzin)

1. Rolnictw o jako nauk a 2. Rośliny użytkow e 3. Rośliny upraw ne 4. G leba

5. U praw a roli

6. W ym agania pokarm ow e roślin 7. Nawozy

8. O chrona roślin

9. W ybrane zagadnienia z ogrodnictw a

1. Systematyka roślin 2. Bakterie

3. G lony 4. Mchy

5. Rośliny nasienne

10. Pochodzenie zwierząt gospodarskich 11. K ierunki użytkow ania zwierząt 12. Potrzeby pokarm owe zwierząt

gospodarskich 13. Choroby odzwierzęce

14. O gólna profilaktyka w eterynaryjna

6. Tk an ki zwierzęce 7. Pierwotniaki 8. Jam ochłony 9. Robaki 10. Pierścienice 11. Stawonogi 12. Owady 13. Pajęczaki 14. Ryby 15. Płazy 16. G ady 17. Ptaki 18. Ssaki 19. G enetyka 15. Las i człowiek

16. O chrona środow iska naturalnego 17. Rolnictw o ekologiczne

20. Ekologia - w ybrane zagadnienia bez ekologii człowieka