Biuletyn socjologii religii

Kazimierz Ryczan

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 57/3, 121-134

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57 (1987) fase. I I I

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z a w a r to ś ć : I. D Z IA Ł A L N O Ś Ć D U S Z P A S T E R S K A K O Ś C IO Ł A A Z A A N G A ­ Ż O W A N IE P O L IT Y C Z N E . P o d s ta w y p o lity c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia K o ś c io ła .—· 1. K o śció ł p o s ia d a ś w ia d o m o ść sw e j m is ji w o b e c ś w ia ta . ■— 2. K o śció ł a n ­ g a ż u je się w s p r a w y p o lity c z n e w im ię z a s a d ż y c ia sp o łeczn eg o w y p r a c o w a ­ n y c h p rz e z k a to lic k ie n a u c z a n ie sp o łeczn e. II. W IE R Z E N IA L U D O W E W Ś W IE T L E P IS M O S K A R A K O L B E R G A . 1. Ś w ia t n a d z m y s ło w y . — 2. P rz e s ą d y , g u s ła i z a b o b o n y *. I. D Z IA Ł A L N O Ś Ć D U S Z P A S T E R S K A K O Ś C IO Ł A A Z A A N G A Ż O W A N IE P O L IT Y C Z N E K o śció ł w o s ta tn ic h c z a sa c h d o k o n a ł g r u n to w n e j a u to r e f le k s ji o k r e ś la ją c je d n o z n a c z n ie , że je s t „ p o w sz e c h n y m s a k r a m e n te m z b a w ie n ia ” u k a z u ją c y m i z a ra z e m r e a liz u ją c y m ta je m n ic ę m iło ś c i B oga do c z ło w ie k a к Z a d a n ie to s p e łn ia ł w p rz e s z ło śc i i s p e łn ia o b e c n ie p o p rz e z d zieło e w a n g e liz a c ji. S a ­ m o ś w ia d o m o ść K o śc io ła n a p o lu m is ji e w a n g e liz a c y jn e j ś w ia ta o s ią g n ę ła sw ó j sz c z y to w y w y r a z w c z a sie o b ra d S y n o d u B is k u p ó w 1974 r. O k re ślo n o ta m , że K o śció ł je s t n ie ty lk o o b e c n y w e w sp ó łc z e s n y m św iecie, o czy m m ó w ił S o b ó r W a ty k a ń s k i II, a le z a d a n ie m K o śc io ła je s t e w a n g e liz a c ja w s p ó ł­ czesn eg o ś w i a t a 2. Ś w ia t w ty m u ję c iu s ta je się p rz e d m io te m e w a n g e liz a c ji, „ g d y ż sy n o d m ó w i n ie o sa m e j ty lk o e w a n g e liz a c ji « w św iecie», a le o e w a n ­ g e liz a c ji te g o ż ś w ia ta ” 3 W y ra ż a się p rz e z to śc isły z w ią z e k m ię d z y s a m ą E w a n g e lią a św ia te m . W e w a n g e liz a c ji ch o d z i o n a ś w ie tle n ie ta je m n ic y ś w ia ­ ta i c z ło w ie k a z B ożej p e rs p e k ty w y .

W ty m m o m e n c ie staj.em y p rz e d z a g a d n ie n ie m s to s u n k u e w a n g e liz a c ji, o b e jm u ją c e j c a łe g o c z ło w ie k a , do ro z w o ju sp o łeczn eg o i z w ią z a n y c h z n im z a g a d n ie ń sp o łe c z n y c h , e k o n o m ic z n y c h i p o lity c z n y c h . I n n y m i sło w y ro d z i się p ro b le m s to s u n k u d u s z p a s te r s tw a do z a g a d n ie ń s p o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h . O b o w ią z e k e w a n g e liz a c ji sp o c z y w a w p ra w d z ie n a c a ły m L u d z ie B o ży m , je d ­ n a k e x p r o fe sso p o w o ła n i są do te g o d u s z p a s te rz e i h ie r a rc h ia .

C zęsto fo r m u ło w a n y je s t z a rz u t, że K o śció ł z a jm u je się s p r a w a m i p o li­ ty c z n y m i, że u p r a w ia p o lity k ę , k tó r a n ie je s t p rz e d m io te m jeg o d z ia ła ln o ś c i. M ó w i się o u p o lity c z n ie n iu d u c h o w ie ń s tw a , o z a p o z n a n iu jeg o is to tn e j d z ia ­ ła ln o ś c i n a rz e c z p o lity k i. N a le ż y w ię c p o s ta w ić p y ta n ie , czy K o śció ł i d u s z ­ p a s te rz e m a j ą p ra w o z a jm o w a ć się s p r a w a m i sp o łe c z n o -p o lity c z n y m i i czy d z ie d z in a p o lity k i p o z o s ta je w y łą c z n ie d o m e n ą u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h i p r o ­ fe s jo n a lis tó w . A je ś li K o śc ió ł m a ta k ie p ra w o , to s k ą d on o w y p ły w a ? D la ja ś n ie js z e g o u ję c ia z a g a d n ie n ia n a w s tę p ie z o s ta n ą p r z e a n a liz o w a n e k lu c z o w e p o ję c ia d o ty c z ą c e n a s z e j p ro b le m a ty k i.

* B iu le ty n so c jo lo g ii re lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o cjo lo g ii R e lig ii K U L pod k ie r u n k ie m k s. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to re m o b e c n e ­ go n u m e r u je s t k s. K a z im ie rz R у с z a n, L u b lin .

1 G a u d iu m e t sp es 45.

2 K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a , E w a n g e liz a c ja w sp ó łc z e sn e g o ś w ia ta . R e ­

la c ja te o lo g ic z n a n a S y n o d z ie B is k u p ó w 1974, Z n a k 27(1975) 427.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II

N ie w n ik a ją c w szczeg ó ło w e r o z w a ż a n ia n a te m a t ró ż n y c h d e fin ic ji t e ­ o lo g ii p r a k ty c z n e j czy d u s z p a s te rs tw a , p o d p o ję c ie m „ d u s z p a s te r s tw o ” r o z u ­ m ie ć b ę d z ie m y d z ia ła ln o ś ć L u d u B ożego, cz y li całe g o K o ścio ła, z m ie rz a ją c ą

w sp o só b z o rg a n iz o w a n y i z a p la n o w a n y do a k tu a liz a c ji z b aw czeg o d z ie ła C h r y s tu s a w k o n k r e tn y c h w a r u n k a c h m ie js c a i c z a s u 4. A k tu a liz a c ja z b a w ­ c z e g o d z ie ła C h r y s tu s a z m ie rz a do p rz e n ik n ię c ia w a r to ś c ia m i C h ry s tu s o w e j p r a w d y w s z y s tk ic h d z ie d z in ż y c ia — do z b a w ie n ia całe g o c z ło w ie k a . D o k o ­ n u je się to tr z e m a sp o s o b a m i: p rz e z g ło s z e n ie S ło w a („Id źcie n a c a ły ś w ia t, g ło ś c ie E w a n g e lię w s z y s tk ie m u s tw o r z e n iu ”, M k 16, 15); p rz e z u d z ie la n ie s a k r a m e n tó w — sz c zeg ó ln ie p rz e z s p r a w o w a n ie E u c h a r y s tii; p rz e z k o n s e k w e n ­ tn e ś w ia d e c tw o ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o w y r a ż a ją c e się szczeg ó ln ie w m iło ści, p o p rz e z k tó r ą b u d u je się w s p ó ln o tę d o b ra i ży czliw o ści. D z ia ła ln o ść d u s z ­ p a s t e r s k a je s t u d z ia łe m całe g o L u d u B ożego — św ie c k ic h i d u c h o w n y c h , k a ż ­ d e j k a te g o r ii L u d u B ożego, z g o d n ie z je j m ie js c e m w K o śc ie le i z a d a n ia m i w y n ik a ją c y m i z p r z y ję ty c h s a k r a m e n tó w . T y c h tr z e c h sp o so b ó w re a liz a c ji m i s j i d u s z p a s te r s k ie j n ie m o ż n a tr a k to w a ć o d d z ie ln ie . S ą o n e k o m p le m e n ­ t a r n e do te g o s to p n ia , że ty lk o a u te n ty c z n e ży cie c h rz e ś c ija ń s k ie p o d tr z y m y ­ w a n e p rz e z S łow o i s a k r a m e n ty s ta je się s k u te c z n y m ś r o d k ie m e w a n g e li­ z a c ji.

M isji s w o je j n ie s p e łn ia K o śció ł w p ró ż n i, g d zieś n a o d lu d z iu , a le zaw sze s p e ł n ia ł i s p e łn ia ją w k o n k r e tn y c h u k ła d a c h sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h . K o śció ł p r z e n ik a s p o łe c z e ń stw o . C z ło n k o w ie s p o łe c z e ń s tw a są z a ra z e m c z ło n ­ k a m i K o śc io ła , p rz e z co te d w ie s t r u k t u r y u z u p e łn ia ją się. W y n ik a s tą d b a r ­ dzo d u ż y w p ły w K o śc io ła n a sp o łe c z e ń stw o , n a jeg o p r o f il m o r a ln y i o d ­ w ro tn ie . W z w ią z k u z ty m m o ż n a sp o tk a ć się co n a jm n ie j z tr z e m a p o s ta ­ w a m i w o b e c K o śc io ła : ze s p r z y ja n ie m K o śc io ło w i i z p ró b a m i w y k o r z y s ta n ia

go d la ce ló w sp o łe c z n y c h ; z w ro g o śc ią do s t r u k tu r , k o ś c ie ln y c h , ze s p r z e c i­ w ia n ie m się jeg o d z ia ła ln o ś c i, lu b z p o w a ż n y m je j o g ra n ic z a n ie m , szczeg ó l­ n ie w ó w c z a s, g d y w y s tę p u je n ie z g o d n o ś ć z a s a d i k a n o n ó w d z ia ła n ia p a ń s tw a .i K o śc io ła ; z p o s ta w ą sy m b io zy , k tó r a p o le g a n a z ro z u m ie n iu i u z n a n iu w z a ­

je m n y c h k o m p e te n c ji, z a d a ń i s p e c y fik i „ p a r tn e r ó w ” b u d u ją c y c h d o b ro w s p ó ln e .

S ło w o „ p o lity k a ”, w y w o d z ą c e się z ję z y k a g re c k ie g o (p o lis — m ia sto , p a ń s tw o ), o z n a c z a o d p o w ie d z ia ln ą o b ecn o ść o b y w a te la w ż y c iu w s p ó ln o ty , o z n a c z a c z ło w ie k a w b u d o w a n iu h i s t o r i i 5. O w a o d p o w ie d z ia ln o ść w y r a ż a się w ja k ie jk o lw ie k d z ia ła ln o ś c i, p rz e z k tó r ą je d n o s tk a u c z e s tn ic z y w ż y c iu sp o ­ łe c z n y m . Z a u w a ż y ć te ż m o ż n a , że z a k re s u c z e s tn ic tw a w ży c iu sp o łe c z n y m d a w n ie j b y ł o w ie le w ęższy n iż o b e c n ie . T o p o sz e rz e n ie je s t w y n ik ie m g w a ł­ to w n y c h p r z e m ia n d o k o n u ją c y c h się w c z a sa c h o b e c n y c h o ra z u w a r u n k o w a ń e k o n o m ic z n y c h , sp o łe c z n y c h i k u ltu ro w y c h . M o żn a z a te m w y ró ż n ić d w a r o ­ d z a je z a a n g a ż o w a n ia p o lity c z n e g o : z a a n g a ż o w a n ie w s e n s ie s p o łe c z n o -k u l­ tu r o w y m o ra z w s e n s ie p ra k ty c z n y m .

Z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e w se n s ie s p o łe c z n o -k u ltu ro w y m p o le g a n a d o ­ ś w ia d c z e n iu o so b isty m , n a p rz e ż y w a n iu s y tu a c ji n a r o d u czy ś w ia ta . D o ty c z y ■ono k a ż d e j osoby, k a ż d e j g ru p y sp o łe c z n e j. C z ło n k o w ie b o w ie m sp o łe c z e ń s tw a ju ż p rz e z s a m f a k t is tn ie n ia i p o s tę p o w a n ia w sp o só b o d p o w ie d z ia ln y — in d y w id u a ln ie czy z b io ro w o ·— są z m u s z e n i do „ z a jm o w a n ia się p o lity k ą ” 6. T e n ro d z a j u d z ia łu w p o lity c e je s t sz e ro k o p o ję ty m z a a n g a ż o w a n ie m r o z u ­ m ia n y m ja k o d z ia ła n ie n a p ła s z c z y ź n ie w a rto ś c i i o b y c z a jó w o b y w a te ls k ic h , s k ie r o w a n y c h do p r z e k s z ta łc a n ia ż y c ia sp o łeczn eg o .

Z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e w s e n s ie p r a x is o z n a c z a p r a k ty c z n e p o d e jm o ­ 4 P o r. W. P i w o w a r s k i, P e r s p e k ty w a te o lo g ic z n a a p e r s p e k ty w a so ­

c jo lo g ic z n a w d u s z p a s te r s tw ie , C h rz e ś c ija n in w św iecie, 1973, n r 26/6, 31.

5 B. S o r g e , E w a n g e liz a c ja a za a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e , C h rz e ś c ija n in w św ie c ie 1975 n r 33/1, 54.

B IU L E T Y N S O C J O L O G I I R E L IG II

w a n ie d e c y z ji i a k c ji z m ie rz a ją c y c h do r e a liz a c ji w y p ra c o w a n e g o m o d e lu s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o . D e c y z je te p o d e jm o w a n e są p rz e z p a r t ie p o lity c z n e , z w ią z k i z a w o d o w e , rz ą d y , o rg a n iz a c je m ię d z y n a ro d o w e itp . O w a p r a x is p o ­ lity c z n a p o le g a n a w y b o rz e d ró g i ś r o d k ó w r e a liz a c ji w y b r a n y c h w a rto ś c i w k o n k r e tn y c h z m ie n ia ją c y c h się w a r u n k a c h . W y m a g a o n a k o m p e te n c ji w d z ie d z in a c h : e k o n o m ic z n e j, s y n d y k a ln e j, o rg a n iz a c y jn e j, filo z o fic z n e j itp .7 i je s t w y n ik ie m o so b iste g o a k c e su .

M ięd zy p ie r w s z y m a d r u g im r o d z a je m z a a n g a ż o w a n ia p o lity c z n e g o is tn ie je śc isły z w ią z e k , g d y ż z a a n g a ż o w a n ie w d z ie d z in ie w a r to ś c i i o b y c z a jó w n ie m o ż e p o z o s ta w a ć b ez w p ły w u n a p r a x is p o lity c z n ą i o d w ro tn ie . W y n ik a ć s tą d m oże p o m ie s z a n ie p o ję ć r o z u m ie n ia p o lity k i i c z y n ie n ie z a r z u tó w z teg o , ■co je s t o b o w ią z k ie m o d p o w ie d z ia ln e g o c z ło n k a sp o łe c z n o śc i p a ń s tw o w e j.

C z y n n e u c z e s tn ic tw o d u c h o w ie ń s tw a w p o lity c z n e j p r a x is p rz y n io s ło K o śc io ło w i b o g a te d o ś w ia d c z e n ia z a ró w n o p o z y ty w n e , j a k i n e g a ty w n e . W o d ­ n ie s ie n iu do p r a x is p o lity c z n e j d u c h o w n y c h K o śc io ła k a to lic k ie g o n ie m a w ą tp liw o ś c i, g d y ż n o w y K o d e k s P r a w a K a n o n ic z n e g o w y p o w ia d a się je d ­ n o z n a c z n ie w t e j m a t e r i i i z a b r a n i a d u c h o w n y m c z y n n e g o u d z ia łu w p a r t ia c h p o lity c z n y c h o ra z p e łn ie n ia k ie ro w n ic z y c h f u n k c j i w z w ią z k a c h z a w o d o ­

w y c h , c h y b a że k o m p e te n tn a w ła d z a k o ś c ie ln a s tw ie rd z i, że je s t to n ie o ­ d z o w n e d la o c h ro n y p r a w K o śc io ła a lb o d la p o m n o ż e n ia d o b ra w s p ó ln e g o 8.

P o d s ta w y p o lity c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia K o ścio ła

K o śció ł c z u je się p o w o ła n y do z a b ie r a n ia g ło su w p ie r w s z y m rz ę d z ie w s p r a w a c h d o k tr y n a ln y c h . J a k o n a u c z y c ie l i s tró ż p r a w a n a tu r a ln e g o m o że w y ra ż a ć sw e z d a n ie o ra z o ce n ia ć k ie r u n k i s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z e . J a k k o lw ie k b e z p o ś re d n io n ie z a jm u ją się o n e s p r a w a m i re lig ijn y m i, c z a s a m i je d n a k s to ją w sp rz e c z n o śc i z p r a w e m n a tu r a ln y m , z p r a w d ą o b ja w io n ą p rz e z B oga lu b z c e le m o s ta te c z n y m c z ło w ie k a . T a k G r z e g o r z X V I w M ira ri v o s p o tę ­ p ia lib e ra liz m , P i u s X I w N o n аЪЪгатъ b iso g n o p o tę p ia fa sz y z m , w M it

b r e n n e n d e r S o rg e n a ro d o w y socjalizm ... C h a r a k te r y s ty c z n e są w y p o w ie d z i K o n g re g a c ji do S p r a w N a u k i W ia r y n a te m a t p r a k ty c z n y c h r e z u lta tó w u p r a w ia n e j p rz e z n ie k tó r y c h te o lo g ii w y ­ z w o le n ia : „ T rz e b a n a p ię tn o w a ć d e s tr u k c y jn ą ilu z ję , o tw ie r a ją c ą b r a m y d la n o w y c h z n ie w o le ń , w y s tę p u ją c ą w s y s te m a ty c z n y m u c ie k a n iu się do p r z e ­ m o cy , p r z e d s ta w ia n e j ja k o n ie z b ę d n a d ro g a w y z w o le n ia . Z o s ta n ie p o tę p io n a r ó w n ie ż e n e rg ic z n ie p rz e m o c w ła ś c ic ie li w o b e c u b o g ic h , sa m o w o la p o lic ji, p o d o b n ie ja k w s z y s tk ie fo r m y p rz e m o c y z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j w p o s ta c i s y s te m u a d m in is tra c y jn e g o . W ty c h d z ie d z in a c h tr z e b a u m ie ć w y c ią g n ą ć n a u k ę z tr a g ic z n y c h d o św ia d c z e ń , ja k ic h d o z n a ła i jeszcze d o z n a je h is to r ia n a sz e g o s tu le c ia . N ie m o ż n a ró w n ie ż z a a k c e p to w a ć z a w in io n e j b ie r n o ś c i w ła d z p u b lic z n y c h w s y s te m a c h d e m o k r a ty c z n y c h , g d zie s y tu a c ja sp o łe c z n a w ie lk ie j lic z b y m ężc zy zn i k o b ie t d a le k a je s t od teg o , a b y o d p o w ia d a ła te m u , czego w y m a g a ją u p r a w n ie n ia je d n o s tk o w e i sp o łe c z n e z a g w a r a n to w a n e k o n s t y ­ t u c j ą ” 9.

K o śció ł c z u je się te ż p o w o ła n y do in t e r w e n c ji w s p r a w a c h p ra k ty c z n y c h , je ś li p o s tę p o w a n ie lu d z k ie m a n a so b ie z n a m ię g rz e c h u (ra tio n e p ecca ti). W ła d z y k o ś c ie ln e j p o d le g a je d y n ie m o m e n t r e lig ijn y czy m o r a ln y , s a m a zaś s p r a w a ·—· ty lk o p o ś re d n io . J e ś li ja k ie ś p r a k ty c z n e s p r a w y n ie n a r u s z a ją p r a w a o b ja w io n e g o a n i p r a w a n a tu r a ln e g o i n ie o d n o sz ą się do c e lu o s ta ­ te c z n e g o c z ło w ie k a , w ó w c z a s K o śció ł n ie je s t k o m p e te n tn y do o rz e k a n ia o n ie j. 7 T a m ż e , 56. 8 C o d e x l u r is C a n o n ici, c a n 287 § 2. 9 I n s tr u k c j a o c h r z e ś c ija ń s k ie j w o ln o ś c i i w y z w o le n iu 76.

1 2 4 B IU L E T Y N S O C J O L O G II H E L IG I I

J a k i e w ię c m o ż n a p rz y to c z y ć r a c je p rz e m a w ia ją c e za ty m , że K o śció ł, a w ię c n ie ty lk o św ieccy , a le i h ie r a r c h i a m a p ra w o z a b ie ra ć g ło s w s p r a ­ w a c h p o lity c z n y c h i sp o łe c z n y c h ?

1. K o śc ió ł p o s ia d a św ia d o m o ść s w e j m is ji w o b e c ś w ia ta

J a k k o lw ie k K o śció ł m a cele p o n a d c z a so w e , p o n a d d o c z e sn e , ic h re a liz a c ja d o k o n u je się w ż y c iu lu d z k im w o k re ś lo n y c h w a r u n k a c h c z a so w y c h i sp o ­ łe c z n o -k u ltu ro w y c h . R z e c z y w isto ść ta u ła tw ia lu b u tr u d n ia s p r a w o w a n ie te g o p o s ła n n ic tw a . P o p rz e z to p o s ła n n ic tw o K o śció ł z m ie rz a do teg o , b y t e n ś w ia t (s to s u n k i w n im p a n u ją c e ) czy n ić b a rd z ie j lu d z k im , b a rd z ie j c h rz e ś c ija ń s k im . T o w tó r n e p o w o ła n ie je s t ściśle z w ią z a n e z p o d s ta w o w y m p o w o ła n ie m i je d n o b ez d ru g ie g o n ie m o że b y ć re a liz o w a n e . K s z ta łtu ją c c z ło w ie k a n a w z ó r C h r y s tu s a w jeg o ży c iu o so b isty m , K o śció ł w p ły w a n a k s z t a łt ż y c ia s p o ­ łecz n eg o , k tó r e je s t tw o rz o n e p rz e z lu d zi. C z y n ie n ie ś w ia ta b a rd z ie j lu d z k im u ła tw ia z a ra z e m d zieło e w a n g e liz a c ji, k tó r e je s t u w a r u n k o w a n e p o zio m em ż y c ia sp o łeczn eg o . W y s tę p u je tu sp e c y fic z n e sp rz ę ż e n ie z w r o t n e 10.

W sp o só b z u p e łn ie je d n o z n a c z n y r e l a c ja m ię d z y p o lity k ą a e w a n g e liz a ­ c ją z o s ta ła w y ra ż o n a n a S y n o d z ie B is k u p ó w w 1974 r. T a m w sw e j r e l a c ji te o lo g ic z n e j k a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a z a z n a c z y ł: „ B a rd z o d u ż ą w a g ę p r z y ­ p is u je się dziś w y z w o le n iu sp o łe c z n e m u i e k o n o m ic z n e m u . «O soba lu d z k a m a b y ć z b a w io n a — u c z y S o b ó r W a ty k a ń s k i II — a lu d z k ie sp o łe c z e ń stw o o d n o w io n e » (K D K 3). T y m c z a s e m w o ln o ść sp o łe c z n a i e k o n o m ic z n a je s t u z a ­ le ż n io n a od s t r u k t u r p o lity c z n y c h b ą d ź w s k a li n a ro d o w e j, b ą d ź m ię d z y ­ n a ro d o w e j. W sz y s tk o to — choć b e z p o ś re d n io i ze s w e j n a tu r y n ie n a le ż y do p o s ła n n ic tw a K o śc io ła —■ w ią ż e się je d n a k p o ś re d n io i c zęsto b a rd z o b lisk o z o b o w ią z k ie m o b ro n y i ro z p o w s z e c h n ia n ia w św ie c ie s p r a w ie d liw o ś c i i p o ­ k o ju . J e s t to z a d a n ie e w a n g e lic z n e , g d y ż sa m C h ry s tu s je s t n a z y w a n y K s ię c ie m P o k o ju , a n o w y c zło w ie k , m a ją c y u p o d o b n ić się do te g o w z o ru , « zo stał s tw o ­ rz o n y w sp ra w ie d liw o ś c i i p ra w d z iw e j w o ln o ści» (Ef 4. 24). W ty m s e n s ie s p r a w y w y z w o le n ia sp o łeczn eg o i e k o n o m ic z n e g o w c h o d z ą w z a k re s d z ia ła l­ n o śc i e w a n g e liz a c y jn e j, ja k to p o tw ie r d z a ją lic z n e d o k u m e n ty n a u c z y c ie l­ sk ie g o u rz ę d u p a p ie ż y , p o c z ą w sz y od k o ń c a X IX w ie k u , a ta k ż e s ta n o w is k o S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I (...). S zczerze z a te m n a le ż y p o sz u k iw a ć p ra w d z iw e j w o ln o śc i i p e łn e j g o d n o śc i o so b y lu d z k ie j t a k p rz e c ie ż g ło śn o p o s tu lo w a n e j p rz e z w sp ó łc z e s n e sp o łe c z e ń s tw a w ró ż n y c h p ła s z c z y z n a c h w y z w o le n ia ” n . P ó ź n ie j ja k o p a p ie ż w L a b o r e m e x e r c e n s p o w ie : „K o śció ł u w a ż a z a sw o je z a d a n ie p rz y p o m in a n ie o g o d n o śc i i p r a w a c h lu d z i p ra c y o ra z p ię tn o w a n ie ta k ic h s y tu a c ji, w k tó r y c h b y w a ją on e g w a łc o n e , s t a r a ją c się p rz e z to o d ­ d z ia ły w a ć n a b ieg ty c h w y d a rz e ń , a b y w ra z z n im i d o k o n a ł się p ra w d z iw y p o s tę p c z ło w ie k a i s p o łe c z e ń s tw a ” (n r 1).

K o śc ió ł n ie o d rz u c a i n ie b rz y d z i się sło w e m „ p o lity k a ” . C zęsto ja k o n a jw y ż s z y a u to r y te t m o r a ln y ś w ia ta in t e r w e n iu j e w m ię d z y n a ro d o w e s p r a w y p o lity c z n e . D o c e n iła to O r g a n iz a c ja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h i z a p ra s z a p a ­ p ie ż a P a w ł a V I, a b y p rz e m ó w ił n a je j fo r u m . T a m 4 p a ź d z ie r n ik a 1965 r. P a w e ł V I s tw ie rd z ił, że K o śció ł je s t „ e k s p e r te m lu d z k o ś c i” : „ J e s te ś m y n o s i­ c ie la m i p o s ła n n ic tw a d la c a łe j lu d z k o ś c i. I to n ie ty lk o w n a s z y m w ła s n y m im ie n iu w ie lk ie j r o d z in y k a to lic k ie j, lecz ta k ż e w im ie n iu b r a c i c h rz e ś c ija n . T a k , p a m ię ta jc ie o ty m , że je s te ś m y w d ro d z e od d a w n a i n ie s ie m y ze so b ą d łu g ą h is to rię , ś w ię c im y t u e p ilo g p ra c o w ite j p ie lg rz y m k i w p o s z u k iw a ­ n iu ro z m o w y z c a ły m ś w ia te m od d n ia , k ie d y ro z k a z a n o n a m «Id źcie i g ło ­ 10 J . M a j k a K a to lic k a n a u k a sp o łe c zn a , S tu d i u m h is to r y c z n o - d o k tr y n a l-

n e , R z y m 1986, 5.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II 1 2 5 ście D o b rą N o w in ę w s z y s tk im n a ro d o m » ” 12. P o s ła n n ic tw o lu d z k o ś c i, o k tó r y m m ó w i p a p ie ż , n ie je s t n ic z y m in n y m j a k E w a n g e lią . P a w e ł V I m ó w ił d a le j o p o k o ju , o p o le g ły c h w o k r u tn y c h w o jn a c h i o ż y w y c h , k tó r z y o caleli. J a k g d y b y w łą c z a do sw eg o g ło su u b o g ic h , n ie s z c z ę śliw y c h , w y d z ie d z ic z o ­ n y c h i a p e lu je do s u m ie n ia p o lity k ó w św ia ta . Ś w ia d o m o ś ć m is ji e w a n g e liz a c y jn e j z m ie rz a ją c e j do p o p ra w y s y tu a c ji sp o łe c z n e j i p o lity c z n e j c z ło w ie k a p o s ia d a ją ta k ż e K o ścio ły p a r t y k u la r n e . W d o k u m e n c ie e p is k o p a tu f r a n c u s k ie g o z L o u rd e s (28 p a ź d z ie r n ik a 1972 r.), z a ty tu ło w a n y m P o lity k a , K o śc ió ł, w ia ra , b is k u p i s tw ie r d z a ją : „ ż a d n a c h r z e ­ ś c ija n k a , ż a d e n c h r z e ś c ija n in n ie m oże by ć t a k d łu g o sp o k o jn y , j a k c h o ć b y ty lk o je d e n z jeg o b r a c i je s t g d z ie k o lw ie k o f ia rą n ie s p ra w ie d liw o ś c i, u c is k u lu b p o n iż e n ia ” 13.

S tw ie r d z e n ia K o n fe re n c ji E p is k o p a tu F r a n c j i są je d n o z n a c z n e , że K o ­ śció ł n ie m oże z d ra d z ić E w a n g e lii: „B ez w z g lę d u n a to, ja k i o b ró t p rz y b ie ­ r a j ą w y d a r z e n ia p o lity c z n e u rz ą d k a p ła ń s k i w y m a g a od k sięży , a b y w s k a ­ z y w a li s u m ie n iu lu d z k ie m u i c h rz e ś c ija ń s k ie m u w y m ia r y n ie r a z m u n ie z n a n e ,

a o y s ta w ia li m u p y ta n ia , p ro p o n o w a li k r y t e r i a o ce n y s k ła n ia ją c e do p e łn e g o s to s o w a n ia się do d u c h a E w a n g e lii” u . D a le j d o d a ją z u p e łn ie je d n o z n a c z n ie : „ P o d o b n ie ja k c a ły K o śció ł i w ra z z c a ły m K o śc io łe m b is k u p i i k się ż a są z o b o w ią z a n i w p e łn e j s k a li ic h o d p o w ie d z ia ln o śc i do ja s n e g o w y b o ru p o s tę ­ p o w a n ia w o b ro n ie p o d s ta w o w y c h p r a w lu d z k ic h , s p r a w ie d liw o ś c i i p o k o ju z a p o m o cą śro d k ó w zaw sz e z g o d n y c h z E w a n g e lią . E w a n g e lia n ie je s t n e u ­ tr a ln a . B is k u p i i k się ż a ja k o ś w ia d c z ą c y o E w a n g e lii ró w n ie ż n ie są n e u t r a l­ ni. Z ty t u łu ic h f u n k c ji g ło s z e n ia E w a n g e lii m o g ą by ć p o w o ła n i do in t e r w e n ­ c ji w d z ie d z in ę p o lity k i” 15. K o śció ł in te r w e n iu je w s p r a w y sp o łe c z n o -p o li­ ty c z n e w im ię m is ji e w a n g e lic z n e j. W ła ś c iw y m p o s ła n n ic tw e m i k a r t ą d z ia ­ ła ln o ś c i K o śc io ła z a w sz e je s t i w sz ę d z ie b ę d z ie E w a n g e lia : „K o śció ł p o w in ie n m ie ć je d n a k zaw sz e i w sz ę d z ie p ra w d z iw ą sw o b o d ę w g ło s z e n iu w ia ry , w n a u c z a n iu sw e j n a u k i sp o łe c z n e j, w s p e łn ia n iu n ie s k rę p o w a n ie w ś ró d l u ­ d z i sw ego z a d a n ia , a ta k ż e w y d a w a n ia o ce n y m o r a ln e j n a w e t w k w e s tia c h p o lity c z n y c h , k ie d y d o m a g a ją się teg o p o d s ta w o w e p r a w a o so b y lu b z b a ­ w ie n ie d u sz, s to s u ją c w s z y s tk ie i w y łą c z n ie te ś ro d k i, k tó r e zg o d n e są z E w a n g e U ą i d o b re m p o w sz e c h n y m w e d łu g ró ż n o ro d n o śc i c z a su i w a ­ r u n k ó w ”

2. K o śció ł an gażu je się w sp ra w y p o lity czn e w im ię zasad życia sp ołeczn ego

w y p ra co w a n y ch p rzez k a to lick ie n au czan ie sp ołeczn e

Z a s a d y te są fu n d a m e n te m z d ro w eg o i p ra w id ło w e g o ży cia sp o łeczn eg o . W y n ik a ją b e z p o śre d n io lu b p o ś re d n io z p r a w a n a tu r a ln e g o i z k o n c e p c ji c z ło w ie k a . „S ą to o g ó ln e d y r e k ty w y d o ty c z ą c e is tn ie n ia i n o rm a ln e g o f u n k ­ c jo n o w a n ia s p o łe c z e ń s tw a w ta k im sen sie, że ła m a n ie lu b o m ija n ie ty c h d y ­ r e k t y w a lb o m u s i z a g ro z ić ży c iu sp o łe c z n e m u , a lb o o z n acza, że m a m y do c z y n ie n ia ze sp o łe c z n o śc ią p o z o rn ą ” 17. G ło szen ie ty c h z a s a d je s t p o w in n o ś c ią K o ścio ła. N ie m o ż liw e je s t o d d z ie le n ie p ra w d y e w a n g e lic z n e j od sp o łeczn eg o n a u c z a n ia , g d y ż d o p ro w a d z iło b y to do z a fa łs z o w a n ia c h rz e ś c ija ń s tw a , a n a ­ w e t do je g o s p a r o d io w a n ia 18. B ez u p rz e d n ie g o p o z n a n ia p o d s ta w o w y c h z a ­ 12 R. C o s t e , I n te r w e n c ja K o śc io ła w d z ie d z in ę p o lity c z n ą , N ovum , 1975, z. 9, 47.

13 O c h r z e ś c ija ń s k ą p r a k t y k ę p o lity k i. „ P o lity k a , K o śc ió ł, w ia r a ”. L o u r d e s

28 p a ź d z ie r n ik a 1972. D o k u m e n t E p is k o p a tu F r a n c ji, N ovu m , 1973, z. 3, 50.

14 T a m ż e , 26. 15 T a m ż e , 27.

ls G a u d iu m e t sp es 76.

17 J . M a j к a, F ilo z o fia sp o łe c zn a , W a rs z a w a 1982, 165.

126 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I

s a d ż y c ia sp o łeczn eg o n ie je s t te ż m o ż liw e z ro z u m ie n ie e n c y k lik s p o łe c z ­ n y c h ! Z a s a d y te b o w ie m le ż ą u p o d ło ż a „ k o n s t r u k c ji” ty c h ż e p a p ie s k ic h e n u n c ja c ji. N ie d ziw i z a te m n ik o g o f a k t, że K o n g re g a c ja do S p r a w N a u k i W ia r y w s k a z u je n a p o d s ta w o w e z a s a d y ż y c ia sp o łeczn eg o ja k o p o d s ta w ę do d o k o n a n ia o ce n y s y tu a c ji s t r u k t u r i s y s te m ó w sp o łe c z n y c h z m ie rz a ją c y c h do w y z w o le n ia c z ło w ie k a 19.

a) W i m i ę z a s a d y g o d n o ś c i c z ł o w i e k a

„ N a jw y ż sz e p r z y k a z a n ie m iło ś c i p ro w a d z i do p e łn e g o u z n a n ia g o d n o śc i k a ż d e g o c z ło w ie k a s tw o rz o n e g o n a o b ra z B oży. Z te j g o d n o śc i w y w o d z ą się p r a w a i o b o w ią z k i n a tu r a l n e ” 20. W o p a rc iu o z a s a d ę g o d n o śc i c z ło w ie k a

P o w s z e c h n a D e k la r a c ja P r a w C z ło w ie k a u s ta la i p r e c y z u je p o d s ta w y m o r a l­

n o śc i o g ó ln o lu d z k ie j i s tw ie rd z a , że ży cie p o lity c z n e je s t s p r a w ą w sz y stk ic h . K a ż d a o so b a i o rg a n iz a c ja m a p ra w o do w y r a ż a n ia sie b ie w ż y c iu p o lity c z ­ n y m i do w o ln e g o w n im d z i a ł a n i a 21. W y k lu c z e n ie n ie k tó r y c h osób, n ie ­ u z a s a d n io n e o d e b ra n ie im p r a w a f o r m u ło w a n ia o p in ii n a te m a ty g o s p o d a rc z e i p o lity c z n e je s t n a r u s z a n ie m p r a w o b y w a te ls k ic h . Z a w s z e b o w ie m w d e m o k r a ­ ty c z n y m sp o łe c z e ń stw ie z n a jd z ie się czas i m ie js c e n a d y s k u s ję i z a k w e s tio n o ­ w a n ie n ie s łu s z n y c h p o g lą d ó w .

W k r a j a c h d e m o k r a ty c z n y c h fo r m ą k o n f r o n ta c ji p o g lą d ó w p o z o sta je d ia ­ lo g p o m ię d z y ró ż n y m i s tr o n a m i w y ra ż a ją c y m i o d m ie n n e p o g lą d y . M a to b y ć d ia lo g w k tó r y m o b o w ią z u je z a s a d a n ie s z k o d z e n ia s p ra w ie , d ia lo g p ro w a d z o n y w im ię z d ro w o p o ję te j ro z tro p n o ś c i. N a le ż y zazn aczy ć, że e w a n g e lic z n a ro z tro p n o ś ć n ie m a n ic w sp ó ln e g o z a s e k u r a n c tw e m łu b z a w iłą d y p lo m a c ją , k tó r a n ie r z a d k o je s t s z tu k ą w y g r y w a n ia s p r a w y z p o m in ię c ie m z a sa d . R o z tro p n o ś ć w u p o m in a n iu się o słu sz n e p r a w a n ie o z n a c z a m ilc z e n ia . M ilc z e n ie je s t z d r a d ą w ó w c z a s, g d y n a le ż y z a b r a ć głos w im ię E w a n g e lii.

M o żn a u p o m in a ć się o p r a w a c z ło w ie k a ty lk o w im ię h u m a n iz m u . K o śc ió ł n ie m o że się te m u s p rz e c iw ia ć , le c z c h rz e ś c ija n in n ie m o że p o p rz e s ta ć je d y n ie n a ty m p o zio m ie. M is ja b o w ie m K o śc io ła n ie p o le g a n a n ie s ie n iu ś w ia tu h u ­ m a n iz m u czy sto lu d z k ie g o . Ż e b y tw o rz y ć ta k ie h u m a n iz m y n ik t n ie p o tr z e b u je K o śc io ła . W y s ta rc z y do teg o lu d z k a in te lig e n c ja . Ś w ia t o c z e k u je od K o śc io ła h u m a n iz m u p o ch o d z ą c e g o od B oga, k tó r y z e c h c ia ł d z ie lić n a sz e ży cie w J e z u ­ sie C h ry s tu s ie , b y k ro c z y ć z n a m i p rz e z w ie k i k u o s ta te c z n e m u e ta p o w i o b ie tn ic y .

b) W i m i ę p r a w d y

N a p r a w d ę n i k t n ie m o ż e m ie ć m o n o p o lu , n a w e t n ie K o śció ł. K o śc ió ł z a ­ b ie r a głos w im ię c a łe j p r a w d y o c z ło w ie k u i o B ogu. O b o w ią z k ie m K o śc io ła je s t c ią g le je j g ło szen ie, n ie z a ś ty lk o w te d y , g d y t a p r a w d a je s t d e fo r m o w a ­ n a lu b k w e s tio n o w a n a . K o śc ió ł m a o b o w ią z e k g ło s z e n ia c a łe j p r a w d y o d o ­ b r u i z łu . Z ło je s t fa k te m , K o śc ió ł g ło si n a u k ę o p o c h o d z e n iu zła, o je g o a u to ­ rz e , o s z a ta n ie i s t r a te g i i je g o k ła m s tw a . P r a w d a o z łu i d o b r u d o ty c z y p o je ­ d y n c z e g o c z ło w ie k a , d o ty c z y te ż ż y c ia z b io ro w eg o , je g o s t r u k t u r sp o łe c z n y c h , a w ię c z a ró w n o p o d d a n y c h , j a k i rz ą d z ą c y c h . T o św . J a n C h rz c ic ie l o d z y w a się do ż o łn ie rz y , k tó r z y p rz y s z li n a d J o r d a n , g d zie u d z ie la ł c h rz tu , a b y n ie r o b ili k r z y w d y lu d z io m (Ł k 3, 14), a do k r ó la H e ro d a , że „ n ie w o ln o c i m ie ć ż o n y tw e g o b r a t a ” (M k 6, 18). T a k p o s tą p ił św . S ta n is ła w S z c z e p a n o w sk i u p o ­ m in a ją c k r ó l a B o le s ła w a Ś m ia łe g o . T a k m ó w ił i z te g o p o w o d u z g in ą ł a r c y ­

19 I n s tr u k c j a o c h r z e ś c ija ń s k ie j w o ln o ś c i i w y z w o le n i u 73 i 74. 29 T a m ż e , 73.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I _{1 2 7}

b is k u p R o m e ro . Z łe i n ie s p ra w ie d liw e s t r u k t u r y sp o łeczn e w B ra z y lii p ię t n u je d ziś a r c y b is k u p H e ld e r P e s s o a C a m a ra , k tó r y tw ie r d z i, że „ g d y b r a k je s t n a ­ d z ie i i d zied z iczy się je d y n ie n ęd zę, n a n ic się p rz y d a p r a c a i m ą d r o ś ć ” 22.

c) Z r a c j i d o b r a w s p ó l n e g o

K o śció ł je s t czę śc ią s p o łe c z e ń stw a , p r z e n ik a sp o łe c z e ń stw o , tw o rz y , a c z a ­ se m u to ż s a m ia się ze s p o łe c z e ń stw e m . O b o w ią z k ie m całe g o K o śc io ła , a w ię c h ie r a r c h i i i św ieckich,, je s t w n o sić sw ó j w k ła d w d o b ro w s p ó ln e n a r o d u ■i p a ń s tw a . B is k u p i fr a n c u s c y tw ie r d z ą , że r o la p o lity k i p o le g a n ie ty lk o n a z a rz ą d z a n iu d o b re m w s p ó ln y m , a le ró w n ie ż n a o d k r y w a n iu p rz e z o b y w a te li r a c j i i ce ló w ic h w sp ó ln e g o ży cia . B u d o w a n ie i tr o s k a o d o b ro w sp ó ln e , ja k o 0 su m ę w a r u n k ó w s t w a r z a ją c y c h o p ty m a ln e ś ro d o w isk o do p e łn e g o r o z w o ju je d n o s tk i, je s t z a d a n ie m K o śc io ła ja k o in s ty t u c ji B o s k o -lu d z k ie j. O d c z y ty w a ­ n ie r a c j i i ce ló w d o b ra w sp ó ln e g o je s t o b o w ią z k ie m K o ścio ła. O b ro n a te g o d o b ra w sp ó ln e g o n ie je s t ty lk o d z ia ła ln o ś c ią p o lity c z n ą , a le p o w in n o śc ią . Z te j p o w in n o ś c i K o śció ł m u s i z d a ć r a c h u n e k p rz e d h is to r ią i p rz e d B ogiem . T r o ­ s k a o d o b ro w s p ó ln e o jc z y z n y i n a r o d u je s t p e łn ie n ie m w ła s n e j m is ji g ło sz e ­ n ia o ra z b u d z e n ia w ia r y w g o d n o ść lu d z k ie j is to ty , w ia r y w d y n a m ik ę m iło ­ śc i i w ia r y w sk u te c z n o ś ć m o r a ln o ś c i K a z a n ia n a górze. d) W i m i ę z a s a d y s o l i d a r n o ś c i J e ś li r o z p a t r u j e m y z a s a d ę so lid a rn o ś c i ja k o w s p ó ln e d z ia ła n ie w p o d o ­ b n e j s y tu a c ji d la p rz e z w y c ię ż e n ia n ie s p ra w ie d liw o ś c i i k rz y w d y , w ó w c z a s m o ­ ż e m y śle d z ić p ro c e s je j r e a liz a c ji w h is to r ii w a lk i o z rz e s z e n ia ro b o tn ic z e 1 z w ią z k i zaw o d o w e . O b e c n ie p o tr z e b n a je s t, ja k m ó w i J a n P a w e ł II, „ s o lid a r­ n o ść lu d z i p r a c y i s o lid a rn o ś ć z lu d ź m i p r a c y ” (LE 8).

J e ż e li r o z p a tr y w a ć b ę d z ie m y z a s a d ę s o lid a rn o ś c i ja k o c a ło ś c io w ą tr o s k ę 0 z a b e z p ie c z e n ie o so b y lu d z k ie j i je j p r a w , ja k i d o b ra w sp ó ln e g o i p r a w s p o łe c z n o ś c i23, w ó w c z a s s t a je p rz e d K o śc io łe m z a d a n ie i o b o w ią z e k w y p o w ia d a n ia się w ty c h s p r a w a c h , o b ro n y p r a w d o b r a w sp ó ln e g o , k tó r e g o p o rę k ą , ź ró d łe m i in s p ir a c j ą p o z o s ta n ie E w a n g e lia . D z ię k i te j z a sa d z ie n a u k a K o śc io ła s p r z e c iw ia się w s z y s tk im fo r m o m in d y w id u a liz m u sp o łeczn eg o i p o ­ lity c z n e g o 24.

Z a s a d a so lid a rn o ś c i z o b o w ią z u je w s z y s tk ic h c z ło n k ó w Kościoła,^ a w ię c 1 d u c h o w n y c h do w y r a ż a n ia p r o te s tu , g d y d z ie je się zło, do p o p ie r a n ia d o b ra , k tó r e p rz y b liż a b r a te r s t w o m ię d z y lu d z k ie z a ró w n o w s k a li n a ro d o w e j, j a k i m ię d z y n a ro d o w e j.

K o śció ł m a św ia d o m o ść sw e j m is ji z b a w ia n ia ś w ia ta ^ sw e j o d rę b n o ś c i od ś w ia ta i sw eg o m ie js c a w św iecie. B łę d n a o c e n a r o li K o śc io ła p ro w a d z ić m o ż e do d w ó c h s k r a jn o ś c i: do in te g ry z m u lu b a b s e n ty z m u p o lity c z n e g o .

In te g r y z m z a ró w n o p ra w ic o w y , ja k i le w ic o w y p o le g a n a u to ż s a m ia n iu sw eg o p o s ła n n ic tw a z p o lity c z n y m d z ia ła n ie m i n a p ró b ie w y p ro w a d z e n ia z E w a n g e lii p r o g r a m u p o lity c z n e g o . W c z a s a c h d z is ie jsz y c h do in te g ry z m u p r o ­ w a d z ą n ie c h y b n ie z a ło ż e n ia te o lo g ii w y z w o le n ia p o d d a n e a n a liz ie p rz e z K o n ­ g re g a c ję do S p r a w N a u k i W ia ry .

A b s e n ty z m p r z e j a w ia się w d ą ż n o śc i do c a łk o w ite g o o g ra n ic z e n ia w p ły ­ w u K o śc io ła n a życie sp o łe c z n e i w o d m a w ia n iu m u ja k ie g o k o lw ie k p r a w a do o b e c n o śc i w ż y c iu o b y w a te ls k im 25.

22 P o r. O. F a l l a c i , C z ło w ie k , k tó r y w y b r a ł w a lk ę . W y w ia d z a r c y b i s k u ­

p e m O lin d y i R e c ife H e ld e r e m P esso a C a m a rą , C h rz e ś c ija n in w św ie c ie , 1971,

n r 9, 77— 91.

23 W. P i w o w a r s k i , Z a s a d y s p o łe c zn e w e n c y k lic e J a n a P a w ła II „L a­

b o r e m e x e r c e n s ”, w : „ L a b o re m e x e r c e n s ”. P o w o ła n y do p r a c y -— k o m e n ta r z ,

re d . J. К r u с i n a, W ro c ła w 1983, 102 n.

24 I n s tr u k c j a o c h r z e ś c ija ń s k ie j w o ln o ś c i i w y z w o le n i u 73. 25 P o r. B. S o r g e , a rt. c y t., 58.

12 8 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G II

K o śció ł z a te m s p e łn ia ją c s w o je z a d a n ia d u s z p a s te rs k ie i e w a n g e liz a c y jn e w y r a ż a sw e z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e w z n a c z e n iu sz e rsz y m — s p o łe c z n o -k u l­ tu r o w y m . D o k o n u je teg o p o p rz e z p e łn ie n ie sw o ic h f u n k c j i 28, z w ła sz c z a p r o ­ fe ty c z n e j. Z g o d n ie z t ą f u n k c ją u k a z u je ś w ia tu z a p o m n ia n e lu b n ie d o c e n ia n e w a r to ś c i: m iło ści, s p ra w ie d liw o ś c i, p o k o ju , p o je d n a n ia , m iło s ie rd z ia , p r z e b a ­ c z e n ia , u b ó s tw a , w y rz e c z e n ia itp . N ie ty lk o u k a z u je , a le p o b u d z a do s o lid a r ­ n e j r e a liz a c ji ty c h w a r to ś c i w ży c iu c o d z ie n n y m , d z ię k i cz e m u p rz e m ia n ie u le ­ g a o b licze ś w ia ta .

S w e z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e w y r a ż a K o śció ł p rz e z w y k o n y w a n ie f u n k c ji k r y ty c z n e j. N ie z a le ż n ie b o w ie m od m ie js c a , c z a su i s y tu a c ji sp o c z y w a n a n im o b o w ią z e k u ja w n ia n ia z ła czy to w ży c iu je d n o s te k czy w ż y c iu sp o łe c z n y m , p o lity c z n y m , g o sp o d a rc z y m itp .

Z a a n g a ż o w a n ie p o lity c z n e d u s z p a s te r s tw a K o śc io ła w y r a ż a się p o p rz e z f u n k c j ę w y c h o w a w c z ą . K o śc ió ł je s t s tró ż e m i w y c h o w a w c ą p ra w e g o s u m ie n ia lu d z k ie g o . P r o f il o b y w a te la p a ń s tw a , a z a ra z e m i c z ło n k a K o ścio ła, f o r m o w a ­ n y je s t n a z a s a d a c h p r a w d i w a r to ś c i e w a n g e lic z n y c h . O d teg o , j a k i p r o f il m o ­ r a ln y m a je d n o s tk a , z a le ż y p r o f il całeg o sp o łe c z e ń stw a . k s . K a z im ie r z R y a za n , L u b lin II. W IE R Z E N IA L U D O W E W Ś W IE T L E P IS M O S K A R A K O L B E R G A P o s t u la t p o d ję c ia b a d a ń lu d o z n a w c z y c h w y s z e d ł od h is to r y k ó w z p r z e ­ ło m u X V II I i X IX w ie k u . F o lk lo r m ia ł s ta ć się je d n y m ze ź ró d e ł h is to ­ ry c z n y c h !, a lu d o z n a w s tw o b y ło tr a k to w a n e ja k o n a u k a p o m o c n ic z a h is to rii. W k u lt u r z e lu d o w e j sz u k a n o d a n y c h n a te m a t o d le g łe j p rz e s z ło śc i i d a w ­ n y c h o b y c z a jó w n a ro d u . L u d b o w ie m w p r z e c iw ie ń s tw ie do in n y c h w a r s t w s p o łe c z n y c h m ia ł o g ro m n e z a s łu g i w z a c h o w a n iu d a w n e j k u lt u r y . B y ł p r z y ­ w ią z a n y do sw o ic h o b rz ę d ó w i z w y c z a jó w , r e p r e z e n to w a ł p o s ta w ę i w a r ­ to ś c i m o r a ln e , ja k ic h n a p ró ż n o b y ło sz u k a ć w „ w ie lk im ś w ie c ie ” , a co n a jw a ż n ie js z e — z w y c ię sk o o p ie r a ł się k o s m o p o lity z m o w is.

W p ie r w s z e j p o ło w ie X I X w . z w ro t k u lu d o w o śc i s ta ł się z ja w is k ie m p o w sz e c h n y m . P r e f e r o w a ł j ą ro m a n ty z m p rz y n o s z ą c z m ia n ę s to s u n k u do k u l t u r y lu d o w e j, k tó r a p r z e s ta w a ła b y ć je d y n ie m a te r ia łe m d la h is to r y k a , a s ta w a ła się ż y w ą i b u d z ą c ą z a in te re s o w a n ie d la sw o ic h w a r to ś c i a r t y ­ s ty c z n y c h d z ie d z in ą k u lt u r y n a r o d o w e j 3. D o c z a su w y s tą p ie n ia a u to r a „ L u d u ” o p in ię n a jw y b itn ie js z y c h p o s ta c i „ ro m a n ty c z n e g o o k re s u e tn o g r a f ii p o ls k ie j i r u s k i e j ” 4 z d o b y li: H. K o ł ­ ł ą t a j , J. L e l e w e l , A. C z a r n o c k i , cz y li Z o r ia n D o ł ę g ą - C h o ­ d a k o w s k i 5 o ra z J . P o t o c k i — p o s ta ć n ie c o e k s c e n try c z n a , w s z e c h ­ s tr o n n ie w y k s z ta łc o n y p o d ró ż n ik i b a d a c z s ta ro ż y tn o ś c i s ł o w i a ń s k ic h 6. U k a ­ z a ły się z b io ry p ie ś n i W a c ła w a z O le sk a , K . W ó j c i c k i e g o , Ż. P a u l e - g o , J. K o n o p k i , Ł. G o ł ę b i o w s k i e g o 7 i w ie le in n y c h p r a c 8. W ię ­ 28 T a m ż e , 60— 62. 1 Z ob. H. K o ł ł ą t a j , L is t do J a n a M a ja , w : W ie k X I X . S to la t m y ś li p o ls k ie j, W a rs z a w a 1960, t. 1, 94— 95. 2 R. G ó r s k i , O s k a r K o lb e r g z a r y s ż y c ia i d zia ła ln o śc i, W a rs z a w a 1974, 34. 3 T a m ż e , 35. 4 P o r. M a ły S ło w n ik H is to r ii P o lsk i, W a rs z a w a 1967, 60, 128, 165. 5 P o r. D z ie je f o l k lo r y s t y k i p o ls k ie j. E p o k a p r z e d k o lb e r g o w s k a , W ro c ła w - W a r s z a w a - K r a k ó w 1970, 494-—509. 6 J . S. B y s t r o ń, W s tę p do lu d o z n a w s tw a p o ls k ie g o , w : B ib lio te k a S o c jo lo g ic z n a , W a rs z a w a - P o z n a ń 1939, t. 5, 87. 7 R. G ó r s k i , dz. c y t., 36. 8 W . B i e ń k o w s k i , P o p r z e d n ic y O. K o lb e rg a n a p o lu b a d a ń lu d o ­ z n a w c z y c h w P o lsce, W ro c ła w 1956, 9.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II ₁₂₉

k szo ść z b io ró w a u to r ó w z o s ta ła o p u b lik o w a n a w la ta c h tr z y d z ie s ty c h X IX w . D o r o k u 1840 r u c h lu d o z n a w c z y m ia ł p o z a so b ą n a jt r u d n ie js z y e ta p p o s z u ­ k iw a ń i p r ó b p o d e jm o w a n y c h w ce lu o k r e ś le n ia z a d a ń w d z ie d z in ie fo lk lo ru , z a ry s o w a n ia p r o g r a m u z b ie r a n ia , r e je s t r a c j i i w y d a w a n ia m a te r ia łó w f o l­ k lo r y s ty c z n y c h o ra z w s k a z a n ia sp o so b ó w je g o r e a liz a c ji 9

W d ru g ie j p o ło w ie X I X w . p o d w p ły w e m id e i p o z y ty w is ty c z n y c h szcze­ g ó ln ą u w a g ę z w ró c o n o n a k u lt u r ę m a t e r i a ln ą i sp o łe c z n ą lu d u . A k c e n to ­ w a n o g łó w n ie w p ły w ś ro d o w is k a sp o łe c z n e g o n a k s z ta łto w a n ie się k u lt u r y d u c h o w e j. W obec c ią g łe g o d o s k o n a le n ia sp o so b ó w i m e to d g r o m a d z e n ia i p o ­ s z u k iw a n ia m a te r ia łó w „ lu d o z n a w c z y c h ” e tn o g r a f ia teg o o k re s u s ta je się c o ra z b a r d z ie j d o jr z a ła . N a p ie r w s z y p la n w y s u n ę li się d w a j b a d a c z e : J . A. K a r ł o w i c z i O. K o l b e r g . P ie r w s z y b y ł u c z o n y m o o g ro m n e j e r u d y c ji i sz e ro k ie j s k a li z a in te re s o w a ń , d r u g i z aś n ie s tr u d z o n y m z b ie r a ­ cz e m o n a d z w y c z a jn y m z a k re s ie p ra c y . E fe k te m p a s ji b a d a w c z e j K o lb e rg a b y ła s e ria : L u d . Je g o z w y c z a je , sp o ­ sób ży c ia , m o w a , p o d a n ia , o b r z ę d y , g u sła , p ie ś n i, m u z y k a i ta ń c e o ra z O b ra zy e tn o g r a fic z n e s ta n o w ią c e d a ls z ą część s e r ii L u d . W la t a c h 1857— 1890 w y d a ł

12 m o n o g r a fii e tn o g r a fic z n y c h , z aś w ie le in n y c h m a te r ia łó w c z e k a ło d o p ie ­ ro n a p u b l i k a c j ę ie. T e n o lb rz y m i m a t e r i a ł ź ró d ło w y o b e jm u ją c y 60 to m ó w d o c z e k a ł się w y d a n ia , g d y ż u c h w a łą R a d y P a ń s t w a z dn. 13 lip c a 1960 r. p o s ta n o w io n e z o sta ło w y d a n ie D zie ł w s z y s tk ic h O s k a ra K o lb e rg a o b e jm u ją c e g łó w n ą je g o p r a c ę L u d o ra z p r a c ę w y d a n ą w c z e ś n ie j i w łą c z o n ą do L u d u

(P ie ś n i lu d u p o ls k ie g o ) i in n e p ra c e , p rz e w a ż n ie i n e d i t a u . M a te r ia ły te s ta ły

się b o g a ty m ź r ó d łe m do a n a liz d la w ie lu d z ie d z in n a u k i, a ta k ż e d la so c jo ­ lo g ii re lig ii. P r ó b y b a d a w c z e w te j d z ie d z in ie p o d ję li K. Z a w i s t o w i c z - - A d a m s k a 12 i K. J u d e n k o 13. B a rd z ie j s y s te m a ty c z n a a n a liz a s p u ś ­ c iz n y K o lb e rg a p o d k ą te m p rz e ja w ó w re lig ijn o ś c i lu d o w e j p ro w a d z o n a je s t n a s e m in a r iu m so c jo lo g ii re lig ii K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o p od k ie r o w n ic tw e m k s. p ro f. d r. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . P o w s ta ły ta m d o ty c h c z a s n a s tę p u ją c e p ra c e : Cz. K r z y ż a n o w s k i , P r z e ja w y ż y c ia

re lig ijn e g o w S a n d o m ie r s k ie m , L u b lin 1971 (m p s В K U L ); R. U r b a n o w ­

s k i , P r z e ja w y ż y c ia r e lig ijn e g o lu d n o ś c i k a to l ic k i e j w r e jo n ie Ś lą s k a w g

O sk a ra K o lb e rg a , L u b lin 1973 (m ps В K U L ); Z. L a s k o w s k i , P r z e ja w y ż y c ia re lig ijn e g o w re g io n ie k u r p i o w s k im w ś w ie tle p is m O sk a ra K o lb e rg a ,

L u b lin 1975 (m ps В K U L ); M. Ś l e s i ń s k i , P r z e ja w y ż y c ia r e lig ijn e g o

lu d n o ś c i k a to l ic k i e j n a L u b e ls z c z y ź n ie w g O sk a ra K o lb e rg a , L u b lin 1977

(m p s В K U L ); . L. K a m i ń s k a , P r z e ja w y ż y c ia r e lig ijn e g o w re g io n ie p o ­

z n a ń s k im w p is m a c h O sk a ra K o lb e rg a , L u b lin 1984 (m p s В K U L ); k s. J . M a ­

c h a j , P r z e ja w y ż y c ia r e lig ijn e g o w re g io n ie k r o ś n ie ń s k o - s a n o c k im w p i­

s m a c h O sk a ra K o lb e r g a i ks. W ła d y s ła w a S a r n y , L u b lin 1985 (m p s В K U L ).

P r z e ja w y ż y c ia re lig ijn e g o w ty c h r e g io n a c h u k a z a n e są p rz e w a ż n ie w r a ­ m a c h tr z e c h p a r a m e tr ó w re lig ijn o ś c i: w ie rz e n ia , o b rz ę d y i p r a k t y k i r e l i ­ g ijn e o ra z p r z e ja w y m o r a ln o ś c i re lig ijn e j (n ie w e w s z y s tk ic h p ra c a c h ). U c h w y c e n ie b o w ie m m o ra ln e g o w y m ia r u r e lig ijn o ś c i n a p o d s ta w ie p is m K o l­ b e rg a s p r a w ia n ie m a ło tr u d n o ś c i, g d y ż n a le ż y o n ie j w n io sk o w a ć n ie je d n o ­ k r o t n ie w o p a rc iu o te k s ty p io s e n e k czy w ie rs z y w y g ła s z a n y c h z o k a z ji

9 R. G ó r s k i , dz. c y t., 103— 106.

10 J . G a j e k , w : D zie ła w s z y s tk ie O sk a ra K o lb e rg a , W ro c ła w - P o z n a ń 1974, t. 1, 24.

11 P o r. W. P i w o w a r s k i , R o z w ó j k ie r u n k ó w , p r o b l e m a t y k i i m e to d

b a d a ń w p o ls k ie j so c jo lo g ii re lig ii, S tu d ia W a rm iń s k ie 8 (1971) 348.

12 K . Z a w i s t o w i c z - A d a m s k a , „ L u d ” K o lb e rg a ja k o źr ó d ło do b a d a ń n a d o b rz ę d o w o ś c ią lu d u p o ls k ie g o , „ L u d ”, W ro c ła w 1956, t. 42, 382.

13 K . J u d e n k o , P r o b le m a ty k a r e lig io z n a w c z a w „ D zieła ch ” O sk a ra K o lb e r g a (1814— 1890), E u h e m e r 9 (1961) n r 2, 53— 64.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I

s p r a w o w a n ia ró ż n y c h o b rz ę d ó w s p o łe c z n o -k u ltu ro w y c h i re lig ijn y c h . W p r e ­ z e n to w a n e j r e l a c ji z b a d a ń p rz e d s ta w io n e z o s ta n ą w p ie r w s z y m rz ę d z ie w ie ­ r z e n ia lu d o w e , a n a s tę p n ie w y n ik a ją c e z ty c h w ie r z e ń g u sła , z a b o b o n y , c z a ­ r y itp . 1. Ś w ia t n a d zm y sło w y P o ję c ia o św ie c ie p o n a d n a tu r a ln y m są b a rd z o złożone. W ied zę o ty m św ie c ie o ra z .je g o w y o b ra ż e n ia c z e rp a ł lu d z o f ic ja ln e j n a u k i K o śc io ła i d o ­ s to s o w a n e j do n ie j p o p u la r n e j w ie d z y , to le ro w a n e j p rz e z d u c h o w n y c h lu b z w a lc z a n e j, je ś li b y ła n ie z g o d n a z p r a w d a m i w ia r y . N ie z a le ż n ie je d n a k od o rto d o k s y jn o ś c i w y o b ra ż e n ia te b y ły b a rd z o ż y w o tn e . P o ję c ia m i o r to d o k s y j­ n y m i b a rd z o s p o r a d y c z n ie z a jm o w a ł się K o lb e rg . W e d łu g o p in ii k s. S a rn y , k tó r y o p is u je p o w ia t ja s ie ls k i i k ro ś n ie ń s k i: „L ud... je s t d o b rz e w sz ę d z ie p o u c z o n y o s p r a w a c h w ia r y i m o ra ln o ś c i, d la te g o te ż p o ję c ia r e lig ijn e s ą z u p e łn ie z g o d n e z n a u k ą w ia r y k a to lic k ie j. P a n u B o g u d a je się ty lk o t e p rz y m io ty , o k tó r y c h w ie z k a te c h iz m u ” 4 B y s tr o ń tw ie r d z i p o d o b n ie , że k o n c e p c ja w ie rz e ń z a s a d n ic z o b y ła c h r z e ś c ij a ń s k a 15. N a czele całe g o ś w ia ta s to i B óg, w z g lę d n ie P a n J e z u s z M a tk ą B o sk ą. G d z ie n ie g d z ie z d a rz a się id e n ty fik o w a n ie B o g a O jc a z J e z u s e m C h ry s tu s e m . T ró jc a Ś w ię ta je s t o k r e ­ śle n ie m sło w n y m , p o z a k tó r y m n ie m a ja k ie g o ś w y o b ra ż e n ia . O D u c h u Ś w ię ty m w ie się je d n a k ty le , że w y s tę p u je p o d p o s ta c ią g o łęb icy . N a jb a r ­ d z ie j r e a l n a d la lu d z i b y ła p o s ta ć P a n a J e z u s a i M a tk i B o sk ie j, s tą d te ż sz c z e g ó ln a d la n ic h cześć i p rz e k o n a n ie o ic h rz e c z y w is ty m w s p ó łu d z ia le w s p r a w a c h d o c z e sn y c h , p o d c z a s g d y B óg O jciec p o jm o w a n y b y ł ja k o p o s ta ć o d le g ła , S tw ó rc a i w ła d c a ś w ia ta , n ie m a ją c y c z a su z a jm o w a ć się p o tr z e ­ b a m i c z ło w ie k a . W sz y s tk ie te p o s ta c ie w y o b ra ż a n o so b ie n a w z ó r p r e z e n to ­ w a n y c h w sz tu c e k o ś c ie ln e j, a w ię c p o z a D u c h e m Ś w ię ty m ' — n a p o d o b ie ń ­ stw o czło w ie k a.

O b o k B oga, g d z ie n a jb liż e j s ta ła M a tk a B o sk a , czczono — z a le ż n ie o d re g io n u — ś w ię ty c h , k tó r z y b y li „ s p e c ja lis ta m i” od ró ż n y c h n ieszczęść lu d z ­ k ic h , k tó r y m p o tr a f ili z a ra d z ić . W W ie lk o p o lsc e sz c zeg ó ln ą czcią cieszy ł s ię św . W o jc ie c h , p ie r w s z y b is k u p m ę c z e n n ik . N a Ś lą s k u po M a tc e B ożej P ie ­ k a r s k ie j d ru g ie m ie js c e z a jm u je św . J a d w ig a Ś lą s k a , z k tó r ą z w ią z a n y c h je s t w ie le le g e n d , n a s tę p n ie św . A n n a , czczo n a od w ie k ó w n a G ó rze św . A n n y . Ś lą s k ie le g e n d y m ó w ią o św . R o c h u , k tó r y o d w ró c ił z a ra z ę od l u d ­ n o ści, a ta k ż e o św . M a r u s y n ie . K u rp ie sz c zeg ó ln ą cześć o d d a ją św . J a n o w i C h rz c ic ie lo w i. W d n iu św . J a n a w sz y sc y K u r p ie u d a w a li się do k o ś c io ła , g d zie w s p ó ln ie z k się d z e m m o d lo n o się, a b y t e n p a tr o n m ia ł ic h w o p iece i d a r z y ł sz c zeg ó ln ą p o m o c ą p rz e z c a ły ro k w ic h p r a c a c h i z a g ro d a c h . W c a ­ łe j n ie m a l P o ls c e s p o tk a ć m o ż n a f ig u r y św . F lo r ia n a , k tó r y b ro n ił z a g r o d y od p o ż a ru . S w . A g a ta , a sz czeg ó ln ie sójl p o św ię c o n a w d n iu te j p a tr o n k i, o d w r a c a ła o g ie ń od d o m o s tw . B óg i św ię c i b y li je d y n ą p o m o c ą , n a k tó r ą lu d m ó g ł liczyć. D la te g o p r a k ty c z n ie n ie b y ło r o z s ta jó w d ró g b ez k rz y ż a ani. c h a ty b ez ś w ię ty c h o b ra z ó w , k tó r y m o d d a w a n o cześć p rz e z c a ło w a n ie , p a ­ le n ie św ie c z e k lu b la m p e k p rz e d n im i o ra z p rz e z u b ie r a n ie w f i r a n k i i w ie ń ­ ce z k w ia tó w . W c h a ta c h d y m n y c h u m ie sz c z a n o o b ra z y ś w ię ty c h n a ze­ w n ą tr z d o m ó w , n a d o k a p a m i, p o d s trz e c h ą . O b ra z y i rz e ź b y , z w ła sz c z a P a n a J e z u s a u m ie sz c z a n o n a d rz e w a c h (ro sły c h d ę b a c h i lip a c h ), n a p rz y d ro ż n y c h k rz y ż a c h lu b s łu p a c h i m o d lo n o s ię p rz y n ic h , szczeg ó ln ie w m ie s ią c u m a ju . F ig u r o m o d d a w a n o cześć p rz e z u c h y le n ie c z a p k i (m ężczyźni) i p rzeżeg n an ie· się (k o b iety ). S zczeg ó ln ą czcią i p ie ty z m e m d a rz o n o b u d y n e k k o śc ie ln y , w k tó ­ r y m n a s ta łe p rz e b y w a ł P a n J e z u s w N a jś w ię ts z y m S a k ra m e n c ie .

14 W. S a r n a , O p is p o w ia tu ja s ie ls k ie g o , J a s ło 1908, 63. 15 J . B y s t r o ń , E tn o g r a fia P o lsk i, P o z n a ń 1947, 141.

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L IG I I

N ieb o w y o b ra ż a n o so b ie ja k o m ie js c e p e łn e św ia tło ś c i, g d zie m ie s z k a P a n B óg, J e z u s C h ry s tu s , M a tk a B o sk a , św ię c i i s k r z y d la te a n io ły . Do n ie b a id ą d u sz e z m a r ły c h d o b ry c h lu d zi. Z a p rz e c z e n ie m m ie js c a św ia tło ś c i je s t p ie k ło , g d z ie s w o je k ró le s tw o m a d ia b e ł. W ia r a w d ia b ła je s t p o w s z e c h n a w e w s z y s tk ic h re g io n a c h . N a d a ją m u b a rd z o ró ż n e im io n a : b ie s, lich o , p o k u s a , k a d u k , s z a ta n , c z a rt, k u s ic ie l, w id m o , la ta w ie c (L u b elszczy zn a), c z a rt, k tó r y p o tr a f i la t a ć w p o w ie tr z u , p rz e n o s ić s k a ły , p rz e m ie n ia ć lu d z i w in n e is to ty (P o z n a ń s k ie ). U K u r p ió w z n a n e b y ło w ie rz e n ie , że z ie m ia je s t p ła s k a i u tr z y m y w a n a n a g rz b ie c ie d w ó c h w ie lk ic h ry b , lecz d ia b e ł n a m ó w ił k a c z k ę , żeb y u k r a d ł a tr o c h ę z iem i. K ie d y P a n B óg to sp o s trz e g ł, p o s ła ł za u c ie k a ją c ą k a c z k ą ja s tr z ę b ia , k tó r y ją d o g o n ił. K a c z k a z a a ta k o w a n a o tw o rz y ła dziób, w y p u ś c iła s k r a d z io n ą z ie ­ m ię i t a k p o w s ta ły g ó ry . S z a ta n te ż u k r a d ł P a n u B o g u k a w a łe k sło ń c a , lecz m u s ia ł go z p o w o d u g o rą c a w y p u ś c ić i t a k p o w s ta ł k sięży c. W S a n o c k ie m d ia b e ł n a z y w a n y je s t F e d k o , C h itk o , d id k o i n a jc z ę ś c ie j n o si m ia n o P r o - p a s tn y k a , k tó r y w r o z m a ity sp o só b p r z e ś la d u je lu d z i. Z d a rz a się go w id z ie ć p o d p o s ta c ia m i d z ie c ię c ia , k ro w y , p ro s ia k a , sło m k i. W L u b e ls k ie m m oże to b y ć k o ń b ia ły lu b k a r y , p ie s , k o t lu b z a ją c . N a jc z ę śc ie j p r z y b ie r a p o s ta ć „ N ie m c z y k a z h a r c a p e m ” w tr ó jg r a n i a s t y m k a p e lu s z u , z o rlim n o se m , k o z im i lu b k u rz y m i n o g a m i, n ie m a l z a w sz e w c z e rw o n y m k r ó tk im fr a k u .

D ia b e ł m ia ł szczeg ó ln e u p o d o b a n ie w sz k o d z e n iu c z ło w ie k o w i. N ie m a je d y n ie m o cy n a d d o b ry m c z ło w ie k ie m . L u d lę k a ł się w y p o w ia d a ć im ię d ia b ła . W S a n o c k ie m m ó w io n o : „N ie g a d a j d ia b e ł, lecz: р е к m u! B ia d a !” N ie p e r - so n ifik o w a n o zła. Z p e w n o ś c ią b y ła to ja k a ś d z iw n a s iła „ O m a n ”, „ P o m a n a ” , „ Р е к ” , „ P e k in ia ” („ Р е к ci b y ło , ta b y ci b y ło ”). O p ró cz d e m o n ó w w ie rz o n o w p o s ta c ie d e m o n ic z n e , k tó r y c h zasięg , m oc o d d z ia ły w a n ia , m ie js c a w y s tę p o w a n ia b y ły b a rd z o ró żn e. T ru d n o je s t p r z e ­ p ro w a d z ić w sp o só b je d n o z n a c z n y ty p o lo g ię p o s ta c i d e m o n ic z n y c h ze w z g lę d u n a b r a k je d n o z n a c z n y c h k r y te r ió w . P r z y jm u j ą c k r y t e r iu m m ie js c a d z ia ła n ia m o ż n a za B y s tr o n ie m w y m ie n ić d e m o n y p o z o s ta ją c e w z w ią z k u z p rz y r o d ą , to w a rz y s z ą c e c z ło w ie k o w i, w y c h o d z ą c e z c z ło w ie k a , d u sze z m a rły c h , d e m o n y a tm o s fe ry c z n e .

D e m o n y w e g e ta c y jn e p r z e b y w a ły w ś ró d pól, la s ó w , w ó d . N a le ż ą do n ic h b o g u n k i (P o z n a ń s k ie , K u rp io w s k ie ), k tó r e w a b iły s w o ją u r o d ą i p ię k n ą p o ­ s ta c ią m ło d y c h s trz e lc ó w i w ie ś n ia k ó w w c ią g a ją c ic h do g łę b in . P o d w o d ą ż y ły w o d n ic e lu b to p ie lc z y k i (S an o ck ie) a s p o tk a n ie z n im i w ró ż y ło śm ie rć . I n n y m s tr a c h e m w o d n y m b y ł b łą d lu b n ie p a m ię ć , k tó r y o p a n o w y w a ł czło ­ w ie k a . D u c h a m i p rz e b y w a ją c y m i w p o lu (zbożu) b y ły m ia w k i. B o jk o w ie i Ł e m ­ k o w ie n a z y w a li je r u s a łk a m i g ó rs k im i — d z ie w ic e z m o d r y m i o c z y m a i p ło ­ w y m i w ło s a m i u w ie ń c z o n y m i k ło s a m i i b ła w a tk a m i. S k r z a ty (P o z n a ń s k ie ) b y ły d u c h a m i n iższeg o rz ę d u . W c h o d ziły do s p ic h le rz y i w y k r a d a ły zboże. A b y je o d p ę d z ić n a le ż a ło z ro b ić z n a k k rz y ż a lu b p o w ie sić n a d rz w ia c h o b r a ­ z e k św ię ty .

S p o ś ró d d e m o n ó w a tm o s fe r y c z n y c h b a rd z o często s p o ty k a n e są p o łu d n ic e . M ęczą ro ln ik ó w s p o c z y w a ją c y c h w p o łu d n ie w p o lu . P ła n e tn ic y to lu d z ie , k tó r z y p o tr a f ią s p ro w a d z a ć z d a le k ie g o ś w ia ta p o tr z e b n e osoby. P ła n e t n ik p o tr a f i o d p ę d z a ć c h m u r y i p o w o d o w a ć deszcze.

D e m o n e m to w a rz y s z ą c y m c z ło w ie k o w i b y ła śm ie rć , k tó r ą w id z ia n o p o d r ó ż n o r a k a m i p o s ta c ia m i. Ś m ie rc i p rz e k u p ić n ie d a się w ż a d e n sposób, c h o ­ c ia ż o p is y w a n o ta k ie p ró b y . S ła b o ś ć fiz y c z n ą p o w o d o w a ły d u c h y z w a n e „ g n ie c iu c h a m i” . P r z y g n ia ta ły o n e p o d c z a s s p a n ia c z ło w ie k a i m ęczy ły . G n ie - c iu c h e m b y ł te ż h ro b ó ż , s t r a c h p o d o b n y do k o ta , k tó r y m ę c z y ł n ie ty lk o lu d z i, a le i z w ie rz ę ta .

D e m o n a m i b y ły ta k ż e d u sz e z m a r ły c h p o c h o w a n y c h p o za c m e n ta rz e m . N a jg ro ź n ie js z y u p ió r to s trz y g a . P o c h o d z i o n a z m a łe g o z m a r łe g o d z ie c k a , k tó r e n ie b y ło o c h rz c z o n e , a p r z y b ie r a ró ż n e p o s ta c ie (S a n o c k ie i P o z n a ń s k ie ). K r ą ż ą po św ie c ie d u sz e s a m o b ó jc ó w i w isie lc ó w . T a c y lu d z ie s p r o w a d z a ją

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G II n ie sz c z ę śc ie n a o k o licę, g d y ż p rz e z o d e b ra n ie so b ie ż y c ia o d d a li d ia b łu s w o ją d u sz ę . S a m o b ó jc ę n a le ż y ch o w a ć n a g ra n ic y w si, ja k n a jd a le j od d o m o s tw . C z ło w ie k o w i to w a rz y s z ą b a rd z o lic z n e d e m o n y , k tó r e m a j ą n a c e lu n ie ­ u s ta n n e sz k o d z e n ie . W ra c a ją on e z ta m te g o ś w ia ta a b y szk o d zić c zło w ie k o w i. J e d n y m z n ic h je s t w ieszczy . W y c h o d z i o n n a w ie ż ę k o śc io ła lu b in n y w y ­ so k i o b ie k t i w o ła . K to go u sły sz y i je s t w ty m sa m y m w ie k u co w ieszczy , c z e k a go śm ie rć . W ie rz o n o w liczn e d e m o n y s tra s z ą c e d ziec i i s ta rs z y c h . N a le ż y do n ic h ję d z a ·— b rz y d k a , w y c h u d ła k o b ie ta , k tó r a m ia ła p o ż e ra ć i z a b ija ć d zieci. D e m o n z w a n y k a n ią m a p o s ta ć p ię k n e j d ziew ic y , k tó r a p rz y c h o d z i i u p ro w a d z a p o z o sta w io n e bez o p ie k i dzieci. W ił je s t m a łą is to tk ą 0 b a rd z o d łu g ic h z ę b a c h , s tr a s z ą c ą dziec i p o d c z a s sn u . W ilk o ła k je s t czło ­ w ie k ie m , k tó r y za s p r a w ą s z a ta n a p rz e m ie n ia ł się w w ilk a , r z u c a ł się n a d o ro s ły c h , b y zasp o k o ić żąd zę k rw i. W P o z n a ń s k ie m z n a n e są s tra s z y d ła . N a le ż ą do n ic h w sz e lk ie n ie w ie ś c ie p o s ta c ie , „ b ia łe d a m y ” b łą d z ą c e z w y k le p o s ta r y c h z a m c z y sk a c h .

I s tn ie je te ż p o w sz e c h n ie w ie rz e n ie , że c z ło w ie k m oże w e jś ć w k o n ta k t z s iła m i n ie c z y s ty m i, b y z a p e w n ić so b ie p o m y ś ln o ść lu b szk o d zić d ru g ie m u . S ą to c z a ro w n ic e . C z a ro w n ic a m oże z e p su ć k u r y , gęsi, k a c z k i i n ie b ę d ą się n io s ły , p o tr a f i z e p su ć i o d e b ra ć k ro w o m m le k o . P r z e m ie n ia się w ró ż n e p o ­ s ta c ie — k o ta , p sa , m y sz y , ża b y , n ie to p e rz a . C z a ro w n ic e z ło ży ły d ia b łu ślu b y w ie rn o ś c i i s p o ty k a ją się z d ia b ła m i n a s e jm ik a c h (sa b a ty ). W S a n o c k ie m j e s t p r z e k o n a n ie , że c z a ro w n ic e p o c h o d z ą n ie k ie d y z m a łż e ń s tw a c h ło p a r u s ­ k ie g o z C y g a n k ą . S ą ta k ż e g u ś la rk i, k tó r e n ie p o tr a f ią n a p r a w ić teg o , co z e p s u ją (c z a ro w n ic e z aś p o tr a fią ). C z a ro w n ic a n ie m oże by ć z b a w io n ą . Z n a n i są w S a n o c k ie m w ró ż e . W ró ż u w a ż a n y je s t za c z a ro d z ie js k ie g o le k a r z a , k tó ­ re g o m o c p o c h o d z i od złego. P o śm ie rc i s ta je się u p io re m . T y lk o w ró ż m oże z o b aczy ć c z a ro w n ic ę . S ą ta k ż e w ró ż b itk i, k tó r e p rz e p o w ia d a ją p rz y s z ło ść 1 lecz ą zio łam i.

P rz e d s ta w io n e w ie rz e n ia w y s tę p o w a ły je d n o c z e śn ie z z a a n g a ż o w a n y m w y z n a w a n ie m w ia r y k a to lic k ie j i w p r z e k o n a n iu lu d u je d n o d ru g ie m u n ie p rz e s z k a d z a ło . W ia r a w B oga p rz e ja w ia ła się p rz e z c a ły r o k litu r g ic z n y w u c z e s tn ic tw ie i o b c h o d a c h ś w ią t k o ś c ie ln y c h i o d p u stó w , g d zie do lic z n ie z g ro m a d z o n e g o lu d u w y g ła s z a n o k a z a n ia n ie d z ie ln e i ś w ią te c z n e . W a rto te ż z az n a c z y ć , że lic z b a ś w ią t o b o w ią z k o w y c h b y ła o w ie le w ię k sz a , a k a te c h e z a n ie d z ie ln a d o c ie r a ła do szerszeg o k rę g u lu d z i, k tó r z y u c z e s tn ic tw o w ś w ią te ­ c z n e j E u c h a r y s tii u z n a w a li z a b a rd z o w a ż n y o b o w ią z e k . E fe k te m p rz e m ie s z a ­ n ia p r a w d c h rz e ś c ija ń s k ic h z p o z o s ta ło ś c ia m i p o g a ń s k im i b y ły g u sła , z a b o ­ b o n y i p rz e s ą d y .

2. P rz e s ą d y , g u sła i z a b o b o n y

O. K o lb e rg n ie b y ł s y s te m a ty k ie m . N ie m o ż e m y d o w ie d z ie ć się z je g o dzieł, co r o z u m ia ł p rz e z p rz e s ą d y , z a b o b o n y , g u sła , w ró ż b y czy c z a ry . D zieli je je d y n ie n a p rz e s ą d y h o d o w la n e , d o ty c z ą c e ro li, d o m o w e i g o s p o d a r s k ie Oraz og ó ln e, d o ty c z ą c e lo só w c z ło w ie k a . I n n y p o d z ia ł K o lb e rg a to w ró ż b y i p rz e p o w ie d n ie . P o ję c ia te są n ie o s tre i b lisk o z n a c z n e . Ś w ia d c z ą o ty m p rz y to c z o n e n iż e j o k re ś le n ia . P rz e z z a b o b o n ro z u m ie się p r a k t y k i lu d o w e (nie m a ją c e o p a rc ia w is tn ie ją c y m s y s te m ie w ie rz e ń i o b rz ę d ó w ) z w ią z a n e z p r z e k o n a n ia m i o d m ie n n y m i n iż p o w sz e c h n ie p rz y ję te , b ę d ą c e p o s ta c ią m y ś ­ le n ia m a g iczn eg o , w r ó ż b ia r s tw a lu b d a w n e j r e l i g i i 16. P r z e s ą d y są s y n o n i­ m e m z a b o b o n u , a w ię c p r z e ja w e m w ia r y lu d u w m a g ic z n e , ta je m n ic z e , n a d ­ p rz y ro d z o n e z w ią z k i m ię d z y z ja w is k a m i. O z n a c z a ją w ia r ę w f a t a ln ą m o c słó w i p o le g a ją n a p rz e k o n a n ia c h n ie d o s ta te c z n ie u z a s a d n io n y c h , n a s t a ­ n o w c z y c h p o g lą d a c h lu d u p o z o s ta ją c y c h z r e g u ły w s p rz e c z n o śc i z f a k t a m i 16 W ie lk a E n c y k lo p e d ia P o w s ze c h n a , W a rs z a w a 1969, t. 12, 600; p o r. S ło w n i k e ty m o lo g ic z n y ję z y k a p o ls k ie g o , W a rs z a w a 1968, t. 10, 419.