Jubileusz 75-lecia Profesora Stefana Witolda Alexandrowicza
Spotkanie jubileuszowe z okazji 75-leciaurodzin Profesora Stefana Witolda Alexandrowi-cza odby³o siê w dniu 15.04.2004 r. w gmachu Polskiej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie podczas sesji Komisji Paleogeografii Czwarto-rzêdu PAU na temat Polskie inicjatywy w aktyw-noœci Miêdzynarodowej Asocjacji Badañ Czwartorzêdu INQUA. W spotkaniu uczestni-czyli cz³onkowie komisji oraz przedstawiciele: PAU, Komitetu Badañ Czwartorzêdu PAN, wy¿-szych uczelni i instytutów resortowych. By³y przemówienia i gratulacje, kwiaty i drobne upo-minki. W ciep³ych s³owach do Jubilata zwracali siê miêdzy innymi sekretarz generalny PAU prof. J. Wyrozumski, przewodnicz¹cy KBCz PAN prof. L. Marks i cz³onek prezydium Oddzia³u Krakowskiego PAN prof. L. Starkel.
Po uzyskaniu œwiadectwa dojrza³oœci w V Pañstwo-wym Liceum i Gimnazjum w Krakowie, w roku 1949 Ste-fan Witold Alexandrowicz rozpocz¹³ studia geologiczne na Wydziale Geologiczno-Mierniczym Akademii Górniczo-Hut-niczej. Po ukoñczeniu pierwszych dwóch semestrów kon-tynuowa³ naukê na Wydziale Matematyczno-Przyrodni-czym Uniwersytetu Jagielloñskiego, tam te¿ otrzyma³ w 1953 r. dyplom magistra geologii. Pracê doktorsk¹ pt. Stra-tygrafia i tektonika miocenu w Zag³êbiu Górnoœl¹skim, wykonan¹ w Instytucie Geologicznym w Warszawie pod kierunkiem prof. S. Doktorowicza-Hrebnickiego, obroni³ w roku 1961, uzyskuj¹c stopieñ naukowy doktora. W roku 1967 habilitowa³ siê na podstawie rozprawy Stratygrafia œrodkowej i górnej kredy w polskiej czêœci pieniñskiego pasa ska³kowego. W roku 1975 otrzyma³ tytu³ naukowy profesora nadzwyczajnego, a w roku 1983 — tytu³ nauko-wy profesora znauko-wyczajnego.
Pracê zawodow¹ Jubilat rozpocz¹³ ju¿ w czasie stu-diów, pe³ni¹c w latach 1951–1954 obowi¹zki m³odszego asystenta i asystenta w kierowanym przez prof. M. Ksi¹¿-kiewicza Zak³adzie Geologii UJ, wchodz¹cym w tym czasie w sk³ad Katedry Geologii AGH. Nastêpnie, w latach 1954–1961 pracowa³ jako starszy asystent, a od roku 1958 jako adiunkt w Instytucie Geologicznym, pocz¹tkowo w Stacji Gór-noœl¹skiej, a nastêpnie w Stacji Karpackiej. Jednak przez wiêksz¹ czêœæ swojej pracy zawodowej zwi¹zany by³ z Akademi¹ Górniczo-Hutnicz¹, gdzie zajmowa³ kolejno stanowiska starszego asystenta (1958), adiunkta (1961), docenta (1967), profesora nadzwyczajnego (1975) oraz profesora zwyczajnego (1983). W trakcie lat pracy spêdzo-nych na uczelni Profesor S.W. Alexandrowicz sprawowa³ funkcje kierownika Zak³adu Geologii Historycznej, Zak³adu Stratygrafii i Paleontologii (1968–1984), Zak³adu Stratygrafii i Geologii Regionalnej (1984–1992) oraz kie-rownika Katedry Stratygrafii i Geologii Regionalnej (1992–2000). Ponadto w latach 1969–1974 oraz 1977–1980 by³ zastêpc¹ dyrektora ds. naukowych Instytutu Geologii i Surowców Mineralnych.
Dzia³alnoœæ naukowo-badawcza Profesora jest nie-zmiernie bogata i ró¿norodna. Zasadniczo mo¿na wyró¿niæ w niej dwa okresy: w pierwszym z nich, obejmuj¹cym lata 1951–1978, koncentrowa³a siê ona na utworach starszych — podczwartorzêdowych, natomiast w etapie drugim by³a w g³ównej mierze poœwiêcona czwartorzêdowi.
Zakres zainteresowañ naukowych w pierwszym etapie dzia³alnoœci naukowej dotyczy³ g³ównie tematyki straty-graficznej, obejmuj¹cej badania litologiczne oraz mikropa-leontologiczne. Do znacz¹cych osi¹gniêæ na tym polu nale¿¹ miêdzy innymi: opracowanie stratygrafii górnej kredy, a tak¿e miocenu okolic Krakowa, wprowadzenie i zastosowanie szczegó³owego podzia³u stratygraficznego miocenu w Zag³êbiu Górnoœl¹skim na podstawie charakte-rystycznych zespo³ów otwornic, okreœlenie wieku uskoków w po³udniowej czêœci zag³êbia i rekonstrukcja etapów tek-tonicznego rozwoju zapadliska przedkarpackiego oraz wy-ró¿nienie przewodnich zespo³ów otwornic i scharakteryzo-wanie facjalnego zró¿nicowania osadów kredy w jednost-kach pieniñskiego pasa ska³kowego. Efektem prowadzonych wówczas prac badawczych by³ równie¿ opis litostratygra-461 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 6, 2005
Ryc. 2. Prof. S.W. Alexandrowicz na seminarium terenowym Komitetu Badañ Czwartorzêdu PAN w 1990 r. Ods³oniêcie w Krzaczkowej ko³o Przemyœla. Fot. A. Bogucki
Ryc. 1. Spotkanie prof. Stefana W. Alexandrowicza (z prawej) z prof. Marti-nem Schwarcbachem w Kolonii w 1986 r.
ficzny utworów retu i wapienia muszlowego wschodniej czêœci Zag³êbia Górnoœl¹skiego, opracowanie schematu stratygraficznego wapienia cechsztyñskiego w zachodniej i pó³nocnej Polsce oraz wyró¿nienie i zdefiniowanie pozycji stratygraficznej osadów paleogenu Wy¿yny Krakowskiej.
Obiektem dociekañ naukowych Profesora by³o tak¿e zastosowanie podstawowych metod statystycznych i tak-sonomii numerycznej w badaniach litostratygraficznych, w typologii zespo³ów otwornic oraz w klasyfikacji wód mineralnych. Wœród innych tematów badawczych, realizo-wanych w pierwszym etapie dzia³alnoœci Jubilata, mo¿na wymieniæ równie¿: wykonanie mapy geologicznej Ojcow-skiego Parku Narodowego, opisanie otwornic kambryjskich z okolic Klimontowa, okreœlenie litostratygrafii osadów górnej kredy niecki opolskiej oraz stratygrafii mikropaleon-tologicznej osadów cenomanu niecki pó³nocnosudeckiej, wspó³udzia³ w opracowaniu mikrofauny górnego eocenu Tatr, badania wapieni wêglowych Grzbietu Dêbnickiego oraz charakterystykê gez i piaskowców litotamniowych w Karpatach.
W drugim okresie praca Profesora skupiona by³a wokó³ zagadnieñ zwi¹zanych z malakofaun¹ czwartorzêdu. Pod-jêcie nowej tematyki badañ wymaga³o przeprowadzenia szerokich studiów w tym zakresie. Wiedzê swoj¹ Profesor poszerza³ w oœrodkach zagranicznych, miêdzy innymi w Czechach, Niemczech, Anglii, Austrii i na Wêgrzech. Od chwili rozpoczêcia badañ nad malakofaun¹ czwartorzêdu S.W. Alexandrowicz stara³ siê rozpropagowaæ te ma³o dotychczas zaawansowane w Polsce badania. Z Jego ini-cjatywy powo³ano w 1985 roku, dzia³aj¹c¹ pod Jego kie-rownictwem, Komisjê Malakologiczn¹ w Komitecie Badañ Czwartorzêdu PAN. Jej utworzenie da³o mo¿liwoœæ zorga-nizowania i uaktywnienia wspó³pracy pomiêdzy malakolo-gami zajmuj¹cymi siê faun¹ miêczaków wspó³czesnych i miêczaków subfosylnych. W tym samym roku podj¹³ siê On organizacji pierwszego zjazdu naukowego malakolo-gów polskich, który odby³ siê jako czterodniowe Krajowe Seminarium Malakologiczne w Kroœcienku n. Dunajcem. Zjazd ten wywo³a³ spontaniczny oddŸwiêk œrodowiska i zainicjowa³ tradycjê utrzymywan¹ do chwili obecnej. Przez 7 kolejnych lat Profesor sam organizowa³ kolejne seminaria malakologiczne w Kroœcienku, po czym od roku 1992 trud ten podjê³y inne oœrodki naukowe. Skutkiem realizacji tych dzia³añ by³o powo³anie w roku 1995 Sto-warzyszenia Malakologów Polskich, którego cz³onkiem za³o¿ycielem, a nastêpnie cz³onkiem honorowym zosta³ Prof. S.W. Alexandrowicz.
Utworzenie Komisji Malakologicznej, organizacja ogólnopolskich seminariów i powo³anie specjalistycznego towarzystwa naukowego zaowocowa³y integracj¹ i akty-wizacj¹ œrodowiska, a tak¿e potrzeb¹ utworzenia specjal-nego wydawnictwa. Powsta³o ono z inicjatywy i pod redakcj¹ Profesora w roku 1987, jako dzia³ Zeszytów Naukowych AGH, pod nazw¹ Folia Malacologica. Do roku 1993 ukaza³o siê 5 zeszytów, w których publikowane by³y wy³¹cznie teksty obcojêzyczne. Po zamkniêciu przez AGH tej serii wydawniczej, zosta³a ona podjêta przez Stowarzy-szenie Malakologów Polskich, we wspó³dzia³aniu z Uni-wersytetem im. A. Mickiewicza w Poznaniu i jest kon-tynuowana jako kwartalnik anglojêzyczny.
Wynikiem zainteresowañ badawczych Profesora w dzie-dzinie malakologii by³o miêdzy innymi opracowanie
mala-kofauny górnoczwartorzêdowych kred jeziornych pó³noc-nej Polski, wyró¿nienie zespo³ów miêczaków martwic holo-ceñskich oraz osadów fluwialnych i utworów stokowych okolic Krakowa, a tak¿e wskazanie mo¿liwoœci zastoso-wania tych zespo³ów jako wskaŸnika stratygraficznego i paleoœrodowiskowego, stworzenie schematu malakostraty-graficznego dla wybranych profili lessów i utworów lesso-podobnych po³udniowej Polski, opis malakofauny oraz stratygrafii i przebiegu zmian œrodowiska na wybranych stanowiskach Polski, a tak¿e Bu³garii, Czech, Turcji, Egip-tu i Algierii. Profesor by³ równie¿ pomys³odawc¹ i wyko-nawc¹ prac w zakresie datowania osuwisk karpackich oraz badañ dotycz¹cych okreœlania zwi¹zków pomiêdzy akty-wizacj¹ procesów osuwiskowych a zmianami klimatu w holocenie. Dla rozwoju badañ nad malakofaun¹ czwarto-rzêdu w Polsce szczególne znaczenie mia³o opublikowanie obszernej monografii metodycznej. Jako osi¹gniêcia szcze-gólne nale¿y tak¿e wymieniæ zdefiniowanie podstawowych metod analizy i interpretacji tanatocenoz muszlowych, powstaj¹cych wspó³czeœnie w œrodowisku fluwialnym i litoralnym, jak równie¿ badania nad migracj¹ i inwazjami gatunków miêczaków w zwi¹zku z antropogenicznym przekszta³caniem œrodowiska naturalnego oraz zastosowa-nie analizy malakologicznej do oceny stanu œrodowiska naturalnego.
W ci¹gu ostatnich piêciu lat przedmiotem szczegól-nego zainteresowania Profesora by³y dzieje wykopalisk paleontologicznych w Staruni i zwi¹zana z nimi historia badañ czwartorzêdu w Polsce. Wyniki przeprowadzonych studiów przedstawi³ On w obszernej monografii, która zainicjowa³a ponowne zainteresowanie tym unikalnym stanowiskiem i zorganizowanie dwóch ekspedycji rekone-sansowych z udzia³em badaczy polskich i ukraiñskich. T³umaczenie ksi¹¿ki wydanej przez Polsk¹ Akademiê Umiejêtnoœci ma ukazaæ siê na Ukrainie, a wynikiem tej inicjatywy jest wznowienie badañ w Staruni z perspektyw¹ wznowienia prac wykopaliskowych.
Podsumowuj¹c ca³oœæ dorobku naukowego Jubilata za najwa¿niejsze nale¿y uznaæ:
wyznaczenie schematu stratygraficznego osadów badenu po³udniowej Polski wraz ze zdefiniowaniem zespo³ów otwornic jako wskaŸników regionalnej korelacji warstw;
opracowanie stratygrafii kredy pieniñskiego pasa ska³kowego na podstawie analizy mikropaleontologicznej; wprowadzenie analizy malakologicznej jako proce-dury standardowej dla badañ nad czwartorzêdem i mono-graficzny opis metod badañ nad miêczakami czwartorzê-dowymi;
stworzenie schematu stratygrafii lessów vistulskich na podstawie malakofauny;
zainicjowanie badañ aktualistycznych nad tanatoce-nozami i monograficzny opis metod badañ i interpretacji wspó³czeœnie powstaj¹cych odsypów muszlowych;
podjêcie studiów historycznych w zakresie wykopa-lisk w Staruni, roli polskich badaczy w powo³aniu Miêdzy-narodowej Asocjacji INQUA i etapów rozwoju badañ czwartorzêdu.
Wieloletni¹, nieprzerwan¹ aktywnoœæ naukow¹ Jubila-ta dokumentuje niezwykle bogaty dorobek piœmienniczy, obejmuj¹cy ponad 490 publikacji, wydanych w Polsce oraz w 15 innych krajach. Ponad 30% tych publikacji ukaza³o 462
siê w jêzykach kongresowych. Ponadto w dorobku Profe-sora znajduje siê tak¿e kilkadziesi¹t opracowañ niepubli-kowanych.
Szeroki i ró¿norodny zakres dzia³alnoœci badawczej Profesora odzwierciedli³ siê równie¿ we wspó³pracy z wie-loma instytucjami oraz towarzystwami naukowymi. Zali-cza siê do nich Polska Akademia Nauk, w której S.W. Ale-xandrowicz by³ cz³onkiem Komitetu Nauk Geologicznych (1972–1977 i 1981–1989) oraz Komitetu In¿ynierii Œro-dowiska (1994–1996), a od roku 1981 jest cz³onkiem Komi-tetu Badañ Czwartorzêdu. W komitecie tym pe³ni³ w latach 1991–1994 funkcjê wiceprzewodnicz¹cego, a w latach 1994–2003 — funkcjê przewodnicz¹cego.
Od roku 1967 Profesor jest cz³onkiem Komisji Nauk Geologicznych przy Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. W 1981 r. obj¹³ obowi¹zki przewodnicz¹cego Komisji Paleogeografii Czwartorzêdu PAN w Krakowie i sprawowa³ je nieprzerwanie przez 14 lat, a nastêpnie podj¹³ z powodzeniem inicjatywê przeniesienia tej komisji do Polskiej Akademii Umiejêtnoœci, gdzie nadal jest jej prze-wodnicz¹cym. Godnoœæ cz³onka korespondenta Polskiej Akademii Umiejêtnoœci uzyska³ w roku 1992, a status cz³onka czynnego PAU — w roku 1996. Zakres dzia³alnoœ-ci Profesora, zwi¹zanej z t¹ instytucj¹, obejmuje tak¿e obo-wi¹zki wicedyrektora Wydzia³u Przyrodniczego PAU (1997–1999) oraz dyrektora Wydzia³u Przyrodniczego PAU (od 1999).
Równie bogata jest przynale¿noœæ Jubilata do licznych towarzystw naukowych, do których zaliczaj¹ siê: Polskie Towarzystwo Geologiczne (Profesor jest cz³onkiem towa-rzystwa od roku 1953; w latach 1961–1963 pe³ni³ funkcjê sekretarza Zarz¹du G³ównego PTG, a w latach 1981–1984 by³ cz³onkiem Zarz¹du G³ównego PTG), Polskie Towa-rzystwo Mineralogiczne (cz³onkostwo w latach 1978–1981), Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika (cz³on-kostwo od roku 1962), Deutsche Malakozoologische Gesellschaft (cz³onkostwo od roku 1984), Société Fran-çaise de Malacologie (cz³onkostwo od roku 1989) oraz Stowarzyszenie Malakologów Polskich (inicjator utworze-nia i cz³onek honorowy).
Warte podkreœlenia s¹ osi¹gniêcia Profesora w dzia-³alnoœci wydawniczej. W latach 1964–1969 pe³ni³ funkcjê sekretarza redakcji Dzia³u Geologia Zeszytów Naukowych AGH. Z Jego inicjatywy obok tych seryjnie wydawanych zeszytów utworzone zosta³o wydawnictwo periodyczne — Kwartalnik AGH — Geologia, którego redaktorem by³ w latach 1969–2002. W okresie 1987–1993 sprawowa³ rów-nie¿ funkcjê redaktora czasopisma Folia Malacologica. Przez kolejnych szeœæ lat (1994–2000) by³ wspó³redak-torem Quaternary Studies in Poland. Ponadto Profesor S.W. Alexandrowicz jest cz³onkiem komitetów redakcyj-nych tytu³ów wydawniczych: Folia Quaternaria, Studia Quaternaria oraz Wszechœwiat.
Aby w pe³ni scharakteryzowaæ sylwetkê naukow¹ Pro-fesora, konieczne jest równie¿ wspomnienie Jego dzia³al-noœci edukacyjnej. Profesor Alexandrowicz jest wspania³ym i niezmiernie cenionym przez studentów dydaktykiem. Spoœród znacznej liczby wyk³adanych przez Niego przed-miotów wymieniæ nale¿y:geologiê ogóln¹, geologiê
histo-ryczn¹, paleontologiê, geologiê regionaln¹ Polski, geolo-giê œrodowiska, ekologeolo-giê oraz prowadzone przez Niego zajêcia fakultatywne, takie jak: ochrona przyrody, Ba³tyk — geologia i œrodowisko, klimat izjawiska ekstremalne oraz Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska. Profesor by³ tak¿e wyk³adowc¹ na Uniwersytecie Jagielloñskim oraz goœcin-nie na uniwersytetach goœcin-niemieckich: w Hanowerze, Kolonii i Münster. By³ równie¿ nauczycielem akademickim na stu-diach doktoranckich w Polsce i za granic¹. Do Jego dzia-³alnoœci szkoleniowej zaliczyæ te¿ nale¿y funkcjê kierow-nika sekcji stratygraficznej Ko³a Naukowego Geologów przy Wydziale Geologiczno-Poszukiwawczym AGH. Profe-sor wypromowa³ 18 doktorów (w tym trzech poza macie-rzyst¹ uczelni¹), opracowa³ ponad 80 recenzji w przewodach doktorskich, habilitacyjnych oraz w postêpowaniach o na-danie tytu³u naukowego.
W ci¹gu kolejnych lat pracy du¿o uwagi poœwiêci³ Jubilat ochronie przyrody. Tematy wskazuj¹ce na potrzebê ustanowienia ochrony wybranych obiektów przyrody nie-o¿ywionej oraz stanowisk wystêpowania fauny miêczaków mo¿na odnaleŸæ w wielu publikacjach Jego autorstwa lub wspó³autorstwa. Z inicjatywy i przy wspó³udziale Profeso-ra powsta³y równie¿ projekty utworzenia oProfeso-raz opProfeso-racowania dokumentacji kilkunastu obiektów chronionych (pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿y-wionej, zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe). Jest On te¿ autorem geologicznych i geomorfologicznych rozdzia³ów w planach ochrony kilku rezerwatów przyrody oraz Babio-górskiego Parku Narodowego. Nale¿y równie¿ dodaæ, ¿e od roku 1996 Profesor pe³ni obowi¹zki wiceprzewod-nicz¹cego Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody Województwa Ma³opolskiego.
S.W. Alexandrowicz jest zagorza³ym popularyzatorem piêkna i ró¿norodnoœci przyrody regionu krakowskiego. Ukazaniu walorów przyrodniczo-krajobrazowych Wy¿yny Krakowskiej oraz Pogórza Karpat pos³u¿y³o ponad 30 nakrêconych przez Niego filmów popularnonaukowych o tematyce geologicznej, geomorfologicznej oraz archeolo-gicznej. Wchodzi³y one w sk³ad serii programowej, zaty-tu³owanej Podpowiedzi w plenerze, realizowanej przez Program Trzeci Telewizji Polskiej (Telewizja Kraków). Tym samym celom s³u¿y tak¿e trwaj¹ca od roku wspó³pra-ca Profesora z rozg³oœni¹ radiow¹ w Krakowie (Radio Kraków), która emituje specjalnie przygotowane nagrania, popularyzuj¹ce wybrane zagadnienia geologiczne oraz promuj¹ce wycieczki turystyczne, wzbogacone o treœci z zakresu nauk o Ziemi. Od 1999 roku wspó³dzia³a³ On tak¿e w akcji Geoturystyka dla ka¿dego, prowadzonej przez Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH, przy wspó³pracy z Dziennikiem Polskim i rozg³oœni¹ Radio Kraków. W ramach tego przedsiêwziêcia Profesor prowadzi³ piêæ wycieczek geoturystycznych w okolicach Krakowa, a spotkania te cieszy³y siê wielkim zaintereso-waniem. Wyk³adem z zakresu tematyki geologicznej otwo-rzy³ On tak¿e cykl spotkañ maj¹cych na celu popularyzacjê nauki, zainicjowanych przez Polsk¹ Akademiê Umiejêt-noœci w cyklu Kawiarnia Naukowa PAU.
Marek Kr¹piec
463 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 6, 2005
