Palestyna w IV i V wieku po Chr.

Norbert Mendecki

Palestyna w IV i V wieku po Chr.

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 56,(1986) fase. IV

ks. NORBERT MENDECKI, WIEDEŃ

PALESTYNA W IV i V w ieku po Chr.

Od czasów panowania cesarza K onstantyna rozpoczyna się nowa era dla chrześcijan, ze szkodą dla Ż y d ó w 1. Początkowo panowała wolność wyznania, tzn. chrześcijaństwo i żydostwo uchodziły na równi za religio licita. Później chrześcijaństwo otrzymało przyw i­ leje.

Wcześniejsza historia chrześcijaństwa wyglądała następująco: w czasie powstania w r. 70 po Chr. grupa chrześcijan schroniła się w Pełła. Nie posiadam y wiadomości o tym , czy część chrześcijan wróciła do Jerozolim y po powstaniu. W czasie kolejnego wielkiego powstania Żydów Palestyny pod wodzą B ar Kochby doszło do prześladowania chrześcijan, którzy nie chcieli przyłączyć się do w al­ czących pow stańców 2. Po założeniu hellenistycznego miasta Aelia Capitolina odmówiono chrześcijanom żydowskiego pochodzenia p ra­ wa wstępu do Jerozolimy. Zakaz nie dotyczył chrześcijan nieży- dowskich. Dopiero w trzecim wieku liczba chrześcijan wzrosła. W tym czasie Cezarea stała się słynnym chrześcijańskim centrum, dzięki naukow ej działalności Orygenesa. Miasto rozsławił ponadto biskup Euzebiusz 3.

Czasy cesarza K onstantyna przyniosły napływ chrześcijan do Palestyny. Oprócz chrześcijan osiadłych, zwłaszcza na wybrzeżu pa­ lestyńskim, zaczęli napływać liczni pielgrzym i do miejsc świętych 4, na których zaczęto wznosić kościoły. Dla przykładu: kościół Grobu Bożego, kościół Narodzenia Chrystusa i inne. Owe budowle finan­ sował sam cesarz, względnie jego m atka Helena. Napływ pielgrzy­ mów przyniósł z jednej strony ożywienie gospodarcze (między in­ nymi Żydzi oprowadzali pielgrzymów po miejscach świętych), z drugiej strony coraz więcej chrześcijan osiedlało się w Ziemi Świętej, spychając Żydów do kategorii podrzędnej.

W tym czasie wiązano nadzieje m esjańskie szczególnie z oczeki­

1 P o r. S. D u b n o w , D ie G e s c h ic h te d es jü d is c h e n V o lk e s im O r ie n t, • t. 3, B e rlin 1926, 207. 2 E. S c h ü r e r , G e s c h ic h te d es jü d is c h e n V o lk e s im Z e ita lte r J e s u C h r is ti, t. 1, H ü d e s h e im 1964, 685. 3 B. F i l a r s k a — H . L a n g k a m m e r , C e za re a P a le s ty ń s k a , w : E n c y ­ k lo p e d ia K a to lic k a , t. 3, L u b lin 1979, 40* 4 N a js ta r s z a r e l a c ja p ie lg rz y m k o w a p o c h o d z i z r . 333 p o C h r. z B o r­ d e a u x , p o r. G. S t e m b e r g e r , D as k la s s is c h e J u d e n tu m . K u lt u r u n d G e ­ sc h ic h te d e r r a b b in is c h e n Z e it (70 n. C h r. b is 1040 n. C hr.), M ü n c h e n 1979, 28; p o r. też. S. D u b n o w , dz. c y t., 216.

70 k s . N O R B E R T M E N D E C K I

waniem upadku Konstantynopola, co zapoczątkowałoby erę m esjań­ ską 5.

Na uwagę zasługuje historia niejakiego Józefa Comesa 6. Należał on do rodziny patriarchalnej w Tyberiadzie. Potajem nie przyjął chrześcijaństwo, o czym dowiedziano się w czasie jego podróży do Cylicji. Cesarz zamianował go „comesem” (wysoki ty tu ł urzędni­ czy) i polecił mu chrystianizację Galilei, co mu jednak nie udało się.

W latach 352—353 wybuchło powstanie Żydów Palestyny prze­ ciwko Gallusowi. Był on cesarzem Wschodu, zamianowanym przez Konstancjusza II (337—361). Według Sextusa Aureliusza Viktora

(Liber de Caesaribus XLII, 9—12) na czele żydowskich pow stań­

ców stał P a tric iu s 1. Od Hieronima dow iadujem y się, że powstanie zapoczątkowali Żydzi napadając na rzymskich żołnierzy8. Pow sta­ nie zostało stłumione po ciężkich walkach. Wiele miejscowości u le­ gło zniszczeniu, między innymi Dioarea (Sepphoris), Tyberiada i Diospolis (Lod). Echo owych walk znajduje się w literaturze rabi- nistycznej (por. PesR 8, 3 / F. 29b / Sof 1, 12 i inne).9 Przypuszcza się, że także Bet Szearim zburzono w tym czasie, co potw ierdzają wyko­ paliska archeologiczne (zburzenie po r. 350) 10. W kairskiej genizie znaleziono tekst lam entacji nad zburzonymi miejscowościami w P a ­ lestynie, co może odnosić się do czasów Gallusa albo do czasów upadku panowania bizantyjskiego w 7 w.11

Za panowania patriarchy Hillela II wprowadzono w r. 358/359 stały żydowski kalendarz 12. Dotychczas ustalanie świąt żydowskich należało do kom petencji patriarchy w porozumieniu z Sanhedry­ nem. Jego rola w tym względzie miała znaczenie w całym świecie żydowskim. W czasie sporu żydujących chrześcijan, domagających się świętowania Wielkanocy na równi z Żydami, to jest 14 nisan, z nieżydującym i chrześcijanami, obstającym i przy term inie nie­ dzieli jako pam iątki zm artw ychw stania Chrystusa, cesarz K onstan­

5 P o r. T g P s J o n d o L b 24, 19. 24; M id rP s 9, 8, B. 85 n ; G. S t e m b e r - g e r, d z. c y t., 28. 6 W e d łu g E p i f a n i u s z a z S a l a m i n y (P a n a r io n X X X , 4 on, G C S X X V , 338—348); p o r. te ż H. G r a e t z , G e s c h ic h te d e r J u d e n vorn U n te r ­ g a n g d es jü d is c h e n S ta a te s b is z u m A b s c h lu ß d es T a lm u d , t. 4, L e ip z ig 4 1908, 308—310.

7 J e s t rz e c z ą w ą tp liw ą , czy P a tr ic iu s w ogóle b y ł Ż y d e m . M oże ch o d zi t u t a j o w o js k o w ą re w o ltq w S e p p h o ris , do k tó r e j d o łą c z y li się Ż y d zi (G. S t e m b e r g e r , d z. c y t., 29). 8 P o r. H i e r o n i m C h r o n ik e n , 282, O ly m p . (G C S X X IV , 238); G. S t e m b e r g e r , dz. c y t., 29; p o r. te ż S. D u b n o w , dz. c y t., 219, p r z y ­ p is 1. 9 G. S t e m b e r g e r , d z. c y t., 29. 10 G. S t e m b e r g e r , d z. c y t., 29; p o r. te ż N . A v i g a d, B e t S h e ’a r im , w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , t. 4, J e r u s a le m 1971, 765—772, szczeg. 766. 11 G. S t e m b e r g e r , d z. c y t., 29. 12 P o r. S. D u b n o w , d z. c y t., 220—222. I

ty n rozstrzygnął spór na korzyść niedzieli w liście do ojców Soboru Nicejskiego w r. 325. Tym samym judeochrześcijanie uniezależnili się od patriarchy żydowskiego, a rząd rzym ski nie zezwolił teraz patriarsze na wysyłanie gońców obwieszczających term in W ielka­ nocy.

Cesarz Julian — próby wybudowania nowej św iątyni

Znaczenie chrześcijaństw a począwszy od r. 313 stale wzrastało. W yjątek w tym trium falnym pochodzie stanowiły lata 361— 363. W tym czasie panował w Rzymie cesarz Julian, nazwany przez chrześcijan Apostatą. Był on zagorzałym fanatykiem pogańskich re­ ligii i w krótce po objęciu władzy w ydał edykt tolerancyjny, gwa­ rantujący wolność religijną wszystkim wyznaniom w obrębie pań­ stwa rzymskiego.13 Uprzywilejowane zostały kulty greckie, a po­ przez szerzenie sporów pomiędzy różnymi ugrupowaniam i chrze­ ścijańskimi zamierzano osłabić chrześcijaństwo. Z jego dzieła Prze­

ciw G alilejczykom wynika, że był on zagorzałym wielbicielem Boga

Starego Testam entu, którego uważał za najwyższego Boga całego kosmosu.14 Sprzeciwiał się jednak temu, by Żydzi uważali siebie za naród w ybrany przez Boga, gdyż naród ten nic wielkiego nie dokonał w dotychczasowej historii narodów, przeciwnie historia n a­ rodu wybranego, poza nielicznymi w yjątkam i (np. czasy panowa­ nia Dawida i Salomona), to jedno wielkie pasmo klęsk i rozczaro­ wań. Julian podziwiał wierność Żydów wobec własnego Boga oraz zakochany był w kulcie świątynnym. Z tego powodu niechętnie spo­ glądał na chrześcijan, z którym i nie chciał mieć nic do czynienia. Z wielkiego umiłowania kultu świątynnego wypłynęła idea budo­ wy św iątyni jerozolim skiej.15 Cesarz Julian przebyw ając w Antio­ chii w r. 362 przyjął żydowską delegację. W czasie rozmowy pytał się cesarz, dlaczego Żydzi nie składają ofiar. W odpowiedzi Żydzi stwierdzili, że składanie ofiar możliwe jest tylko w św iątyni jero ­ zolimskiej. Dlatego też cesarz zezwolił Żydom na budowę w Jero ­ zolimie nowej świątyni. Alypius, wysoki urzędnik cesarza, został mianowany budowniczym świątyni. Prace rozpoczęto w maju r. 363. W czasie uporządkowywania miejsca pod budowę doszło do k ata­ strofy. Na skutek trzęsienia ziemi wybuchł pożar na placu św iątyn­ nym i zginęło w tedy wielu robotników. Dlatego też chwilowo prze­ rwano prace budowlane. W międzyczasie wysłano gońca z listem

13 P o r. J. V o g t , K a is e r J u lia n u n d das J u d e n tu m . S tu d ie n z u m W e l­ t a n s c h a u u n g s k a m p f d e r S p ä ta n tik e , L e ip z ig 1939, 26 n n .

14 J. V o g t , d z. c y t., 34 nn.

15 J . V o g t , d z. c y t., 46 nn.

58 D o d a tk o w e źró d ło d la b a d a c z y teg o o k re s u s ta n o w ią C o n s titu tio n e s S ir - m o n d ia n a e . p o w s ta łe w la t a c h 425— 438 w G a lii a lb o w A fry c e P ó łn o c n e j (G. S t e m b e r g e r , dz. c y t., 32).

do Persji, w celu powiadomienia cesarza o zaistniałym stanie rzeczy. Najprawdopodobniej list ten nie dotarł do cesarza, gdyż ten przed­ wcześnie zmarł. Tak więc marzenia o budowie nowej świątyni je­ rozolimskiej spełzły na niczym, gdyż po śmierci cesarza zwyciężyła znowu prochrześcijańska tendencja w rządzie rzymskim.

R zy m s k ie praw odaw stw o wobec Ż y d ó w

Wspomniana wyżej dominująca rola chrześcijaństw a w Im pe­ rium Rzymskim od czasów K onstantyna przejaw iała się w różnych dekretach rzymskich, których podsumowaniem był Codex Theodo­

sianus z r. 438 i Codex Justinianus z r. 529.16

W r. 404 usunięto Żydów i Sam arytan ze służby dworskiej, a w r. 418 z państwowych urzędów. Cesarz Justynian rozciągnął ów zakaz w r. 527 także na heretyków chrześcijańskich. Do tego do­ szedł zakaz służby państwowej i wojskowej, jak i nauczania w wyż­ szych szkołach. Żydom pozostawiono jedynie małe funkcje w życiu publicznym. Za tym i dekretam i kryło się założenie, że innowierca nie może panować nad chrześcijanami.

Ograniczano także działalność m isyjną Żydów, chociaż prawo gwarantowało im wolność religijną i przeprowadzenie misji. W ypę­ dzenie Żydów z Rzymu za cesarza Klaudiusza i ich prześladowanie w czasach Domicjana zrozumieć należy w kontekście zbyt ekspan­ sywnej działalności misyjnej Żydów. N adal obowiązywał zakaz ob­ rzezania, które przyrównywano do kastracji. W r. 329 cesarz Kon­ stantyn w ydał zakaz przechodzenia na judaizm, a Żydów przyjm u­ jących chrzest brał pod szczególną opiekę, z czego wielu skorzystało ze względów m aterialnych. Liczba owych chętnych ciągle w zrasta­ ła, zezwolono naw et w r. 416 konw ertytom żydowskim przejście na powrót do judaizmu.

Osobny problem stanowiły małżeństwa mieszane. W r. 339 za­ broniono nie tylko chrześcijańskim kobietom przechodzenia na ju ­ daizm, ale także zawierania m ałżeństw z Żydam i.17

W r. 335 (albo w r. 336) cesarz K onstantyn zakazał Żydom ob­ rzezania chrześcijańskich niewolników, a w r. 337 naw et zakazał posiadania owych niewolników. Jeśli pomimo tego zakazu jakiś nie­ wolnik poddany został obrzezaniu, otrzym yw ał ipso facto wolność. Podobną wolnością mógł się cieszyć niewolnik przyjm ujący chrze­ ścijaństwo.

W r. 380 za panowania cesarza Teodozjusza chrześcijaństwo sta­ ło się religią państwową. Od tego mom entu kam pania przeciwko Żydom przybrała na sile. Burzono synagogi albo zamieniano je

rj2 k s . N O R B E R T M E N D E C K I

17 J e d n y m z p o w o d ó w w y d a n ia te g o z a k a z u b y ła w a lk a k o n k u r e n c y jn a p o m ię d z y c e s a r s k im i „ d o m a m i k o b ie t” (p a ń s tw o w e m a n u f a k tu r y te k s ty ln e ) a ż y d o w sk im i f a b r y k a m i te k s ty ln y m i (G. S t e m b e r g e r , dz. c y t., 33).

P A L E S T Y N A W IV ł V w . p . C h r . ₇₃

w kościoły. Pierw szy znany w ypadek zburzenia synagogi w ydarzył się w K allinikonie nad E ufratem w r. 388. W r. 393 cesarz Teodo- zjusz w ydał naw et praw o ochraniające istniejące synagogi. W r. 415 zakazano jednak budowy nowych synagog, a inne, znajdujące się w odległych miejscowościach, z dala od osiedli ludzkich, zalecano zburzyć. Po fali pogromów synagogalnych ukazało się znowu nowe prawo w r. 423 chroniące istniejące synagogi.18

Reakcja Żydów na powyższe fakty była raczej pasywna, w y­ jąwszy w ydarzenia z lat 352/353. Jedni przechodzili na chrześci­ jaństwo, inni przesiedlali się z Palestyny do Persji. Ci, co pozostali, starali się herm etycznie odciąć od środowiska. Wszystkie siły skon­ centrowane były na zebraniu i przechowaniu starych tradycji. P ro ­ ces ten przyspieszył schyłek p atriarchatu ok. r. 425. Nic więc dziw­ nego, że w V w. doszło do redakcji Talm udu Palestyńskiego.

Tyberiada pozostała nadal centrum żydowskim, pomimo upadku patriarchatu. Tutaj rozwinęła się poezja synagogalna (tzw. pijjut), tu taj w ytrw ale pracow ali masoreci nad przekazem tekstu biblijne­ go. Ale okres rozkw itu działalności rabinackiej należy do prze­ szłości.

P A L Ä S T IN A IM 4. U N D 5. JA H R H U N D E R T N . CH R.

S e it d e r H in w e n d u n g K a is e r K o n s ta n tin s z u m C h r is te n tu m b e g a n n e in e f ü r d ie C h r is te n v o r te ilh a f te , f ü r d ie J u d e n a b e r n a c h te ilig e E poche. I n P a ­ lä s tin a w u r d e n g ro ß e K irc h e n e r r ic h te t, w ie z. B. d ie G ra b e s k irc h e in J e r u ­ sa le m u n d d ie G e b u r ts k ir c h e in B e tle h e m . D ie P il g e r f a h r te n u n d d ie c h r i s t­ lic h e Z u w a n d e r u n g v e r u r s a c h te n , d a ß d ie J u d e n im m e r m e h r in d e n H i n te r ­ g r u n d g e d r ä n g t w u r d e n . D ie m e s s ia n is c h e E r w a r tu n g le b te w ie d e r a u f. ^ n d e n J a h r e n 352/353 k a m es z u e in e m A u f s ta n d d e r J u d e n P a lä s tin a s g e g e n G a llu s . D u rc h d ie W ir r e n d es K a m p fe s w u r d e n z a h lr e ic h e O r ts c h a f te n z e r ­ s tö rt. D a s J a h r 358/359 b r a c h t e u n t e r d e m P a t r i a r c h e n H ille l II. d ie E in ­ f ü h r u n g e in e s f e s te n jü d is c h e n K a le n d e rs . D ie s tä n d ig e M a c h tz u n a h m e des C h r is te n tu m s w u r d e n u r in d e n J a h r e n 361—363 u n te r b r o c h e n : K a is e r J u lia n , d e r „ A b tr ü n n ig e ” , b e v o rz u g te d ie a n t i ­ k e n h e id n is c h e n R e lig io n e n lin d a u c h d e n jü d is c h e n G la u b e n a n d e n G o tt des A lte n T e s ta m e n ts m it s e in e m T e m p e lk u lt. D e sw e g e n b e s c h lo ß e r, d e n J u d e n d en W ie d e r a u f b a u des T e m p e ls in J e r u s a le m zu g e s ta tte n . B ei d e n B a u a r b e ite n a u f d e m T e m p e lg e lä n d e k a m es a b e r z u e in e m d u rc h e in E r d ­ b e b e n v e r u r s a c h te n B ra n d . U m d ie g le ic h e Z e it s t a r b a u ß e r d e m K a is e r J u ­ lia n . D iese b e id e n E re ig n is s e b e w ir k t e n b e i d e n J u d e n d e n V e r lu s t ih r e r H o ffn u n g a u f d ie W ie d e rb e le b u n g des T e m p e lk u lte s in J e r u s a le m , w e il n a c h d e m T o d v o n K a is e r J u l i a n d ie p r o c h r is tlic h e T e n d e n z in d e r r ö m is c h e n R e g ie ru n g w ie d e r ü b e r h a n d n a h m .

Im L a u f e d e r Z e it e r lie ß e n d ie c h r is tlic h e n K a is e r z a h lre ic h e a n t i j ü d i ­ sc h e G esetze, d ie s p ä t e r im C o d e x T h e o d o s ia n u s a u s d e m J a h r e 439 u n d im C o d e x J u s tin ia n u s a u s d e m J a h r e 529 i h r e n P la t z fa n d e n . I m J a h r e 404 w u r ­ 18 P a ń s tw o rz y m s k ie in te rw e n io w a ło ró w n ie ż w s p r a w a c h re lig ii ż y d o w ­ s k ie j, u s ta la ją c d la p r z y k ła d u ję z y k litu r g ic z n y , a le to n a p ro ś b ę je d n e j z g r u p ż y d o w sk ic h , p o r. u s ta w ę u z u p e łn ia ją c ą 146 J u s t y n i a n a z r. 553 (G. S t e m b e r g e r , dz. c y t., 34).

74 k s . N O R B E R T M E N D E C K I d e n J u d e n u n d S a m a r ita n e r a u s d e m k a is e r lic h e n D ie n st, 418 a u s d e n s t a a t ­ lic h e n Ä m te r n a u sg e s c h lo ss e n . H in te r d e n z a h lr e ic h e n G e se tz e n , d ie d ie F r e i- n e it d e r J u d e n e in s c h r ä n k te n , s t a n d d ie A u ffa s s u n g , d a ß e in U n g lä u b ig e r n ic h t ü b e r C h r is te n h e r r s c h e n d ü rf e . H ä u f ig k a m es z u r Z e r s tö r u n g v o n S y ­ n a g o g e n (d er e r s te d e r a r ti g e F a ll w ir d 388 a u s K a llin ik o n a m E u f r a t b e r ic h ­ tet). D ie p a lä s tin is c h e n J u d e n r e a g i e r t e n d a r a u f — a u s g e n o m m e n s in d le d ig ­ lic h d ie E re ig n is s e v o n 352/353 — m it P a s s iv itä t. I m 5. J a h r h u n d e r t k a m es z u r R e d a k tio n des p a lä s tin is c h e n T a lm u d .