24 UTILITIES
nr. 1 - februari 2013
Een smart grid klinkt als een techni-sche innovatie en lijkt alleen impact te hebben op energienetwerken. Met de implementatie van smart grids komen echter normen en de actuele gang van zaken in de energievoorzie-ning ter discussie te staan en worden nieuwe diensten mogelijk. De con-sument wordt betrokken in het ver-duurzamen van de energievoorziening om zo de betaalbaarheid van energie en de kwaliteit van leven positief te beïnvloeden.
Deels gaat het betrekken van de consument in de verduurzaming ‘vanzelf’. Steeds meer consumenten kiezen voor eigen (of gezamenlijke) duurzame productie, een efficiëntere warmtevoorziening en elektrisch vervoer. Omdat deze technische inno-vaties financieel steeds aantrekkelijker worden en toegankelijker worden, maar ook om emotionele redenen. Men heeft bijvoorbeeld de behoefte om onafhankelijk te zijn en een goede toekomst achter te laten voor de vol-gende generatie(s).
Deze sociale verandering heeft een aantal belangrijke gevolgen voor de inrichting van onze energievoorzie-ning. Het eenrichtingsverkeer van centrale producenten naar
consu-menten wordt tweerichtingsverkeer tussen ‘prosumenten’ onderling. Het belang van elektriciteit als energie-drager neemt toe, ten koste van gas en vloeibare brandstoffen. Als laatste wordt productie minder stuurbaar. De zon schijnt immers, wanneer de zon schijnt en de wind waait, wan-neer de wind waait. Er ontstaan hiermee nieuwe uitdagingen in het balanceren van vraag naar en aanbod van energie. Met een smart grid kun-nen deze uitdagingen efficiënt worden aangepakt.
Opslag van elektriciteit
In het project Smart Storage in een wijk in Etten-Leur onderzoekt Enexis hoe stroom kan worden opgesla-gen, zodat er op een later moment gebruik van kan worden gemaakt. Opslag van elektriciteit in het net is een technische innovatie, waar de consument minder van merkt. En zo is het ook ontworpen. Het station is deels ingegraven, zodat het onge-veer net zoveel ruimte inneemt als een compact station, een object in de openbare ruimte waar men aan gewend is. Hoewel dit technisch gezien een mooie oplossing is, is opslag van energie vooralsnog erg
duur. Het is dus belangrijk kritisch te kijken naar het principe van ‘u vraagt, wij draaien’, zoals dat een eeuw lang het uitgangspunt heeft gevormd voor het handhaven van de balans. Enexis heeft het initiatief genomen om ver-schillende pilots op te zetten om de (on)mogelijkheden te onderzoeken. In deze pilots is de hoofdvraag: ‘Willen, kunnen en zullen consumenten een deel van hun elektriciteitsgebruik aan-passen aan het aanbod?’
Eén aanpak is autonome systemen in huis implementeren. Een voorbeeld is een koelkast die naar een lagere temperatuur gaat als de zon schijnt, zodat deze een buffer heeft wan-neer de tv’s en kookplaten ‘s avonds aangaan. Maar hoe maken we dit aan-trekkelijk? Het is belangrijk om in dat kader niet alleen naar een rationele kosten-batenanalyse te kijken. Uit een kwalitatieve studie blijkt bijvoorbeeld dat men bang is dat het eten sneller bederft met een ‘slimme’ koelkast. Alleen als we deze onderliggende behoeftes begrijpen, kunnen we er met de juiste producten en diensten op inspelen.
Verder staat er veel apparatuur in huis die niet volledig autonoom aan te sturen is, omdat het gebruik ervan
Krachtenspel tussen sociale
verandering en innovatie
Tekst: Charlotte Kobus, Joris Knigge, Sander Schouwenaar en Han Slootweg
EnErgy 4 nExT gEnEraTIOnS
Vaak wordt er bij het
woord innovatie aan techniek gedacht. Er zijn echter
ook technische innovaties en er zitten ook
niet-technische aspecten aan niet-technische innovaties. Zelfs
op het eerste gezicht zeer technische innovaties,
kun-nen baat hebben bij het besef dat niet-technische
aspecten belangrijk zijn voor het uiteindelijke succes
van de innovatie.
UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2013 niet continu is. Deze
consumptiepa-tronen zijn alleen te veranderen door menselijke routines te veranderen. Maar … het veranderen van routines is lastig. Een energieconsument ver-bruikt namelijk niet bewust energie, maar gebruikt zijn auto als hij zich wil verplaatsen, doet de was wanneer de wasmand vol is of zet thee wanneer hij dorst heeft. Voor het veranderen van patronen van energieconsumptie is het nodig deze dagelijkse praktij-ken, die ten grondslag liggen aan het energieverbruik, goed te begrijpen. Innovaties om energieverbruik te veranderen, moeten aansluiten bij de behoeftes en bestaande routines in de bestaande context van de consument, om de kans van slagen van deze inno-vaties te vergroten.
Behoeftes en barrières
De eerste pilot van Enexis om inzicht te krijgen in het veranderen van con-sumptiepatronen heet Smart Wash. Deze pilot draait reeds anderhalf jaar. 24 medewerkers van Enexis hebben de beschikking gekregen over een energiecomputer, een slimme wasma-chine en zonnepanelen om te onder-zoeken of men bereid en in staat is in een huishouden te wassen wanneer de zon schijnt. Aan het begin van de dag of de dag ervoor kan de deelne-mer de was in de machine doen en aangeven hoe laat deze in elk geval gedaan moet zijn. De energiecompu-ter rekent vervolgens aan de hand van het weerbericht uit wat het meest optimale moment is om de was te draaien binnen de door de consu-ment gestelde voorwaarden. Dezehuishoudens zijn geïnterviewd om te onderzoeken wat de motivaties zijn om hiermee te werken en wat barriè-res zijn. Zo hebben deze deelnemers voor veel inzicht gezorgd in de ont-werpeisen van dergelijke producten. De belangrijkste leerervaringen zijn dat bijna alle deelnemende huishou-dens in staat zijn te wassen wanneer de zon schijnt, waarbij ze niet altijd gebruik maakten van de technologie, maar zoals zij dat dan noemden, van ‘boerenverstand’. Dit geeft al aan dat dezelfde innovatie op verschillende manieren aansluiting vindt, of afgewe-zen wordt. Wat algemene leererva-ringen zijn dat het programmeren van een dergelijk slim apparaat beperkte extra handelingen met zich mee mag nemen en moet passen bij de huidige huishoudelijke routine. Men wil kun-nen begrijpen wat het voordeel is van plannen. Daarom moet er feed-back gegeven worden over behaalde resultaten en feedforward over een gedragsalternatief. Daarbij zorgde een beloning voor goed gedrag (groene waspunten) dat men nieuw gedrag volhield en het een nieuwe routine wordt. De deelnemers wilden con-trole houden, omdat ‘je maar nooit weet …’ Het systeem moet daarom te allen tijde te ‘overrulen’ zijn.
Jouw Energie Moment
Deze kwalitatieve inzichten zijn erg belang-rijk geweest in het ontwikkelen van de pilots onder de naam Jouw Energie Moment. Deze zullen plaatsvinden in de nieuwbouwwijken Meulenspie en Easy Street in Breda en de Muziekwijk in Zwolle. Inmiddels zijn er 240deel-nemers geworven, hangen de eerste energiecomputers aan de muur en zijn de slimme wasmachines geplaatst. Ook deze deelnemers produceren energie. Verder wordt hen een veran-derlijk, dynamisch tarief voor de leve-ring van energie en voor het gebruik van het elektriciteitsnet in rekening gebracht. De energiecomputer maakt het vervolgens mogelijk om te kiezen of ze zo goedkoop of zo duurzaam mogelijk energie willen verbruiken. Deze keuze bepaalt welke feedback en feedforward wordt gegeven en hoe de energiecomputer de wasmachine inplant. De inzichten die uit de pilot komen, zijn van belang omdat met name met de introductie van forse verbruikers als elektrisch vervoer en warmtepompen het afstemmen van verbruikspatronen interessant wordt. We zorgen zo dat we energie gebruiken op het moment dat die beschikbaar is. Het vraagt om inno-vaties, producten en diensten die dit faciliteren en stimuleren. Het is daar-bij essentieel om rekening te houden met de dagelijkse context waarin men energie consumeert en de onder-liggende behoeftes en motivaties. Consumenten moeten de meer-waarde herkennen en meer-waarderen wil het leiden tot een sociale verandering die nodig is voor de energietransitie. Als laatste, om deze producten en diensten op de markt te zetten die-nen betrokkedie-nen ervan doordrongen te zijn dat we ook niet-technische innovaties nodig hebben: nieuwe rol-len bij verschilrol-lende nieuwe en oude verantwoordelijke partijen en nieuwe businessmodellen. n
