Szoah w nauczaniu Jana Pawła II (1978-1989)

Ewa Jóźwiak

Szoah w nauczaniu Jana Pawła II

(1978-1989)

Collectanea Theologica 62/2, 151-158

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62(1992) f a s e . II

E W A JO Ż W IA K , W A R S Z A W A

SZOAH W NAUCZANIU JANA PAWŁA II (1978— 1989)

„ B y w a n ie ra z , że w c ią g u ro z m o w y s t a je m y w o b licz u p r a w d , d la k tó r y c h b r a k u je n a m słów , b r a k u je g e s t u i z n a k u — b o ró w n o c z e śn ie c z u je m y : ż a d n e sło w o , g e s t a n i z n a k — n ie u n ie sie c a łe g o o b ra z u , w k t ó r y w e jś ć m u sim y sa m o tn i, b y s ię z m a g a ć p o d o b n ie j a k J a k u b ...” K a r o l W o jty ła — „ M y ś l je s t p r z e s tr z e n ią d z iw n ą ” Oświęcim — największe cmentarzysko naszych czasów. Strasz­ liw a hekatomba, która się tam dokonała w strząsnęła sumieniem świata. Do tam tych w ydarzeń w raca się wciąż w dialogu chrześci- jańsko-żydowskim. W Polsce jest to tem at szczególnie trudny, gdyż Szoah nie jest dla nas czymś obcym, suchą teorią, lecz w rasta nie­ podzielnie W świadomość każdego z nas, jest sprawą naszego naro­ du i należy do naszej historii.

Polska przez długie wieki była krajem zamieszkiwanym przez Żydów. Stworzyli tu oni własne form y religijności, bogatą kulturę i specyficzną obyczajowość. I właśnie w Polsce hitlerow cy wznieśli większość obozów zagłady, w których zamordowali m iliony Żydów polskich i zwożonych z całej Europy. Szoah stanowi szczególną cezurę w dziejach Żydów, jest również wyzwaniem dla chrześci­ jan.

Nie jest przypadkiem, że problem atykę tę podejm uje bardzo często Jan Paw eł II w swym nauczaniu. Jego wypowiedzi w ypływ a­ ją nie tylko z doskonałej znajomości orędzia biblijnego i teologii Soboru W atykańskiego II, którego był czynnym uczestnikiem i współtwórcą uchwalonych przezeń dokumentów. W jego pamięci wciąż żywy jest obraz wadowickiej synagogi, znajdującej się nieo­ podal gimnazjum, do którego uczęszczał b W swej młodości Karol W ojtyła był świadkiem straszliwego dzieła zagłady Żydów, o czym

1 P o r . L i s t do J e r z e g o К 1 u g e r a , d a w n e g o k o le g i sz k o ln e g o , z o k a z ji o d sło n ię c ia t a b lic y u p a m ię t n ia ją c e j ży cie, m ę c z e ń stw o i z a g ła d ę Ż y d ó w , m ie sz k a ń c ó w z ie m i w a d o w ic k ie j (W a ty k a n , 30 m a r c a 1989), w : Ż y d z i i j u ­ d a i z m w d o k u m e n t a c h K o ś c i o ł a i n a u c z a n iu J a n a P a w ł a I I (1965—1989),

często wspomina w swych w ypow iedziach2. Później, już jako arcy­ biskup Krakowa, często odwiedzał były obóz koncentracyjny w Oś­ więcimiu, przystaw ał pod ścianą śmierci i chodził pośród ruin k re­ m atorium w B rzezince8, szukając odpowiedzi na pytanie o granice ludzkiej nienawiści i okrucieństwa. Podczas swej trzeciej pielgrzym­ ki apostolskiej do Polski powiedział do przedstawicieli wspólnoty żydowskiej: „... papież z Polski ma do tego stosunek szczególny, ponieważ razem z wami jakoś przeżył to wszystko tu, na ziemi” \

Można śmiało stwierdzić, że Ja n Paw eł II, jak żaden z jego poprzedników, przyczynił się do rozwoju dialogu chrześcijańsko- -żydowskiego i przezwyciężania bolesnej przeszłości w stosunkach między Kościołem a Synagogą. Rozumie bowiem, że aby prowadzić dialog, trzeba przezwyciężać uprzedzenia, niszczyć złe nawyki, a prze­

de wszystkim trzeba kochać. Podczas licznych podróży apostolskich po całym świecie wszędzie stara się spotykać z przedstawicielami lokalnych wspólnot żydowskich — naw et gdy są one bardzo nie­ liczne.

Jego miłość, którą żywi do narodu żydowskiego, zawiera w so­ bie „świadomą wiedzę” o tym wszystkim, co jest dla tego narodu bolesne. Do Szoah ma s t o s u n e k bardzo o s o b i s t y . „To ogrom­ ne morze bólu, cierpień i łez stoi mi przed oczyma i odcisnęło się głęboko w mojej duszy” — powiedział Papież podczas spotkania z Żydami w A ustrii — „Zaiste, tego tylko można kochać, kogo się zna” 5.

Jan Paw eł II często podejm uje problem atykę Szoah w różnych okolicznościach, o d d a j ą c h o ł d i o t a c z a j ą c głęboką c z c i ą tych, którzy zg in ęlie. Jest świadom, że „wobec grobów ludzkość zawsze staw ia sobie py tan ia”, i że „czyni to zwłaszcza, gdy groby są pozostałością huraganu przemocy i zniszczeń w ojennych” 7. Jest również świadom, że pytania takie muszą pojawiać się tam, gdzie prowadzi się dialog między dwiema religiami, tak bliskimi sobie jak chrześcijaństwo i judaizm, gdyż — jak powiedział w przemówieniu skierowanym do uczestników Międzynarodowego Katolicko-Żydow- skiego Kolokwium Teologicznego z okazji 20. rocznicy Nostra aeta­

te — „stosunki między Żydami i chrześcijanami bynajm niej nie m a­

ją charakteru dyskusji akademickich. Przeciwnie, stanowią pod­ 2 P o r. n p. W y p o w ied ź d la d z ie n n ik a r z y p o d c z a s w iz y ty w sie d z ib ie S t o ­ w a r z y sz e n ia P r a s y Z a g r a n ic z n e j w e W łoszech (R zy m , 17 k w ie tn ia 1988), t a m ­ ż e , 213. 8 P o r. O rę d z ie t e le w iz y jn e do n a r o d u n ie m ie c k ie g o p r z e d p ie lg r z y m k ą a p o s to ls k ą do R F N (W a ty k a n , 25 k w ie tn ia 1987), t a m ż e , 183. 4 P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s to ls k ie j do P o lsk i (W a rsz a w a , 14 c z e r w c a 1987), t a m ż e , 199. 5 P rz e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s to ls k ie j do A u s t r ii (W iedeń , 24 c z e r w c a 1988), t a m ż e , 215. 6 P o r . L i s t d o J e r z e g o K lu g e r a ..., t a m ż e , 237. 7 O rę d z ie W ie lk a n o c n e 1985 (W a ty k a n , 7 k w ie tn ia 1985), t a m ż e , 149.

staw ę naszych religijnych zobowiązań i naszego powołania — jako Żydów i jako chrześcijan” 8. Kościół więc rozważając tajem nicę cierpień Izraela czuje się coraz bardziej związany z narodem ży­ dowskim i z jego duchowym bogactwem *.

Papież mówiąc o Szoah nie tylko wspomina samą zagładę. Sięga znacznie głębiej, analizując jej przyczyny. Główną z nich jest — według Jana Paw ła II — r a s i s t o w s k a i d e o l o g i a p o g a r d y dyskrym inująca jednych ludzi kosztem wynoszenia in­ nych, znieważająca ludzką godność i dzieląca rasy ludzkie na „w ar­ tościowe i godne życia” oraz „bezwartościowe i niegodne życia” 10. Papież wspomina potępienie ideologii rasistowskiej prze Piusa XI, episkopaty niemiecki i holenderski. W swoich przemówieniach częs­ to przypomina też, mówiąc o zagładzie, że a n t y s e m i t y z m — jeden z najbardziej tragicznych przejawów rasizmu — został rów ­ nież potępiony przez Kościół. Powołuje się na wspomnianego już Piusa XI, który w 1938 r. stwierdził, że antysem ityzm jest niedo­ puszczalny, przypomina działania Piusa X II i oświadczenie Kon­ ferencji Biskupów Stanów Zjednoczonych z 1942 r. W swoim nau­ czaniu wskazuje, że antysem ityzm nie jest zgodny z chrześcijańską wizją godności człowieka “ , jest postawą nie dającą się pogodzić z nauką C h ry stu sa12. Choć w naszych czasach odżywa on jeszcze niestety w niektórych krajach, papież przypomina w iernym kato­ lickim naukę Kościoła stwierdzając, że „nie ma żadnego teologicznie umotywowanego uzasadnienia usprawiedliwiającego akty dyskry­ minacji czy prześladowanie Żydów (...) — czyny takie muszą być uważane za grzeszne” 1S. Ta straszliw a ideologia odrzucająca Boga czy wręcz skierowana przeciw Niemu umożliwiła ten jedyny w swo­ im rodzaju m o rd 14. Do jakich straszliwych konsekwencji może do­ * P r z e m ó w ie n ie w y g ło sz o n e 20 k w ie tn ia 1985 w W a ty k a n ie , t a m ż e , 153. * P o r. P r z e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li o r g a n iz a c ji ż y d o w sk ic h w C e n tr u m K u lt u r a ln y m C o n te a d i D o d e p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j d o U S A (M ia ­ m i, 11 w r z e ś n ia 1987), t a m ż e , 207. 10 P o r . P r z e m ó w ie n ie do K o m it e t u W y k o n a w c z e g o M ię d z y n a ro d o w e j R a ­ d y C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w (W a ty k a n , 6 c z e r w c a 1984), t a m ż e , 141. 11 P o r. P rz e m ó w ie n ie w y g ło sz o n e n a s p o t k a n iu z K o n f e r e n c ją E p is k o p a ­ tu R F N w j e j sie d z ib ie w M a te r n u s h a u s p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j do R F N (K o lo n ia , 30 k w ie tn ia 1987), t a m ż e , 185, o r a z L i s t A p o s to ls k i z o k a z ji 50. ro c z n ic y w y b u c h u I I w o jn y św ia to w e j (W a ty k a n , 27 s ie r p n ia 1989), t a m ż e , 240. 12 P o r. P r z e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li A m e r y k a ń s k ie g o K o m it e t u Ż y ­ d ó w (W a ty k a n , 15 lu te g o 1985), t a m ż e , 147. 13 p r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o A u s t r a lii (S y d n e y , 26 lis t o p a d a 1986), t a m ż e , 175; p o r. ta k ż e Z m o d litw y n a A n io ł P a ń s k i (W a ty k an , 10 p a ź d z ie r n ik a 1982), t a m ż e , 124. 14 P o r. P r z e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j do A u st r ii, ... t a m ż e , 216, o r a z : L i s t do a b p a J o h n a L . M a y a , p r z e w o d n ic z ą c e g o K r a jo w e j K o n f e r e n c ji B is k u p ó w K a t o lic k ic h U S A (W a ty k a n , 8 s ie r p n ia 1987), ta m ż e , 201.

prowadzić brak w iary w Boga i pogarda dla człowieka stworzone­ go na Jego obraz ukazuje właśnie refleksja n ad Szoah. Ale w tym piekle byli i s p r a w i e d l i w i . Papież również im poświęca nieco uwagi wskazując na niesioną przez nich p o m o c , na ich s o l i ­ d a r n o ś ć i narażanie własnego życia 1S. Jan Paw eł II określa Szoah jako: „hańbę dla ludzkości”, „szczególną zbrodnię”, „K alw arię”, „wydarzenie budzące zgrozę”, „ludobójstwo” i m orderczy szał” lł. Polski papież zapewniał żydowską wspólnotę, podczas swej trzeciej pielgrzym ki apostolskiej do Ojczyzny, że Polacy i Kościół katolicki w naszym kraju, k tó ry z bliska patrzył na potworną rze­ czywistość zagłady, przeżywał to „w duchu głębokiej solidarności” z Żydami. „Wasze zagrożenie było i naszym zagrożeniem” — mó­ wił — „To nasze nie zrealizowało się w takiej mierze, nie zdążyło się zrealizować w takiej m ierze” 17.

Jaka jest w y m o w a S z o a h ? — Jan Paw eł II refleksji nad tym wydarzeniem nadaje w ym iar znacznie głębszy niż wspomina­ nie i przeżywanie strasznych i tragicznych losów Żydów. Według niego refleksja nad cierpieniem i męczeństwem tego narodu nie może się dokonać bez najgłębszego o d n i e s i e n i a d o d o ­ ś w i a d c z e n i a w i a r y 18. Zagłada Żydów jest „ ś w i a d e c ­ t w e m i m i l c z ą c y m k r z y k i e m ” 1*. „Staliście się przez to wielkim głosem przestrzegającym całą ludzkość, wszystkie narody, wszystkie potęgi tego świata, wszystkie ustroje i każdego człowie­ k a ” — mówił papież do polskich Żydów w 1987 r. — „Bardziej niż ktokolwiek inny, właśnie wy, staliście się taką zbawczą przestro­ gą” 2*. K ilka lat wcześniej, w 1979 r., zatrzym ując się przed tablicą w języku hebrajskim w Oświęcimiu, powiedział, że wobec niej ni­

15 P o r . P r z e m ó w ie n ie w S y n a g o d z e W ię k sz e j (R zy m , 13 k w ie tn ia 1986), t a m ż e , 164, o r a z : H o m ilia n a M sz y św . b e a t y f ik a c y jn e j b ło g. E d y t y S t e in — s io s tr y T e r e s y B e n e d y k t y o d K r z y ż a , m ę c z e n n icy , p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o ­ s t o ls k ie j d o R F N (K o lo n ia , 1 m a ja 1987), t a m ż e , 188. 16 P o r. L i s t A p o s to ls k i z o k a z ji 50. ro cz n icy w y b u c h u I I w o jn y św ia to w e j (W a ty k a n , 27 s ie r p n ia 1989), t a m ż e , 239; L i s t do K o n f e r e n c ji E p is k o p a tu P o l­ s k i z o k a z ji 50. ro c z n ic y w y b u c h u I I w o jn y św ia to w e j (W a ty k a n , 25 s ie r p n ia 1989), t a m ż e , 238; P r z e m ó w ie n ie w S y n a g o d z e W ię k sz e j (R zy m , 13 k w ie tn ia 1986), t a m ż e , 164; H o m ilia p o d c z a s M sz y św . n a te r e n ie b y łe g o o b o zu z a g ła d y A u sc h w it z - B ir k e n a u (O św ię c im -B r z e z in k a , 7 c z e r w c a 1979), t a m ż e , 99. 17 P rz e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o P o lsk i, t a m ż e , 198. 18 P o r. P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o A u st r ii, t a m ż e , 217. 18 L i s t do a b p a J o h n a L . M a y a , t a m ż e , 201. го P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o P o lsk i, t a m ż e , 198— 199; p o r. te ż P r z e m ó w ie n ie w y ­ g ło sz o n e p o d c z a s N ie sz p o r ó w E u r o p e js k ic h w r a m a c h p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j d o A u st r ii, t a m ż e , 131.

komu n i e w o l n o p r z e j ś ć o b o j ę t n i e 21. Jest rzeczą niedo­ puszczalną, by zagłada spotykała się z obojętnością 22.

W swoich w ystąpieniach papież w ielokrotnie podkreśla sens chrześcijańskiego pochylania się nad żydowskim doświadczeniem Szoah. Tym sensem jest dla Jan a Paw ła II „szukanie i próba u- chwycenia najbardziej autentycznego, specyficznego i powszechnego znaczenia eksterm inacji” 2S. Rozważanie Szoah przez chrześcijan jest również „motywem szczerego żalu, szczególnie gdy pomyśli się o obojętności i czasami urazach, które w szczególnych okolicznościach historycznych podzieliły Żydów i chrześcijan” 24.

Wspominając 40. rocznicę powstania w warszawskim getcie pa­ pież powiedział: „Oddając hołd pamięci niewinnie pomordowanych, prosimy: Niech Bóg przedwieczny przyjm ie tę ofiarę za ocalenie świata!” 25. Widzi on w Szoah ofiarę, którą naród żydowski poniósł za innych, również przeznaczonych na wyniszczenie. Wielokrotnie również podejmował w ątek oczyszczającej mocy cierpienia: „Im straszliwsze cierpienie, ty m większe oczyszczenie. Im boleśniejsze doświadczenie, tym większa nadzieja” 28. Cierpienie i męczeństwo poniesione przez naród żydowski Jan Paw eł II widzi w perspekty­ wie w iary jako jego m i s j ę w e w s p ó ł c z e s n y m ś w i e c i e wobec całej ludzkości27. Po okropnościach Szoah wielu teologów zadawało sobie pytanie, jak było możliwe, że Bóg do tego dopuścił. N iektórzy stw ierdzali wręcz, że Przedwieczny opuścił Izraela. „Nie możemy pozostawać obojętni na tak niezmierzone cierpienie” — mówił papież do przedstawicieli w spólnoty żydowskiej w A ustrii — „ale w iara mówi nam, że Bóg nie opuszcza prześladowanych, lecz objawia się im i przez nich oświeca każdy naród na drodze zba­ w ienia” 28.

W spotkaniach z byłymi więźniami obozów hitlerow skich Jan Paw eł II, nawiązując do filmu Szoah zrealizowanego dla u trw ale­ nia świadectw ludzi, którzy przeszli przez piekło obozu — byłych więźniów, a naw et katów — mówił o jego wymowie: film został zrealizowany, by poruszyć ludzkie sumienia, aby o okropnościach

21 P o r. H o m ilia p o d c z a s M sz y św . n a te r e n ie b y łe g o o b o zu z a g ła d y A u - sc h w itz -B ir k e n a u , ta m ż e , 99. 22 P o r . L i s t d o a b p a J o h n a L . M a y a , t a m ż e , 201. 28 T a m ż e . 24 T a m ż e . 25 W sp o m n ien ie 40. ro c z n ic y p o w s t a n ia w g e tc ie w a r s z a w s k im p o d c z a s a u d ie n c ji g e n e r a ln e j (W a ty k a n , 13 k w ie tn ia 1983), t a m ż e , 127. 28 P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w s k ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s to ls k ie j d o P o lsk i, ta m ż e , 198. 27 P r z e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w s k ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o P o lsk i, t a m ż e , 199. 28 P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o A u st r ii, t a m ż e , 217.

tych nie zapomnieć i nigdy nie przyzwyczaić się do rasizm u i zdol­ ności niszczenia2i.

Wspominać Szoah to znaczy, według Jana Paw ła II, „mieć nadzieję, że nigdy się on już nie powtórzy, i z całych sił o to za­ biegać” 80. W ielokrotnie papież wzywa do modlitwy o to, by podobna tragedia się już nigdy więcej nie w y d arzy ła81.

Co konkretnego można uczynić, by ta straszliwa historia nie pow tórzyła się? Szukając odpowiedzi na to pytanie papież sięga po dokum ent soborowy (DRN 4) oraz W skazów ki i sugestie w sprawie

wprowadzenia w życie deklaracji soborowej «Nostra aetate» nr 4,

by na ich podstawie nawoływać do w y c h o w a n i a w d u c h u m i ł o ś c i , s z a c u n k u dla innych, o t w a r t o ś c i na wszystkich lu d z iS2. To nowe i inne wychowanie musi być połączone — zdaniem papieża — z głęboką przem ianą dokonaną w ludzkich sercach, z rze­ czywistym duchowym nawróceniem (por. D E )ss. Jan Paw eł II bar­ dzo dużą wagę przyw iązuje do pracy nad młodzieżą. Jednocząc mło­ dych chrześcijan i Żydów, ucząc ich wspólnego życia i modlitwy razem kształtuje się nowe pokolenie kobiet i mężczyzn solidarnych w stosunku do siebie nawzajem, umiejących nieść pomoc potrze­ bującym ponad barieram i religijnym i i uprzedzeniami rasow ym i34. Postaw a katolików ma być „postawą najwyższego szacunku” w sto­ sunku do Żydów, więcej: „katolicy powinni mieć nie tylko szacu­ nek, ale również wielką braterską miłość, bo nauką zarówno hebraj­ skiej jak i chrześcijańskiej Biblii jest to, że Żydzi są miłowani przez Boga, który powołał ich nieodwołalnym powołaniem” 8S. P a­ pież apeluje też o podjęcie przez chrześcijan z Europy zobowiąza­ nia, by wraz ze wszystkimi ludźmi dobrej woli pracowali na rzecz „nowej cywilizacji miłości” ; może to być najwspanialszy dar dzi­ siejszej Europy dla świata w jego drodze do sprawiedliwości i po­ koju 88.

29 P o r. P r z e m ó w ie n ie w y g ło sz o n e do g r u p y ok . 500 b . w ię ź n ió w ob ozó w h itle ro w sk ic h i u c z e stn ik ó w r u c h u o p o ru w c z a sie I I w o jn y św ia to w e j (W a­ ty k a n , 26 w r z e ś n ia 1985), t a m ż e , 156. so P rz e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o A u st r ii, t a m ż e , 217. 31 P o r. P rz e m ó w ie n ie do u c z e stn ik ó w M ię d z y n a ro d o w e g o , K a t o lic k o - Ż y - d o w sk ie g o , K o lo k w iu m T e o lo g ic z n e g o z o k a z ji 20. r o c z n ic y N o s t r a a e t a t e , t a m ż e , 152. 32 P o r. P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li A m e r y k a ń s k ie g o K o m it e t u Ż y ­ d ó w (W a ty k a n , 15 lu te g o 1985), t a m ż e , 147. 33 P o r. P r z e m ó w ie n ie do K o m it e t u W y k o n aw cze g o M ię d z y n a ro d o w e j R a ­ d y C h r z e ś c ija n i Ż y d ó w (W a ty k a n , 6 c z e r w c a 1984), t a m ż e , 141. 34 P o r . t a m ż e , 141— 142. 35 P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie l­ g r z y m k i a p o s to ls k ie j do A u st r ii, t a m ż e , 175. 36 P o r. P r z e m ó w ie n ie n a s p o t k a n iu z C e n tr a ln ą R a d ą Ż y d ó w w w d n iu b e a t y f ik a c ji E d y t y S t e in p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j do R F N (K o lo n ia , 1 m a ja 1987), t a m ż e , 196.

Często w przemówieniach papieskich mowa jest też o wielkiej r o l i d i a l o g u , jaki prowadzą ze sobą obie nasze religie. Wzorem dla świata może tu być dialog prowadzony w U S A 37. W dialogu bowiem obie strony mogą wciąż pełniej poznawać głębię wspólne­ go dziedzictwa, poznawać i obdarowywać siebie naw zajem dobra­ mi duchowymi. Dialog wreszcie może być dobrą szkołą pojedna­ nia 38, można przezeń poznawać przyczyny Szoah i eliminować ko­ rzenie antysem ityzmu, usunąć wszelką przemoc. Dialog również — zdaniem papieża — dopomaga, by wspólne świadectwo w iary przy­ nosiło trw ałe ow oce3“.

Jan Paw eł II często apeluje do wszystkich bez w yjątku ludzi wzywając ich do odrzucenia uprzedzeń i zwalczania wszelkich form rasizm u w imię podstawowej godności każdego człowieka. Nawo­ łuje do coraz głębszego uświadamiania sobie przynależności wszyst­ kich do jednej rodziny lu d z k ie j4Q. Swoje wezwanie jednak przede wszystkim kieruje do w iernych katolickich, by pod przewodnictwem swych biskupów w każdej diecezji wprowadzili w życie postano­

wienia Soboru W atykańskiego II i późniejsze zalecenia Stolicy Apos­ tolskiej dotyczące nauczania o Żydach i judaizmie 41.

★

W swym nauczaniu papież poruszając problem atykę Szoah: 1. omawia powody, dla których ją podejmuje; 2. wspomina zagładę jako fakt historyczny; 3. szukając jej przyczyn, wskazuje na rasizm i antysem ityzm; 4. przypomina sytuacje solidarności z Żydami i nie­ sienie im pomocy z narażeniem życia; 5. rozpatrując wymowę Szoah, mówi o zagładzie z perspektyw y w iary, wskazując na jej symbo­ liczny charakter zbawczej przestrogi, ofiary za ocalenie świata. Zaś zabieganie o' to, by zagłada się nie powtórzyła, to według Jana Paw ła II: 1. potrzeba duchowego nawrócenia; 2. wychowanie w

du-37 P o r . P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li o r g a n iz a c ji ż y d o w sk ic h w C e n ­ t r u m K u lt u r a ln y m C o n te a d i D o d e, t a m ż e , 206— 207. 38 P o r. P r z e m ó w ie n ie do u c z e stn ik ó w M ię d z y n a ro d o w e g o , K a t o lic k o - Ż y - d o w sk ie g o , K o lo k w iu m T e o lo g ic z n e g o z o k a z ji 20 ro cz n icy N o s t r a a e t a t e ..., t a m ż e , 153; P rz e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j w e F r a n ­ c j i n a a u d ie n c ji d la W ie lk ie g o R a b in a P a r y ż a , J a c o b a K a p ła n a , i t o w a r z y s z ą ­ c y c h m u o só b p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j do F r a n c j i (P a r y ż , 1 c z e r w c a 1980), t a m ż e , 103; P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s t o ls k ie j d o A u st r ii, t a m ż e , 215— 216. 38 P o r. P r z e m ó w ie n ie do p r z e d s ta w ic ie li o r g a n iz a c ji ż y d o w sk ic h w C e n ­ t r u m K u lt u r a ln y m C o n te a d i D o d e, t a m ż e , 208; P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s t a ­ w ic ie li w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j p o d c z a s p ie lg r z y m k i a p o s to ls k ie j d o A u strii..., t a m ż e , 217— 219. 40 P o r . L i s t a p o s to ls k i z o k a z ji 50. ro c z n ic y w y b u c h u I I w o jn y ś w ia to ­ w e j, t a m ż e , 239. 41 P o r . P r z e m ó w ie n ie d o p r z e d s ta w ic ie li o r g a n iz a c ji ż y d o w sk ic h w C e n ­ t r u m K u lt u r a ln y m C o n te a d i D o d e, t a m ż e , 209.

chu miłości, szacunku, otwartości (ze szczególnym naciskiem na wy­ chowanie młodzieży) — wypracowanie „nowej cywilizacji miłości” ; 3. odrzucenie uprzedzeń, zwalczanie dyskrym inacji rasowej; 4. pro­ wadzenie dialogu chrześcijan z Żydami, który ma być szkołą pojed­ nania.

Nauczanie papieskie nie zawiera jednak bardziej szczegółowych rozważań dotyczących dwóch bardzo ważnych aspektów: 1. czym jest Szoah dla tych, którzy zginęli? i 2. czym jest Szoah dla tych, którzy przeżyli? Z tym i dwoma zagadnieniami łączą się pytania postawione przez tzw. teologię po Oświęcimiu (na przykład pytanie 0 wszechmoc czy też niemoc Bożą podczas Szoah, problem „śmierci Boga”, i wiele innych). Papież zajm uje się jedynie trzecim aspek­ tem Szoah: czym jest Szoah dla nas dzisiaj?

Jest to więc — w pew nym sensie — spojrzenie niepełne. Ale są takie pytania — a do nich chyba należą te, których nie podjął Jan Paw eł II — stanowiące wyzwanie zarówno dla chrześcijan, jak 1 dla Żydów. Dlatego obie strony powinny wspólnie szukać nań odpowiedzi.